Lietz, Zygmunt
Ostdeutscher Heimatsdienst :
materiały do antypolskiej
działalności z lat 1927-1933
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 198-206
1959
Z Y G M U N T L IE T Z
OSTDEUTSCHER HEIMATSDIENST
MATERIAŁY DO A N TYPO LSKIEJ DZIA ŁA LNO ŚCI Z LA T 1927 — 1933 *) O std eu tsch er H eim atsd ien st pow ołano do życia w O lsztyn ie w dn iu 25. III. 1919 r. *) jak o o rgan izac ję, k tó ra m iała sk u p ia ć lu d n o ść w n ac jo n alisty c zn o - n iem ieckim obozie do w alk i p le b iscy to w e j na W arm ii i M azu rach . O rg a n iz a c ja ta w n iosła do w alk i przygotow aw czej te u jem n e cechy, k tó re ch arak te ry zo w ały część lu d n o ści n iem ieck iej, zam ieszk ałej na w schodn ich teren ach N iem iec. W połow ie lip ca 1919 r o k u 2) p o w sta ła o rg a n iz ac ja k ró lew ie ck a O std eu tsch er H eim atsd ien st, k tó re j p o d leg ały o rg an izac je w sześciu okręgach leżących p oza teren am i p leb iscytow ym i oraz okręgi O std eu tsch er H eim a tsd ie n st w K w id zy n ie i O lsztynie.
D la om ów ienia p ełn ej roli O std eu tsch er H eim atsd ien st o k ręgu o lszty ń sk ie g o w latach 1920 — 1927 b ra k je st m ate riałó w ź ró d ło w y c h 3). S tw ie rd z ić je d n a k n ależy, że w m iarę ro zro stu p o lsk ich o rg an izac ji n a W arm ii i M azu rach n a r a sta ły i zad an ia te j o rgan izacji, k tó ra p o staw iła sobie za cel n aczeln y zlik w id o w an ie p rob lem u lu d n o ści d w u języ czn ej, a tym sam y m p ozbaw ien ie p ań stw a p olsk iego p re te n sji do te j ziem i. C zy i w ja k im sto p n iu u d ało się O std eu tsch er H eim atsd ien st w ykon ać te zad an ia, p o sta ra m się w y k azać w ty m arty k u le.
Do ch a ra k te ry sty k i o d d ziały w an ia O std eu tsch er H e im a tsd ie n st na lu d n o ść w arm iń sk o -m azu rsk ą p osłu ży ły m i sp raw o zd an ia te j o rg an izac ji, a częściow o i p r a s a 4). R ok 1927 rozpoczyna się od u dzielen ia pom ocy w sch o d n ie j p rzez rząd R zeszy (tzw. S o fo rtp ro g ram m ). Ju ż w p aźd zie rn ik u 1926 r. zorgan izo w ał O st d eu tsch er H eim atsd ien st szereg zebrań, których celem była „o b ron a zagro żo nych w schodnich o b szarów R ze szy ” . W re zu ltacie p arla m e n t u ch w alił 32 m ilio n y m arek n aty ch m iasto w e j pom ocy. P rzyw ódcy O std eu tsch er H e im atsd ie n st ż ąd ali d la P ru s W schodnich sp e c jaln y ch p rzy w ile jó w ze w zględu na położenie g e o g ra ficzne i gosp o d arcze te j p r o w in c ji5), a w szczególn ości z u w a g i n a rzeko m e zagrożenie ze stro n y lu d n o ści p o lsk ie j w połu dn iow ych P ru sac h .
*) A rty k u ł ten nie p re te n d u je do u ję c ia ca ło k sz ta łtu d ziałaln o śc i p o lity czn ej i p ro p ag an d o w ej te j o rg an izac ji. Z ad an iem je go je st, ze w zględu na szczątk o w y c h a ra k te r m ateriałó w źródłow ych, p o k azan ie w aru n kó w p ra c y te j o rg a n iz ac ji, je j w pływ u na lu d n o ść m azu rsk o -w arm iń sk ą oraz w y siłk ó w w celu u n ice stw ie nia d ziałaln o ści p olsk ich o rg a n iz ac ji w om aw ian ym ok resie.
') M. W orgitzki, G esch ich te d er A b stim m u n g in O stp reu ssen , L ip s k 1921, s. 72 — 73.
2) R. K la tt, O stp reu ssen u n ter dem R e ic h sk o m m issa ria t 1919 — 1920, H eild elb erg 1958, s. 150.
3) M. W orgitzki, 10 Ja h r e O std eu tsch er H eim atsd ien st, M asu risc h e r V o lk s k ale n d er 1930, s. 114 — 121.
4) T ätig k eitsb eric h te d es O std eu tsch en H e im atsd ie n ste s A lle n ste in za la ta 1927 — 1933. D zięk u ję u p rze jm ie p. K azim ierzow i P ac ero w i za m ożliw ość w y k o rz y sta n ia teczki ze sp raw o zd an iam i O std eu tsch er H eim atsd ien st, a częściow o i BDO.
5) T ätig k e itsb e ric h t d es O std eu tsch en H e im atsd ie n ste s A lle n ste in fü r die Z eit vom 15. V. b is 15. X I. 1927.
D ziałaln o ść sw ą re alizo w ał O std eu tsch er H eim atsd ien st poprzez p ra c ą n aro - d o w o -p o lity czn ą i k u ltu ra ln ą na w si w arm iń sk o -m azu rsk iej, je d n ak że rozw ój ży cia k u ltu ra ln e g o w byłym olszty ń sk im okręgu p lebiscytow ym p o d p o rząd k o w an y był celom n arodo w o-po lityczn ym — czyli d la ro zw in ięcia w śród te j lu d n o ści p oczu cia n iem ieck iej p rzyn ależn ości n arodo w ej. Nie znam y n iestety liczeb n ości te j o rg an izac ji. P rzyp u szczać je d n ak m ożna, że zaw iedzion a w sw ych n ad zie jach , po n iezrealizo w an ych obietn icach plebiscytow ych lu d n o ść w arm iń sk o -m a z u rsk a , k tó ra gło so w ała na P ru sy W schodnie, zm n ie jszy ła o połow ę liczeb n ość te j o rg an izac ji. O std eu tsch er H eim atsd ien st poczytyw ał sobie za o so b istą zasłu g ę zepch n ięcie Z w iązku P o lak ów na W arm ii do p ow iatu olszty ń sk ie g o i p ołu d n iow ej części p ow iatu re sz e ls k ie g o e). N a M azu rach n ato m iast p o d k re ślan o w sp raw o zd an iach O std eu tsch er H eim atsd ien st, że Z w iązek P o la k ów ro zw ijał się jed y n ie w śród w y sep ek k a to lic k ie j lud n ości M azur. G d yby tak było, nie p o trzeb o w ałab y stro n a n iem ieck a u żyw ać argu m en tów , że su k ce sy w u zy sk an iu ty lu czyteln ik ów zaw d zięczał „M azu rsk i P rz y ja c ie l L u d u ” tem u, iż lu d n o ść m azu rsk a p o m ieszała go z gad zin ó w k ą „P ru sk im P rz y jacie le m L u d u ” 7). S u k c e sy w dn iach p le b iscy tu i w latac h późn iejszych zaw d zięczał O std eu tsch er H e im atsd ie n st w ysiłk om w ładz i o rg an izac ji n iem ieckich w X I X w ieku zap o czątk ow an y ch i kon tyn uow anych w X X stu leciu .
