Polskie Towarzystwo Towaroznawcze Komisja Nauk Towaroznawczych
przy Oddziale Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu
TOWAROZNAWCZE PROBLEMY JAKOCI 2 2 0 0 5 (3)
Wydawcy:
l Politechnika Radomska im. K. Pu³askiego ul. Chrobrego 31, 26-600 Radom
l Instytut Technologii Eksploatacji PIB ul. K. Pu³askiego 6/10, 26-600 Radom
POLISH JOURNAL OF COMMODITY SCIENCE
KOMITET NAUKOWY:
Prof. dr hab. in¿. ¯uchowski Jerzy, Politechnika Radomska, Przewodnicz¹cy Komitetu Naukowego
Dr hab. Adamczyk Wac³aw, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Krakowie Dr hab. in¿. Chochó³ Andrzej, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Krakowie Prof. dr hab. Cichoñ Zofia, Akademia Ekonomiczna w Krakowie
Dr hab. Foltynowicz Zenon, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Prof. dr hab. Jasiczak Jan, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Dr hab. Kêdzior W³adys³aw, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Krakowie Prof. dr hab. Korzeniowski Andrzej, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Dr hab. in¿. Krzemieñ Eugeniusz, prof. nadzw., Politechnika Radomska
Dr hab. Lisiñska-Kunierz Ma³gorzata, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Krakowie Dr hab. Ma³ecka Maria, prof. nadzw., Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Prof. dr hab. in¿. Przyby³owski Piotr, Akademia Morska w Gdyni Dr hab. Sikorski Krzysztof, prof. nadzw., Politechnika Warszawska
Prof. dr hab. Smoczyñski Stefan, Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Prof. dr hab. Zalewski Romuald, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Prof. dr hab. in¿. Zieliñski Ryszard, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu KOMITET REDAKCYJNY:
Dr hab. Marian W³odzimierz Su³ek, prof. PR, Politechnika Radomska, Redaktor Naczelny Prof. dr hab. in¿. Ryszard Zieliñski, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu,
Zastêpca Redaktora Naczelnego
Dr in¿. Tomasz Wasilewski, Politechnika Radomska Dr Halina Garbacz, Politechnika Warszawska Dr in¿. Bo¿ena Borycka, Politechnika Radomska
Dr in¿. Regina Borek-Wojciechowska, Politechnika Radomska Mgr in¿. Ma³gorzata Ziêba, Politechnika Radomska
Adres Komitetu Redakcyjnego
Politechnika Radomska, Katedra Nauk o Jakoci, ul. Chrobrego 31, 26-600 Radom, tel./fax (048) 361 75 38, (048) 361 74 82; e-mail: tpj@pr.radom.pl
Strona internetowa: www.tpj.pr.radom.pl
Publikacje mo¿na nadsy³aæ na adres Komitetu Redakcyjnego ISSN 1733-747X
Wydawcy:
l Politechnika Radomska im. K. Pu³askiego ul. Chrobrego 31, 26-600 Radom
l Instytut Technologii Eksploatacji PIB ul. K. Pu³askiego 6/10, 26-600 Radom Opracowanie wydawnicze: Joanna Fundowicz
Projekt ok³adki i opracowanie graficzne: Andrzej Kirsz
Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji PIB
ul. K. Pu³askiego 6/10, 26-600 Radom, tel. centr. (048) 364-42-41, fax (048) 3644765 e-mail: instytut@itee.radom.pl http://www.itee.radom.pl
1410
Wydawnictwo
ul. Malczewskiego 20A, 26-600 Radom, tel. centr. (048) 361-70-33, fax (048) 3617034 e-mail: przypis@poczta.onet.pl http://www.pr.radom.pl
Spis treci