S ch em at o rg an izac y jn y O std eu tsch er H eim atsd ien st był n a stę p u ją c y : w ład zą n aczeln ą był zarząd w y b ieran y na dorocznym w aln ym zgrom adzeniu. P rezesem o rg a n iz ac ji w om aw ian ym ok resie był dr M arks, a człon kam i zarząd u m iędzy inn ym i D anehl i W orgitzki. M. W orgitzki był jedn ocześn ie red ak torem ty go d n ik a „U n se re H e im at” i „M a su risc h e r V o lk sk alen d er” . Z arząd od byw ał re g u la rn e zeb ran ia, a prócz tego dw a razy do roku m iał ko n feren cję z kierow n ikam i pow iato w ym i O std eu tsch er H eim atsd ien st. K ierow n icy ci organ izow ali w zależ n ości od p otrzeb an alogiczn e od p raw y z k ierow n ik am i obw odów (O bleute) i m ężam i zau fan ia, którym i byli w w iększo ści n a u c z y c ie le 8). Prócz tego dla u trzy m an ia w ięzi z m asam i człon kow skim i se k retarz gen eraln y odw iedzał co m ie siąc inny p o w ia t9). W tro sce o u trzym an ie tra d y c ji istn ie ją c e j po w siach H eim atsv ere in y p ielęgn ow ały p o e z ję 10), pieśn i, ob y czaje ludow e i religijn e,- a w szczególn ości rocznice p le b is c y tu 11). S p e c ja ln y c h a ra k te r n ad an o tym u ro czysto ściom w p ow iecie o lsztyń sk im 12).
e) M. W orgitzki — S o fo rtp ro g ram m , U n sere H eim at N r 10, 6. III. 1927. 7) T am że.
8) T am że, o d p raw takich było w w yżej p od an ym ok resie około 335. e) T am że. W o m aw ian y m półroczu se k re ta rz g e n e raln y odbył sied em takich podróży do p ow iatów , w czasie k tórych odbyło się 27 zebrań .
10) w ie r sz e te zam ieszczono w „U n se re H e im at” lu b ro zp row adzan o na p o w ielaczu . H eim atglau b e !, U n sere H eim at N r 10, 6. III. 1927 r.; A lfre d K ittler, D a s H eim atlan d , U n sere H eim at N r 17 z 24. IV. 1927; J . D ziu biella, D eu tsch es V olk, U nsere H eim at N r 26, z 26. VI. 1927; J . D ziu biella, M einer H eim at G ärte n blüh ’n, U n sere H eim at N r 19, z 8. V. 1927; G e rtru d M an letn er, H eim atsglo ck en , U n sere H eim at 25. V. 1927; E rm in ia v. O lfe rs-B ato ck i, O stp reu ssisch e H eim at, U n sere H eim at N r 20. 15. V. 1927.
11) W ciągu la ta 1927 H eim atsv ere in y u rząd ziły około 350 u roczysto ści ojczyź n ian ych, n a k tóre w 45 w y p ad k ach O. H. udzielił 1.300 m are k pom ocy. O bchody p leb iscy tow e odbyły się m iędzy inn ym i w R u cian em , L e leszk ach , pow . Szczytn o i C ich ach, pow . O lecko, U n sere H eim at N r 30 z 24. V II. 1927.
12) Z w łaszcza w G ryźlin ach m ie jscu ur. J . B ac ze w sk ieg o d la p rz e ciw staw ie n ia się jego działaln o ści p olityczn ej. J . B ac ze w sk i w sw ych w spom n ien iach p o d k re śla , że M. W orgitzki zo stał na zeb ran iu w yśm ian y, ty m czase m z o k a z ji p le b iscy tu odbył się w G ryźlin ach „D zień N iem ieck i” , k ied y to odsłon ięto k am ień p am iątk ow y , U n sere H eim at N r 31, 31. V II. 1927. N a 40 odczytów 34 od b y ło się w pow . olsztyń skim .
O braz je st w ieczną m ow ą, m ow ą, k tó rą św ia t rozu m ie n iezależn ie od ję z y k a. N ic dziw nego, że O std eu tsch er H eim atsd ien st k ład ł ta k w ielk i n ac isk na ten ro d zaj od d ziaływ an ia na członków , w y k o rzy stu jąc kin o i p rzezrocza obok słow a m ów ionego, p isan eg o i m uzyki. P o k azy w an o w nich w szy stk o, co p rz e d sta w iało n iem iecką k u ltu rę n a w schodzie, h istorię te j ziem i, z ab y tk i arch ite k tu ry i p rzy - T o d y 13). W a k c ji odczytow ej p ołączo n ej z w y św ietlan iem przezroczy z o b ja ś n ie n iam i głów ny n acisk położono na p o w iat olsztyń sk i. O rgan izato ro m O st d e u tsch e r H eim atsd ien st chodziło tu ta j o p rzeciw staw ie n ie się d ziałaln o śc i p o li ty czn ej i p ro p ag an d o w ej Z w iązku P o lak ó w na W arm ii. W dn iach od 30. IX . doi 1. X . 1927 r. odbyła się w O lsztynie szkoleniow a k o n fe re n c ja p rzy gran iczn a, z k tó re j re fe raty d ru k ow an e słu żyły m ężom z a u fa n ia do p ra c y p ro p ag an d o w ej. W p racy k u ltu ra ln e j w yk o rzy styw an o przed e w szy stk im kin o objazd ow e, k tóre w y św ietlało film y, u tr w a la ją c e m iłość ojczyzn y, u k a z u ją c e k u ltu rę i o b y czaje regio n aln e i n iem ieckie 14).
P oniew aż dorośli byli p rzy w iązan i do sw ej g ad k i m a z u rsk ie j i w arm iń sk ie j, p ierw szorzęd n e znaczenie dla O std eu tsch er H e im atsd ie n st m iało p o zy sk an ie i w ychow anie m łodzieży w d u ch u niem ieckim . O rg a n iz a c ja ta sta r a ła się w y p rzeć w z ra sta ją c y n a W arm ii i M azu rach w p ływ Z w iązku T o w arzy stw M ło dzieży w P ru sac h W schodnich. M. W orgitzki p o k ła d ał olbrzym ią w agę w zd o b y ciu w pływ ów w śród m łodzieży p ow iatu olsztyń sk iego, gd zie sta ra n ie m O st d eu tsch er H eim atsd ien st pow ołano P ow iatow y Z w iązek K u ltu r y F izy czn ej, k tó ry sk u p iał 18 T o w arzy stw Sportow ych . D nia 4. IX . 1927 r. d la u p am iętn ie n ia p le b iscy tu urządził O std eu tsch er H eim atsd ien st w O lsztyn ie M azu rsk o -W ar m iń sk ie Św ięto M łodzieży, w k tórym w zięło u dział 1.700 osób ze w szy stk ich p o w iató w b. okręgu p lebiscytow ego. W celu lep szeg o niż d o tąd o d d ziały w an ia k u ltu raln o -p ro p ag an d o w eg o na dzieci sp ro w ad ził O. H. n a trzy tygod n ie te a tr k ukiełkow y ,5).
D la w y p arcia p ieśn i p o lsk ie j z dom ów i kościołów W arm ii i M azu r nie p o m ija n o rów nież sp ra w w yzn aniow ych. M ężom zau fan ia, chórom , p oszczególn ym
zw iązkom ro zd aw an o śp ie w n ik i16). C hodziło o rozw in ięcie a m ato rsk ie g o ru ch u śpiew aczego. W tym celu O std eu tsch er H eim atsd ien st w dniu 27. V III. 1927 r. zorg an izo w ał elim in ac je T o w arzy stw Ś p iew aczy ch p o w atu olszty ń sk iego z u działem 12 zespołów . Podobne elim in ac je polecił zarząd o rgan izow ać rów nież i w innych p o w iatach . W szystkie te p o su n ięcia zarząd u O. H. zm ierzały w k o n se k w en cji do n iedopuszczen ia i ro zszerzan ia się w pływ ów p olsk ich tow arzy stw m łodzieży w śród m łodzieży w arm iń sk o -m azu rsk iej.
W now ym sezonie zim ow o-w iosen n ym 1927 — 1928 głów n y w y siłek O. H. zw rócon o w k ie ru n k u polityczn ym . W obec zb liżający ch się w yborów do se jm u p ru sk ie go i p arlam en tu R zeszy kierow n icy pow iatow i zw oływ ali zeb ran ia m ę żów z au fan ia dla zm obilizow an ia członków do g ło so w an ia na p artie n iem iecko- n arodow e 17). O std eu tsch er H eim atsd ien st zw racał u w agę w ładzom a d m in is tra
13) O std eu tsch er H eim atsd ien st p o sia d a ł 50 kom p letów z 2.200 zd jęciam i, k tó re były bezp łatn ie w ciągły m obiegu.
14) Np.: G ötz v. B erlich in gen , Z op f und Sch w ert, D a s k alte H erz, R e ic h s p rä sid e n t H inden burg.
15) T e atr ku k iełk ow y H arten ste in a odw iedził 18 m iejsco w o ści głów nie m a zu rsk ich , d a ją c 37 p rzed staw ień d la około 3 tysięcy dzieci.
16) D la około 200 chórów m ieszan ych i innych osób rozdano na M azu rach 3.200 egz. śp iew n ik a „H e im a tk lä n g e ” , a dla lep szego o d d ziały w an ia n a m łodzież k a to lic k ą na W arm ii rozdano 1.400 śpiew ników , w tym 900 na p o w iat o lszty ń ski, a 400 na p ołu dn iow ą część p ow iatu reszelskieg o.
17) T ätig k e itsb e ric h t fü r die Z eit vom 15. X I. 1927 — 1. VI. 1928. O dbyło się 400 zebrań m ężów z au fan ia i 20 z o k azji o b jazd u p ow iatów p rzez se k re tarz a gen eraln ego. Nie m ogę zgodzić się z A. W akarem , k tóry sąd zi, że sp ad e k głosów
c y jn y m i sw oim o rg an izac jo m lok aln ym na W arm ii n a a g ita c ję w yborczą k sięży : W. B arczew sk ie go , R. B ilite w sk ieg o , P. C h m ielew sk iego, W. O siń skiego, F. S z n a r- b ac h a i H. P o etsch a i n a ich w y siłk i w celu zw iększen ia liczby dzieci polskich w p rzed szk olach . N a M azu rach k orzy stn ą d la p ro p ag an d y O std eu tsch er H eim ats d ie n st i w alk i w yb orczej ze Z jedn oczen iem M azu rsk im b y ła z d rad a R. M ach ta i p rzeję cie B an k u M azu rsk ieg o w raz z „M az u rsk im P rz y jacie le m L u d u ” .
C iężk a sy tu a c ja g o sp o d arc za P r u s W schodnich b y ła p rzed m io tem licznych w yp ow ied zi członków o rg a n iz ac ji n a zeb ran iach terenow ych . O std eu tsch er H e im atsd ie n st w O lsztyn ie w y su n ął w obec w ładz rządow ych w B erlin ie nowe d e zy d e raty pom ocy fin an so w o -g o sp o d arczej p odyktow an e oczyw iście w zględam i n arodo w o-po lityczn ym i — d la u m ocnienia niem czyzny na w schodzie. N a sk u tek z le j sy tu a c ji g o sp o d arc ze j p ro w in cji u c ie rp ia ła n a jb a rd z ie j lud n ość m a z u r s k a w a rm iń sk a . O gólny k ry zy s g o sp o d arc zy P r u s W schodnich w p łyn ął rów nież na p ew n e zah am o w an ie p ra c y k u ltu r a ln e j O std eu tsch er H eim atsd ien st w terenie. Ś w iad e ctw e m tego było ro zsy p an ie się części chórów , zespołów tanecznych, te atraln y c h i to w arzy stw sportow ych. M łodzież m a zu rsk o -w arm iń sk a w p o szu k iw an iu ch le b a w ęd ro w ała do W estfalii i N adren ii, p rzerze d zając tym sam ym sz e re g i te j o rg a n iz ac ji lu b też innych, zn a jd u ją c y c h się w sfe rze w p ły w ó w 18) O std eu tsch er H eim atsd ien st.