Przedmowa... 5 Preface ... 7 Pawe³ Szewczyk: Zwi¹zki ekologii przemys³owej z towaroznawstwem ... 9 Anna Lewandowska: Interpretacja w rodowiskowej ocenie cyklu ¿ycia
kluczowy, choæ ci¹gle niedoceniony element... 13 Zenon Foltynowicz: Ekoznakowanie a zintegrowana polityka produktowa ... 18 Ma³gorzata Lisiñska-Kunierz, Marzena Ucherek: Ekoznakowanie
zapakowanych produktów ... 23 Maria miechowska: Przyprawy i zio³a jako bioindykatory czystoci
rodowiska ... 40 Maria Stryjakowska-Sekulska, Alina Piotraszewska-Paj¹k, Daniela
Gwiazdowska, Marian Filipiak: Mikrobiologiczne ska¿enie powietrza
wewnêtrznego i zewnêtrznego ... 50 Agnieszka Kryjom, Ryszard Zieliñski: Zastosowanie zawiesin: surfaktant
naftalen do zagêszczania próbek w ilociowej analizie fosforanów
w wodach ... 61 Katarzyna Wybieralska: Membranowe elektrody do oznaczania kationowych
surfaktanów w wodach ... 69 Andrzej Gajewski: Ekologiczne i ekonomiczne aspekty elektrostatycznego
nanoszenia farb proszkowych... 80 Zbigniew Krejpcio, Stanis³aw Sionkowski, Ewelina Król: Ocena jakoci
i bezpieczeñstwa produktów przeznaczonych dla niemowl¹t i dzieci
na podstawie zawartoci metali ciê¿kich... 86 Anna Giczewska, Stefan S. Smoczyñski, Monika Pabjañczyk, Wac³aw
Mozolewski: Konsumenckie preferencje smakowe jogurtów a ocena
sensoryczna i kwasowoæ czynna ... 91 Informacje ... 101
Contents
Preface ... 7 Pawe³ Szewczyk: Relationships between industrial ecology and the
commodity science ... 9 Anna Lewandowska: Interpretation in environmental Life Cycle Assessment
crucial, but still underestimated element ... 13 Zenon Foltynowicz: Ecolabeling and integrated product policy ... 18 Ma³gorzata Lisiñska-Kunierz, Marzena Ucherek: Ecolabeling of packaged
products ... 23 Maria miechowska: Spices and spicy herbs as bioindicators
of environmental pollution ... 40 Maria Stryjakowska-Sekulska, Alina Piotraszewska-Paj¹k, Daniela
Gwiazdowska, Marian Filipiak: Microbiological contamination
of outdoor and indoor air... 50 Agnieszka Kryjom, Ryszard Zieliñski: Application of surfactant-naphthalene
slurry in preconcentration process during quantitative analysis
of phosphates in waters ... 61 Katarzyna Wybieralska: Membrane electrodes for determination of cationic
surfactants in waters ... 69 Andrzej Gajewski: Ecological and economical aspects of electrostatic
powder paint application ... 80 Zbigniew Krejpcio, Stanis³aw Sionkowski, Ewelina Król: Evaluation of
the quality and safety of products designed for babies and children
based on heavy metals contents ... 86 Anna Giczewska, Stefan S. Smoczyñski, Monika Pabjañczyk, Wac³aw
Mozolewski: Consumer preferences taste of yoghurts vs. sensory
quality and acidity ... 91 Information... 101
P r z e d m o w a
Zgodnie z przyjêtym przez Kolegium Redakcyjne d³ugoterminowym planem wydawniczym w koñcowych dniach maja 2005 r. oddajemy do r¹k Pañstwa naszych Czytelników trzeci numer kwartalnika Towaroznawcze Problemy Jakoci (Polish Journal of Commodity Science).
Za³o¿ylimy, ¿e treci¹ przewodni¹ tego wydania bêdzie problematyka zwi¹zana g³ównie z za- gadnieniami z pogranicza towaroznawstwa oraz kszta³towania i ochrony jakoci rodowiska.