W styczn iu 1928 r. odbyło się w O lsztynie doroczne w aln e zgrom adzenie członków O. H. połączone z k o n fe re n cją kierow n ik ów pow iatow ych . M iało ono n a celu d alsze um ocnienie o rg an izac y jn e O std eu tsch er H eim atsd ien st i w zm o żenie żm u dn ej codzien n ej d ziałaln o śc i teren o w ej w śród członków . C elow i tem u słu żyć m iała rów nież d ru g a szkolen iow a k o n fe re n cja n ad g ran ic zn a w O stró dzie le). W ydru kow an e re fe ra ty z k o n fe re n cji szkoleniow ych pozw oliły na zo r g an izo w an ie w ięk sze j niż dotąd liczby odczytów połączonych z w yśw ietlan iem przezroczy 20). Z eb ran ia i św ię ta ojczyźn ian e p rzeb iegały pod znakiem p ielęgn o w an ia o b y czajó w i uczuć patriotyczn ych 21). W sezonie zim ow ym w znow iły sw e w ędrów ki po W arm ii i M azu rach k in a objazd ow e, które zdan iem kierow n ictw a o rg a n iz ac ji sp o ty k ały się p oczątko w o z n ieu fn ością, lecz w tym sezonie ludność p o w itała je jak o rozryw kę i coś odm iennego w życiu w si. Z aco fan iem g o sp o d ar czym południow ych p ołaci P r u s W schodnich, b rak ie m św ia tła n a w si, n iew iel kim i op łatam i tłu m aczyć n ależy zw iększo n ą fre k w en cję w kin ach objazdow ych. N ie bez w pływ u była rów n ież k ilk u le tn ia d ziałaln o ść g e rm an izato rsk a te j o rg a n iz a c ji 22). W sezonie tym w zn ow iły sw e p róby na w si w arm iń sk o -m azu rsk iej ch óry m ieszan e. D zięki pom ocy fin an so w e j, n acisk ow i o rg a n iz ac ji i w ładz p o w stały now e c h ó r y 23). N a odcinku sportow ym w d alszy m ciąg u otaczan y był op iek ą przez o rg a n iz ac ję p o w iat o lsz ty ń sk i24). Z a w zorem stro n y p o lsk ie j p olskich dow odzi ra d y k a liz a c ji te j ludności, gd yż lu d n o ść w arm iń sk o -m azu rsk a nie gło so w ała na p a r tie n iem iecko-n arodo w e, an i na C en trum , lecz w strzy m ała się od gło so w an ia. N ie m o gła też gło so w ać n a K P D i SP D , jeżeli b ad acze nie stw ie rd zili w pływ ów tych p a r tii w śró d W arm iakó w i M azurów .
le) T ätigk eitsb erich te...
le) W zięło w n ie j u d z iał 178 m ężów zau fan ia. R e fe ra ty w ygłosili: rad ca Buch holz — E rm län d isch e B e v ö lk e ru n g sfra g e n i ra d c a R eck e — P olens D ran g zum M eer.
20) W ygłoszono 64 odczyty, na k tó re w ypożyczono 2.034 zdjęć.
21) O dbyło się około „200” św ią t pośw ięcon ych zw yczajo m gw iazdkow ym i 80 rocznicy urodzin p rezy d e n ta H in d en bu rga.
22) O eółem k in a o b jazd ow e d ały 950 se an só w d la dzieci i 1.002 sean sów d la dorosłych, w których u czestn iczyło 122.275 osób.
23) T ätig k e itsb e ric h t d es O. H. A. fü r die Zeit vom 15. X I. 1927 — 1. VI. 1928. P o w stało około 50 now ych chórów , k tórym rozdano 5.000 egz. śp iew n ik a H eim at k län g e na M azu rach i 1.000 egz. n a P ow iślu.
24) O std eu tsch er H e im atsd ie n st zak u p ił dla to w arzy stw sportow ych pow. o lsztyń sk iego 4 now e b o isk a.
(D alk i W kp., M alinow o, pow . D ziałdow o) zorg an izo w ał O std eu tsch er H e im a ts dien st U n iw ersy tet L u d o w y w Ja b ło n k a c h , pow . Szczytn o, d la m łodzieży m a z u r sk ie j. S k u p ia ł on je d n ak początkow o n ie w ielk ą liczb ą m łodzieży.
N ow ością w p ra c y k u ltu r a ln e j O std eu tsch er H e im a tsd ie n st było o tw arcie b iu ra p o ra d teatraln y ch , k tóre p rzy gotow y w ało dla w ie jsk ic h „V e re in o w ” k a ta lo g sztu k teatraln y c h , pieśn i, p ro lo gi itd., oraz u tw orzenie trzech scen te atru ku k iełk ow ego „w n a jb a rd z ie j zagrożonych p rzez P o lak ó w ” sied zib ach p ow iató w : O lsztyn, Szczytno, M rągow o.
N ow ością w II półroczu 1928 r. było rozpoczęcie a k c ji p rzem ian o w y w an ia p olsk ich n azw m iejsco w o ści w p o w iatach : R eszel, M rągow o, S zczy tn o (2), N i dzica (3), P isz (5), G iżycko (7), E łk (7), O lecko (9), n a k tó ry ch zm ian ę m ia ł w p ływ p raw do pod obn ie O std eu tsch er H eim atsd ien st. K ierow n ictw o o rg a n iz ac ji z n a jąc w ielow iekow e tra d y c je i p rzy w iązan ie lu d n o ści w a rm iń sk o -m a z u rsk ie j do p olsk ich n azw m iejsco w o ści zalecało ostrożność. Pod w pływ em ten d e n c ji g e rm an izacy jn y ch z zew nątrz, u s t ą p iło 25). A k c ja ta nie z n alazła rzekom o ż a d nego od dźw ięku w śró d lud n ości, bow iem lu d n o ść W arm ii i M azu r w d a lszy m ciągu u żyw ała stary c h n azw m iejsco w ości.
W 1928 r. na aren ę polityczn ą P ru s W schodnich w kroczył now y p rz e ciw nik, V olk sbu n d D eu tsch er S ie g , k tó ry s ta r a ł się w y p rzeć O std u e tsch er H e im a ts d ie n st z dotych czas w szech w ładn ie zajm o w an y ch p ozycji. D zięk i p o p a rc iu k ierow n ictw p ow iatow ych (in spek to rzy szkolni, u rzęd n icy staro stw ), z e b r a niom m ężów z a u fa n ia , a szczególn ie p rzy ch y ln em u stan o w isk u w ład z a d m i n istracy jn y c h u d ało się O std eu tsch er H e im atsd ie n st u trzym ać na d o tych czasow ych stan ow isk ach .
U roczystości ojczyźn ian e w 1928 r. pośw ięcon e b yły głów n ie roczn icy p le biscytu , do k tó re j u rząd zen ia H eim atv e rein y w p oszczególn ych w siach w c ią g ały do w sp ó łp racy K rie g sv e re in y , a zw łaszcza m łodzieżow e to w arzy stw a sportow e. T e o statn ie to w arzy stw a p rzy p o p a rc iu p ro p ag an d o w y m i fin a n so w ym O std eu tsch er H eim atsd ien st u rząd zać zaczęły prócz pow iatow ych , obw o dow e św ię ta m łodzieży w arm iń sk o -m azu rsk iej.
W p aźd ziern ik u 1928 r. w znow iły sw e w y jaz d y w teren k in a objazd ow e. M im o p o słu g iw an ia się p rz e starz ały m sp rzętem sta ra n o się zw ięk szyć liczbę m iejsco w o ści w je d n ej m arszru cie, a tym sam y m pow iększyć liczbę se an só w kinow ych. W zim ie 1928/29 r. kin o zostało zaw ieszo n e p rzez p o licję, ze w zglę d u n a b ra k b ezp ieczeń stw a. W zw iązku z tym kierow m icy pow iato w i p o w ięk szy li w lu ty m i m rac u 1929 r. liczbę odczytów z p rzezroczam i, aby z a ła ta ć p u stk ę spow odow ane b rak ie m kin. K on ieczne było przeto p rzeszk o len ie m ężów z a u fa n ia w obsłu dze rz u tn ik ó w 20). W 1929 r. m im o d o starcze n ia now ych śp ie w n i ków ilo ść chórów nie zw iększyła się, gd yż p o w stało k ilk a now ych, ale je d n o cześn ie n iektóre chóry się ro zw iązały 27). K ie ro w n ictw o O. H. w sw ych sp ra wo zd an iach często u p raszc zało sy tu a c je , w y o lb rzy m iając b ąd ź w łasn e o siąg n ięcia, bądź też n ajc z ę śc ie j d ziałaln o ść o rg an izac ji p olsk ich . D o d alszy c h n iepow odzeń O std eu tsch er H eim atsd ien st n ależy zaliczyć sp a d e k n abyw ców M a su risc h e r V o lk sk alen d er, co tłu m aczyć trzeb a w p ew n ym stop n iu zubożen iem lu d n o ści pow odow an ym k ry zy sem gospo d arczym . O stra zim a 1928/29 w p łyn ęła rów n ież na zm n iejszen ie się liczby zebrań , zw łaszcza m ężów z a u fa n ia 2S).
25) M. W orgitzki, U n d eu tsch e O rtsn am en , U n sere H eim at N r 30, 24. V II. 1927. W odpow iedzi na a rty k u ł Hr. G ry g ata , W eg m it den U n d eu tsch en O rtsn am en , U n sere H eim at N r 24, 12. V II. 1927.
20) T am że, w ypożyczono 45 kom pl. z 1.500 zd jęciam i.
27) T ä tig k e itsb e ric h t O std eu tsch er H e im atsd ie n ste s A llen stein v o m l . X I I . 1928 bis 15. V. 1929. Istn ia ło 145 chórów .
2S) T am że. O dbyło się 47 zebrań , w których u czestn iczyło ty lk o 800 m ężów z au fan ia. Prócz tego odbyło się około 400 w ieczo ró w ojczyźn ianych .
D n ia 3 0 .1 .1929 г. pow ołano na w aln ym zeb ran iu członków o rg a n iz ac ji rad ę p rzy b o czn ą d la kon tro lo w an ia i n ad zoru p olityczn ego zarząd u O std eu tsch er H eim atsd ien st.
W lecie 1929 r. zad an ia n atu ry n arodo w o-po lityczn ej zw iększyły się jeszcze n a jed n y m odcinku. Z ch w ilą zgłoszen ia przez p o lsk o -k ato lick ie T o w arzy stw o S z k o ln e w O lsztynie, że rodzice p ow iatu olszty ń sk iego w y r a ż a ją chęć p o sy łan ia sw ych dzieci do p o lsk ic h szkół, rozpoczęła się „o bron a ze strony O std eu tsch er H e im a tsd ie n st” . K ie ro w n icy pow iato w i zw oływ ali od prw ay m ężów z au fan ia, w k tó ry ch in teresie słu żbow ym (n auczyciele) i o sob istym (O stm ark en zu lage) le żało n iedop uszczen ie do o tw arcia szkół polskich . W ładze szkolne ze sw e j stro ny ro b iły w szystko, a b y opóźnić term in udzielen ia zezw olenia na otw arcie tych szkół. W tym czasie d z iałali na w si m ężow ie z a u fa n ia O std eu tsch er H e im ats d ie n st, a ich re zu ltaty były w kró tce w iadom e — zm n iejszen ie liczby dzieci w n ow ootw artych szkołach w N ow ej K ale tce, N ow ych B u try n ach , U nieszew ie i G ietrzw ałd zie, pow. O lsz ty n 29). Now e o siągn ięcia Z w iązku P o lak ów n a W arm ii sta ły się o k a z ją d la te j o rg a n iz ac ji do w y su n ięcia w obec w ładz a d m in istra c y j nych d ezy d erató w p o p a rc ia , gdyż w przeciw n ym razie lud n ość (?) nie będzie w stan ie odeprzeć tych atakó w , jeżeli nie pozostaw i się O std eu tsch er H e im ats d ie n st m ożliw ości d a lsz e j p r a c y 30). S tr a sz a k „p o lsk ieg o n ieb ezp ieczeń stw a” był często stosow an y p rzez O std eu tsch er H eim atsd ien st w obec w ładz a d m in istra c y jn y ch w celu u zy sk an ia pom ocy fin an so w e j i p o p a rc ia m o raln ego d la d a lsze j eg zy ste n c ji te j o rg an izac ji. W ow ym czasie bow iem o rg a n iz ac ja ta odczuw ała p ew n e tru d n o ści fin an sow e. P ostanow iono zatem u rząd zać u roczysto ści i z e b ra n ia w p ołączen iu z u ro czy sto ściam i szkoln ym i. T rzeb a je d n ak p od k reślić, że to posu n ięcie, choć zasto so w an e z kon ieczności, p rzyczyn iło się do w ięk szego z w ią zan ia rodziców ze szk ołam i, a kierow n ik om p ow iatow ym pozw oliło n a zw ięk szen ie liczby m ężów z a u fa n ia na odbyw anych od praw ach . T ym sam y m w z ra sta ły w p ływ y te j o rg a n iz ac ji w śród lu d n o ści w a rm iń sk o - m a z u rsk ie j31).
W 1929 r. zarząd o rg a n iz ac ji p o d ją ł d alszą ofen syw ę na m łodzież p o lsk ą na W arm ii na odcinku sp o rto w y m 32). D la lep szeg o niż d o tąd o d d ziały w an ia na m łodzież, zw łaszcza szkoln ą, istn ie ją c e d o tąd rzu tn iki i kom p fety zdjęć, szcze góln ie d otyczące h isto rii i g e o g ra fii P ru s W schodnich, d o starczan o rów nież do szkół, a b y p rzy pom ocy tych środ k ów p ro p ag an d o w y ch (prócz n ac isk u ekon o m icznego) zah am ow ać od pływ dzieci ze szkół n iem ieckich.