Kontynuuj¹c podjête próby rozszerzenia zarówno grona naszych Autorów, jak i Czytelników równie¿ w bie¿¹cym numerze zamieszczamy kilka artyku³ów w angielskiej wersji jêzykowej.
Tak jak poprzednio, niezale¿nie od jêzyka oryginalnej publikacji, ka¿dy artyku³ zawiera obszer- ne streszczenie zarówno w jêzyku polskim, jak i angielskim. Streszczenia wszystkich prac pre- zentowanych na ³amach kwartalnika w obydwu wersjach jêzykowych dostêpne s¹ równie¿ na stronie internetowej naszego czasopisma pod nastêpuj¹cym adresem: http://www.tpj.pr.radom.pl.
Seriê 11 artyku³ów zamieszczonych w bie¿¹cym numerze kwartalnika otwiera publikacja Szewczyka, w której autor definiuje pojêcie ekologii przemys³owej oraz okrela jej zwi¹zki z naukami towaroznawczymi. Zagadnienia interpretacji w rodowiskowej ocenie cyklu ¿ycia stanowi¹ przedmiot artyku³u Lewandowskiej. Zdaniem autorki tej pracy interpretacja wyników stanowi bardzo wa¿ny, choæ ci¹gle niedoceniony element analizy cyklu ¿ycia produktu. Kolejna praca autorstwa Foltynowicza przedstawia aktualne zagadnienia zwi¹zane ze znakowaniem eko- logicznym wyrobów oraz zintegrowan¹ polityk¹ produktow¹. Ta sama tematyka znakowania ekologicznego w zapakowanych produktów stanowi przedmiot rozwa¿añ artyku³u Lisiñskiej- -Kunierz i Ucherek. W pracy tej autorki przedstawiaj¹ wyniki badañ ankietowych dotycz¹cych
wiadomoci ekologicznej studentów studiów ekonomicznych w Polsce Po³udniowej oraz stu- dentów kilku uczelni ekonomicznych w krajach Unii Europejskiej. Przedmiotem obszernej pu- blikacji Stryjakowskiej-Sekulskiej i wspó³autorów s¹ bardzo interesuj¹ce wyniki badañ dowiad- czalnych dotycz¹cych jakoci powietrza atmosferycznego w aspekcie okrelenia jego czystoci mikrobiologicznej zarówno wewn¹trz oraz na zewn¹trz budynków Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. Obecnoæ wyizolowanych przez autorów tego artyku³u silnie alergennych gatun- ków mikroorganizmów w powietrzu niew¹tpliwie wywiera ujemny wp³yw na zdrowie i samopo- czucie przebywaj¹cych w takiej atmosferze osób. Szczególnie wa¿na z praktycznego punktu widzenia wydaje siê byæ praca miechowskiej, w której autorka przedstawia mo¿liwoci zasto- sowania popularnych przypraw oraz zió³ jako bioindykatorów do oceny ska¿enia rodowiska.
Kolejny artyku³ prezentuje nowe mo¿liwoci rozszerzania zakresu klasycznych metod pomiaro- wych dziêki zastosowaniu zagêszczania próbek rodowiskowych przy u¿yciu zawiesin kationo- wy surfaktant-naftalen. W pracy tej Kryjom i Zieliñski przedstawiaj¹ propozycjê zastosowania tego typu prostych uk³adów zagêszczaj¹cych do ilociowego oznaczania niewielkich stê¿eñ fosforanów w wodach powierzchniowych. Zagadnienia analizy zanieczyszczeñ wód przez sur- faktanty stanowi¹ przedmiot zainteresowañ artyku³u Wybieralskiej. W pracy tej autorka dokonu- je przegl¹du literatury dotycz¹cego membranowych elektrod jonoselektywnych przedstawiaj¹c jednoczenie mo¿liwoci praktycznego zastosowania opracowanej przez siebie grupy elektrod membranowych, czu³ych na wybrane surfaktanty kationowe.