R ó w n ież szkoleniow e k o n fe re n cje p rzy gran iczn e zm ien iły sw o je do tych cza so w e form y pracy. Z a m ia st k o n fe re n cji z u d ziałem m ężów z a u fa n ia z 10 p o w ia tów byłego okręgu p lebiscytow ego, od byw ały się od tąd k o n fe re n cje z m ężam i z a u fa n ia z u działem 1 do 2 pow iatów . W płynęło to n a czterokrotn y w zro st fr e k w e n cji, z d ru g ie j zaś stro n y obniżyły się k oszty o rg an izac y jn e tych k o n fe re n cji. Do ciek aw ych form p ra c y k u ltu ra ln e j w śród m łodzieży n ale żały k u rsy tańców ludow ych, organizow an e p rzez K re isv e rb a n d fü r Ju g e n d p fle g e w O stródzie i O l szty n ie 33). Założone w 1916 r. V erein igu n g fu r H eim atk u n d e dla okręgu o lszty ń sk ie g o przy w sp ó łp racy „ P r u s s ia ” i H isto risch e K o m issio n fu r O st und W estp reu ssen zajm o w ały się ze w zględów n arodbw o-polityczn ych b ad an iam i
20) T ätig k e itsb e ric h t d es O std eu tsch en H eim atsd ie n ste s A llen stein für die Z eit vom 15. V. bis 30. IX . 1929 liczba zam eld ow an ych dzieci w yn osiła w g w y m ien ionych w yżej w k o lejn o ści w si: 46, 16, 30, 26, a p rzy o tw arciu szkół ju ż: 27, 8, 19, 26 dzieci.
30) T am że.
S1) O dbyło się 300 u roczysto ści ojczyźn ianych .
32) T am że, O std eu tsch er H eim atsd ien st zak u p ił lu b w yd zierżaw ił ogółem 13 boisk.
33) U n sere H eim at N r 18 z 1929 i U n sere H eim at N r 21, 1929. N a k u rsie zor g an izow an y m w B arc zew ie w zięło u d ział około 300 uczniów , a n a k u rsie zo rg a n izow an ym w O stródzie około 250. ,
n aze w n ic tw a, arch eologiczn ym i, zb ieran iem e k sp o n ató w d la M u zeu m w O l szty n ie . Z jedn oczen iem tym k ie ro w ał w 1929 r. M ax W orgitzki.
W iosn ą 1930 r. na w aln ym zeb ran iu członków d o ko n an o w y b o ru now ego z a rz ą d u O std eu tsch er H e im atsd ie n st z prezesem M. W o rgitzk im n a c z e le 34). W 1930 ro k u głów n ą tro sk ą kierow n ictw a O std eu tsch er H e im a tsd ie n st i m ężów z a u fa n ia była sp ra w a p o w staw an ia d alszy ch szkół p o lsk ich . T ru d n o zgod zić się ze stan o w isk iem sp raw o zd aw có w z O std eu tsch er H e im atsd ie n st, że lu d n o ści n ie m ie c k ie j w yd aw ało się n iezrozum iałe stan o w isk o p o lsk ic h n au czy cieli, iż o tw a r c ie w e rb u ją m łodzież do p olsk ich szkół, gdy n iem ieccy n au czy ciele b o ją się i z a ch o w u ją się z r e z e r w ą 35). P rzede w szy stk im w e rb u n k iem m łodzieży do szk ó ł p o lsk ic h z ajm o w ali się kierow n icy to w arzy stw szkoln ych , a n au czy cie lom , k tó rzy w w ięk szo ści b y li ob y w ate lam i p olsk im i, za a g ita c ję ta k ą groziło o d e b ra n ie p raw a n au czan ia. N au czy cieli n iem ieckich n ale żący ch do O st d e u tsc h e r H eim atsd ien st i otrzym u jących d o d atk i w sch o d n ie nic ch y b a nie u trzy m y w ało w bojaźn i i rezerw ie. O std eu tsch er H e im atsd ie n st w y su w ał w obec n iem ieck ich w ładz szkoln ych p o stu la t tw orzen ia n iem ieckich p rzed szk o li i nie w y d a w a n ia zezw oleń na o tw ieran ie p olskich , jeżeli w d a n e j m iejsco w o ści nie b y ło p rzed szk o la niem ieckiego. D latego też nie m ożna się dziw ić, że po ro ku 1929 n ie w zro sła liczba p olsk ich przed szkoli. W iązało się to ró w n ież z k ry zy se m w łonie Z w iązku P o lak ó w (sezonow ość p racy) i b ra k ie m p rzed szk o lan ek .
P o p ew n ym ok resie w znow iły sw e d o jazd y po W arm ii i M azu rach kin a o b ja z d o w e , k tóre je d n ak nie o siągn ęły ta k w ie lk ie j fre k w e n c ji ja k zim ą 19 2 7/28 36). O prócz k in a w p ra c y p ro p ag an d o w o -k u ltu ra ln e j w y k o rzy styw an o w d alszy m ciągu rzu tn iki z przezroczam i. Now e rzu tn ik i zak u p y w ały w ie jsk ie „V e re in y ” ze sk ład e k zebran ych w szkołach i k ościo łach , z dochodów św ią t ojczy źn ian y ch , a p rzed e w szy stk im z pom ocy u d zielan e j przez w ład ze ad m in i stra c y jn e . Podobn ą pom oc otrzym yw ały od w ład z H e im atsv ere in y na u rz ą d z a nie św ią t ojczyźn ianych 37).
P ie śn i śp iew an e przez ch óry nie n ale żały do m u zyki k la sy c z n e j: H eyd na, M o z arta, B eeth o ven a, S ch u b e rta. R e p e rtu a r chóru nie p o le g ał na w y so k ie j w a rto śc i a rty sty c z n e j w ykon yw anych utw orów . G łów ny n ac isk położono na w y rob ien ie p atrio ty zm u n iem ieckiego i p rzy w iązan ie do ojczyzn y. S ieć ch órów n a jb a r d z ie j rozw in ęła się w e w sch o d n iej części M a z u r 38), lecz zw ięk szen ie ich liczb y w innych p ow iatach d aw ało b ard zo m ierne w yn ik i m im o ro zd aw an ia śp iew n ik ó w . D latego też O std eu tsch er H eim atsd ien st p o staw ił so b ie za cel zor
gan izo w an ie ch órów m ęskich i szkolnych.
K o le jn a k o n fe re n cja p rzy gran iczn a o d b y ła się w M rągow ie z u d ziałem p e w n e j liczb y m ężów z au fan ia z p o w iatu szczycień sk iego. T e m a ty k a re fe ra tó w d o ty c zy ła sp ra w region aln ych .
W lecie 1930 roku zorgan izo w ał O std eu tsch er H e im atsd ie n st szereg obch o dów pośw ięcon ych X -le c iu p le b iscy tu n a M azu rach , X -le c iu p ra c y O std eu tsch er 34) P o u stąp ien iu dr M ark sa w 1929 r. m ian o w an o go człon kiem honorow ym O. H., z a stę p c ą przew o dn iczącego b y ł re k to r F u n k . a człon kam i k się g a r z D anehl. d y re k to r b an k u D ieball, rad ca sąd o w y Eh lert, ra d c a m ie jsk i dr G ilk a , dr F ran z, p. U rb a n i in sp e k to r Vogel.
35) T ä tig k e itsb e ric h t des O std eu tsch en H eim atsd ien stes A lle n ste in fü r die Z eit v o m 1. X . 1929 b is 1. V. 1930, s. 3.
3e) Z czterem a a p a ra ta m i ty p u С i czterem a a g re g a tam i ben zyn ow ym i k in a o b ja z d o w e d ały w ciągu 4 i pół m ie siąc a ty lk o 440 sean sów , w któ ry ch u cz e stn i czy ło 53.847 osób w tym 29.627 dzieci.
37) W su m ie w ypożyczono w o k re sie sp raw o zd aw czy m 172 k o m p lety z 4.780 z d ję ciam i. N a k ilk a se t ’’Ś w ią t” w 60 w y p ad k ach udzielono pom ocy fin an so w e j, a w 125 p o ra d w m a te ria le arty sty czn y m .
38) Ilo ść chórów w p rzy b liżen iu o k re ślan o na 200. W tym : 34 w N idzicy, 16 w P iszu , 27 G iżycku, 25 O lecku, 19 O lsztynie, 18 Szczytn ie, 27 E łk u itd. /204
H eim a tsd ie n st i X -le c iu u ch w alen ia k o n sty tu cji w e im arsk ie j. Szczególn ie m a so w y c h a ra k te r m iały obchody p leb iscy tow e w O lsztynie i Ełku, w k tó ry c h u czestn iczy ło po 10.000 osób. N ieco m n iejszy n ato m iast w innych m ia sta c h i w siach . C oroczn e obchody plebiscytow e, n a których p o d k re ślan o , że M azu rzy i W arm iacy gło so w ali na P r u sy W schodnie, bo są N iem cam i, zohydzanie w s z y st k ie g o co p o lsk ie , d ziesięcio letn ie od d ziały w an ie w celu w y rob ien ia n ie m ieck ich uczuć n arodow ych nie p o zo stały bez w pływ u na ludność. D n ia 1. X . 1930 ro k u zaszły now e zm ian y w kierow n ictw ie. Ze w zględów oszczędnościow ych k ie ro w n ictw o r e d a k c ji U n sere H eim at i fu n k c ja se k re ta rz a gen eraln eg o zn alazły s ię w rę k ac h М а х а W orgitzkiego. R ów n ież k a n c e la ria z tych sam ych w zglę d ó w z o sta ła u proszczon a.
R ok 1931 p rze b ie g ał ponow nie pod znak iem „o b ro n y ” przed now ym u d erze n iem „w ie lk o p o lsk ie j” p ro p ag an d y . O std eu tsch er H eim atsd ien st o b serw o w ał ro zw ó j p o lsk ie go szk oln ictw a p ry w atn e g o i p rzed staw ił sw o je d e zy d e raty . Szczeg ó ln e zan iep ok ojen ie w yw ołały u W orgitzkiego sta ra n ia o otw arcie sz k ó ł p o lsk ic h na M azu rach . D late g o też O std eu tsch er H eim atsd ien st żąd ał w y d a le n ia J a n a B o e n ig k a — k iero w n ik a T o w arzy stw a S zk oln ego n a W arm ii, a n a stę p n ie k o m isa rza k o m isa ria tu szkoln ego „M azow sze” . Je szc z e w ięk szą n ien aw iść sk u p ił n a so b ie W alenty H ab an d t, k tó ry p rób ow ał z pow odzeniem z a k ła d a ć p o lsk ie to w arzy stw a m łodzieżow e na M azu rach . Nie m ogąc podołać w p ra c y p r o p a g a n d o w e j O std eu tsch er H eim atsd ien st u ciek ał się rów nież do w y taczan ia p ro cesów sąd ow ych , ja k w w y p ad k u W alentego H ab an d ta, re d ak to ra „G a ze ty O l sz ty ń sk ie j” — W acław a Ja n k o w sk ie g o — i dw u innych. P odobn ą rolę sp e łn ia ł O. H. w to rp ed o w an iu i den u n cjo w an iu ruchu p o lsk ie go na W arm ii i M azu rach i zw alczał d ążen ia do auton om ii, k tóre reprezen tow ał Z w iązek M azu rów z d r K . O bitzem i b raćm i S a w it z k im i39). D otyczy to nie ty lk o sp raw o zd ań z d ziałaln o śc i n ad sy łan y ch w ładzom a d m in istracy jn y m czy m em oriałów , lecz ró w n ież arty k u łó w zam ieszczan ych w U n sere H eim at.
W o m aw ian y m półroczu 1930/1931 zw iększyła się w sto su n k u do u b ie głe go roku lic zb a se an só w kinow ych, co tłu m aczyć n ależy tym , że O std eu tsch er H eim atsd ien st, u lep szył i p ow ięk szy ł a p a ra tu rę , aby zw iększyć sw e o d d ziały w an ie na w idza i tym sz y b c ie j go zgerm an izow ać. Obok p o rad n ictw a t e a t r a l nego utw orzon o w 1931 r. b iu ro p o rad m uzycznych. W p ierw szy m rzędzie ro zw i n ięto od d ziały w an ie m uzyczne na „n a jb a rd z ie j zagrożony przez P o lak ó w ” p o w iat olszyń sk i. U rząd zan o zeb ran ia dyrygen tó w chórów p ow iató w o lszty ń sk ie g o i re szelsk ieg o , odczyty o n iem ieck iej m uzyce, w ieczory m uzyki, św ię ta p ie śn i itp., ab y p rzeciw staw ić się w pływ om Z w iązku P o lak ów i Z w iązku T o w a rzy stw M łodzieży w te j dziedzinie. W sw ych dążen iach do zdobycia d alszy ch rzesz m łodzieży na W arm ii nie schodził z oczu M. W orgitzkiego pow iat o lszty ń ski, a zw łaszcza pow iato w y Z w iązek K u ltu ry .Fizycznej, k tó ry otrzy m y w ał ró żn orak ą pom oc ,0).
W 1932 r. uczyniono pow ażny krok n aprzód w d alszy m um ocn ien iu o rg a n i z acy jn y m O std eu tsch er H e im atsd ien st, a szczególn ie w e w zro ście te j o rg a n i zacji. D ow odem tego m oże być w zro st liczby m ężów z a u fa n ia , za którym sz e d ł rów n ież w zro st liczby członków . Z aw d zięczać to m ożna p raw do pod obn ie z m ia nom w k ierow n ictw ie O. H. od 1930 r., ja k i co raz b a rd zie j zaaw an so w an em u p rocesow i g e rm an izacy jn em u , k tó ry rozw in ęła ta o rg a n iz ac ja w sto su n k u do lu d n o ści m a z u rsk o -w arm iń sk ie j. O std eu tsch er H eim atsd ien st w y b rał w sw y m o d d ziały w an iu na lu d n o ść w a rm iń sk o -m az u rsk ą nie drogę n ac isk u z zew n ątrz,
,s) T ätig k e itsb e ric h t d es O std eu tsch en H eim atsd ie n ste s A llen stein fü r d ie Zeit vom 1. X . 1930 bis 1. V. 1931.