Praktyczne dzia³ania proekologiczne czêsto wynikaj¹ ze zmiany dotychczas stosowanych tech- nologii. Przyk³adem takich dzia³añ jest elektrostatyczne malowania proszkowe. O ekologicznych i ekonomicznych aspektach zastosowania tej techniki pisze w swoim artykule Gajewski.
Nadrzêdnym celem ka¿dego przedsiêbiorstwa zwi¹zanego z przemys³em spo¿ywczym po- winno byæ zapewnienie bezpieczeñstwa produkowanej lub wprowadzanej do obrotu ¿ywnoci.
D¹¿enie do zapewnienia pe³nego bezpieczeñstwa produktów wprowadzanych do obrotu, zarów- no przemys³owych i ¿ywnociowych, jest podstaw¹ funkcjonowania europejskiego rynku. Te- matyka bezpieczeñstwa produktów jest zawarta w pracy Krejpcio i wspó³autorów, w której za- gadnienia te odniesiono w stosunku do produktów przeznaczonych dla niemowl¹t i ma³ych dzie- ci. Wyniki badañ jakoci handlowych kaszek mleczno-ry¿owych oraz mleczno-ry¿owo-owoco- wych wykazuj¹, ¿e poziom stê¿eñ badanych metali ciê¿kich (Pb, Cs, Cu i Zn) w tych produktach mieci siê w granicach dopuszczonych przez normy. W artykule koñcz¹cym obecne wydanie czasopisma Giczewska i wspó³autorzy przedstawiaj¹ wyniki badañ ankietowych dotycz¹cych preferencji konsumentów odnonie do smaku jogurtów oraz dokonuj¹ oceny sensorycznej tych produktów
Trzeci numer naszego kwartalnika zamyka sta³a rubryka Informacje TPJ. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje w niej sprawozdanie z konferencji Wielkopolska jakoæ w perspektywie euro- pejskiej zorganizowanej przez Wielkopolski Instytut Jakoci w Poznaniu oraz Komisjê Nauk Towaroznawczych Nauk o Jakoci Polskiej Akademii Nauk, Oddzia³ w Poznaniu. Dalsze in- formacje to zaproszenia na VI Sympozjum Czwartorzêdowe sole amoniowe i obszary ich zasto- sowania w gospodarce oraz na VIII Miêdzynarodow¹ Konferencjê Towaroznawcz¹ Current Trends in Commodity Science.
¯yczê Pañstwu przyjemnej lektury.
Zastêpca Redaktora Naczelnego TPJ prof. dr hab. in¿. Ryszard Zieliñski
P r e f a c e
In accordance with a long-term publishing strategy approved by the Editorial Board at the end of May 2005, we are publishing the third issue of the Quality Problems in Commodity Science quarterly (Polish Journal of Commodity Science). This edition deals mainly with issues linking commodity science with creation and protection of environment quality. We are continu- ously trying to increase the number of our authors as well as readers and that is why this issue contains several articles in English. Like in the previous issue, each article is accompanied by extensive abstracts both in Polish and English. These abstracts are also available on our magazines website - www. tpj. pr. radom. pl. The series of eleven articles published in this issue of the quarterly starts with P. Szewczyks publication in which the author defines the term industrial ecology and determines its links with commodity science. The problems of interpretation in the environmental life cycle assessment are the subject of the article by A. Lewandowska. In the authors opinion the interpretation of the results is a crucial but still underestimated element in the product life cycle analysis. A paper by Z. Foltynowicz presents some current issues concer- ning product ecolabelling and integrated product policy.
Ecolabelling of packaged products is also the subject of the paper by M. Lisinska-Kusnierz and M. Ucherek. In their article the authors present the results of a survey on ecological aware- ness of economics students in Southern Poland and students of several economics colleges in EU countries. A very thorough study by M. Stryjakowska-Sekulska and others deals with very inte- resting results of experimental research concerning atmospheric air quality in terms of determi- nation of its microbiological purity both inside and outside the buildings of Poznan University of Economics. It is obvious that peoples health and physical and mental state are negatively affec- ted by the presence of extremely allergenic species of microorganisms, isolated by the authors.