40) Z aku p ion o i w yd zierżaw ion o d alsze p lace pod b oisk a, a Z w iązek K u ltu r y F izy czn ej sk u p ia ł ju ż 54 to w arzy stw a sportow e.
lec z o d d ziały w an ie od w ew n ątrz poprzez p racę k u ltu ra ln ą . D ro g a ta b y ła tr u d n ie jsz a , żm u d n iejsza, lecz d a w a ła w iększe efe k ty w a k c ji g e rm a n iz a c y jn e j. W d ziałaln o śc i tej id ą c e j p oprzez słow o dru kow an e, m u zy k ę i film u k az y w ał O std eu tsch er H e im atsd ie n st zw iązki h istoryczn e i k u ltu r a ln e te j ziem i z N ie m cam i, ab y przekon ać ludność, że n ależy do rodzin y n aro d ó w n iem ieckich . P e r fid ia tego p rocesu p o stęp o w an ia p o legała w łaśn ie n a cich ej, sy ste m aty cz n e j p ra c y , a b y M azu r i W arm iak p o la ta c h m ógł pow ied zieć, że je st N iem cem . „W ted y zostan ie — co m y zazw y czaj przem ilczam y — zak oń czon y p ro ce s g e rm a - n izacy jn y , w sw ej istocie ja k o p ro ce s sam ozn iem czen ia” 41). D o tak p o ję te j p ra c y k u ltu r a ln e j zab ran o się z now ą en ergią w 1932 roku. Z w ię k sz y ła się lic z b a od czy tów z p rzezroczam i oraz w ędrów ek kin objazd ow ych 42). R ó w n ież u ro czy sto ści ojczy źn ian e dzięki w sp ó łp racy ze szkołam i osiągn ęły n ie sp o ty k an ą dotąd liczb ę 4:i). N a odcinku m łodzieżow ym d la w ięk sze j zach ęty w ręczał O std eu tsch er H e im a tsd ie n st w czasie tych u roczysto ści sreb rn e i złote od zn aki sp orto w e 44). S ta r a n ie m k ierow n ictw a o rg a n iz ac ji p odjęto w y siłk i, celem p o d n ie sien ia sztu ki lu d o w e j: sto larstw a, g a rn c a rstw a , k o sz y k arstw a i tk a c tw a . D otych czasow y cztern asto le tn i ok res o d d ziały w an ia O std eu tsch er H eim a tsd ie n st n a lud n ość w a rm iń sk o -m a z u rsk ą zaczął w y d aw ać pow oli ow oce. P ro ce s n iem czenia (E in d eu tsch u n g sp ro cess) lu d n o ści południow ych P r u s z am ieszk ały ch przez „d w u języ c zn ą gru p ę, k tó ra z je d n e j stro n y m ów iła d ialek tem p olsk im , lu b k u l tu r ą i p rzek on an iam i n ale ż ała do P o lsk i, ale z d r u g ie j stro n y nie je st jeszcze zu p ełn ie zniem czon a” 45). Z ad an ia O. H. zm ierzając e do tego, ażeby W arm ię i M azu ry, zam ieszk ałe p rzez lud n o ść p o lsk ą, ja k n a jb a r d z ie j w c iąg n ąć do k u l tu ry n iem ieckiej, zaczęły w y d aw ać rezu ltaty , k tóre nie m o gły je d n a k zadow olić przyw ód ców te j o rgan izacji. P ro ce s g e rm an izacy jn y zo stał w 1933 roku p ra w d o podobn ie tylko w połow ie zakończony. Ze sp a d k ie m g ło só w o d d aw an y ch na Z jedn oczen ie M azu rsk ie i P o lsk ą P a rtię L u d o w ą nie ro sła, ja k b y tego chcieli, ilo ść głosów od daw an ych na C en trum n a W arm ii czy p a r tie n iem iecko- n arod o w e na M azu rach . Z d ru g ie j stro n y słab o ść k la sy ro b o tn iczej tego regionu n ie w p ływ a na ra d y k a liz a c ję lu d n o ści re je n c ji o lszty ń sk ie j. In te re su ją c e są tu ta j su g e stie W. W rz e siń sk ie g o 4S), że w tym ok resie n a s tę p u je w zro st w p ły w ów p a r tii n aro d o w o -so cjalisty c zn e j re je n c ji o lszty ń sk ie j, g d y ż n a jsła b sz y był tu ta j ru ch robotniczy. J e s t rzeczą o tyle ciek aw ą, że w p ływ y n arodo w ych s o c ja listó w ro sły w tak silnych p o w iatach O std eu tsch er H e im atsd ie n stu , ja k Ełk, G iżycko, M rągow o. P rzyp u szczać należy, że h itlerow sk i p ro g ram u zd row ien ia g o sp o d arcze go N iem iec p rz y ciąg ał rów nież część zn iem czon ej lu d n o ści w a r m iń sk o -m azu rsk ie j, k tó ra na so b ie odczuła sk u tk i k ry zy su . T y m sam y m O st d e u tsc h e r H eim atsd ien st p o śred n io torow ał drogę do zw y cięstw a faszy zm u na
M azu rach i W arm ii. D ziałaln o ść jego po 1933 roku kon ty n u o w ał B D O 47). 41) T ätigk eitsb erich t... za czas od 1. IV. 1932 do 31. III. 1933.
42) Z 36 rzu tn ik am i o siągn ięto fre k w en cję 12.600 osób, a k in a objazd ow e p rzez 5 m iesięcy d ały 1.139 sean sów .
43) U rządzon o 687 św ią t ojczyźn ianych , w których p rzo d o w ały p o w iaty N i dzica, M rągow o, Ełk, P isz.
J e ż e li w 1930 było około 200 chórów , to w 1933 r. było ich ju ż 250. N a jw ię c e j now ych chórów założono w „zagrożonych p rzez P o la k ó w ” p o w iatac h S zczy t no (23), O lsztyn (7), a p rócz tego O lecko (8), G iżycko (6), E łk (6), a sp a d ła liczba ch órów w O stródzie (5), R eszel (1).
44) T am że. 45) T am że.
46) W. W rzesiń ski, K laso w e p artie robotnicze w w alce z faszy zm e m w l a tach 1928 — 1933. R e fe r a t w ygłoszon y na S e s ji N au k o w ej w O lsztyn ie w dniu 1 — 2. X I I. 1958 r.
47) O rg a n iz a c ja ta m ia ła w p ierw szych latac h n ikłe w p ływ y n a M azu rach i W arm ii, jeżeli w połow ie 1934 r. było w B u n d D eu tsch er O sten 3.872 członków , a 31. V II. 1935 r. 8.912 członków .