The paper by Smiechowska, in which the author sets out the application possibilities of common spices and herbs as bioindicators in environment pollution assessment, seems to be essential for practical purposes. The next article presents new opportunities for expanding the range of classi- cal measurement methods by applying concentrated environmental samples with the use of a suspended cationic surfactant - naphthalene. In this paper A. Kryjom and R. Zielinski propose to apply this type of condensation systems for quantitative determination of low concentration of phosphates in surface waters. The analysis of waters polluted by surfactants is discussed in the article by K. Wybieralska. The author reviews the literature dealing with membrane ion-selective electrodes and presents the possibilities of practical application of the group of membrane elec- trodes sensitive to some selected cationic surfactants.
Practical environment-friendly activities usually result from a change in previously applied technologies. One example of such activities is electrostatic powder painting. In his paper A. Gajewski writes about ecological and economic aspects of the application of this technique.
The major objective of each enterprise in food industry is to guarantee food safety. Determi- nation to guarantee complete safety of industrial and food products which are put on the market is fundamental in functioning of the European markets. The subject of product safety is continu- ed in the paper by Z. Krejpcio and others, where it is discussed with reference to the products designed for infants and children. The results of quality research on powdered milk with rice
groats and powdered milk with rice groats and fruit show that the concentration levels of heavy metals are within the acceptable standards. In the final article of this edition of our magazine A.
Giczewska and others present the results of the survey concerning consumers taste preferences for yoghurts and they assess a sensory quality of these products.
The third issue of our quarterly closes with a regular column TPJ Information. In this section, a report from the conference The Wielkopolska Quality from the European Perspective
deserves special attention. The conference was organised by Wielkopolski Institute of Quality in Poznan and Commodity Science Committee - Quality Institute of the Polish Academy of Scien- ces - Poznan Branch. The reader can also find here the invitations to the VI Symposium Quarter- nary Ammonium Salts and their Application in Economy and to the VIII International Commo- dity Science Conference Current Trends in Commodity Science.
I hope you will find this magazine very interesting.
TPJ Deputy Editor-in-Chief Prof. dr hab. in¿. Ryszard Zieliñski
Pawe³ SZEWCZYK
Politechnika l¹ska
Wydzia³ Organizacji i Zarz¹dzania
Katedra Zarz¹dzania Jakoci¹ Procesów i Produktów
Zwi¹zki ekologii przemys³owej z towaroznawstwem
S³owa kluczowe: ekologia, ekosystemy, zrównowa¿ony rozwój, przep³ywy, ekologia przemys³owa,
towaroznawstwo.
Key-words: ecology, ecosystems, sustainable development, flows, industrial ecology, commodity science.
1. Wprowadzenie
Profesor R.I. Zalewski przewodnicz¹cy Komisji Nauk Towaroznawczych Nauk o Jakoci Oddzia³u PAN w Po- znaniu pisze w jednej z ostatnio opublikowanych prac:
Towaroznawstwo przekszta³ca siê w naukê o projekto- waniu i sterowaniu jakoci¹ towarów rynkowych wp³ywa- j¹cych na jakoæ ¿ycia i bezpieczeñstwo cz³owieka... [1].
Z drugiej strony wiadomo, ¿e wraz z rozwojem techniki nastêpuje znaczny wzrost ogólnej liczby produktów oraz ronie na nie zapotrzebowanie, co wyzwala rosn¹ce oddzia-
³ywanie tych produktów na rodowisko.
W roku 2001 Komisja Wspólnot Europejskich opu- blikowa³a Zielon¹ Ksiêgê na temat Zintegrowanej Polity- ki Produktowej (ZPP), która jest zorientowana bezpored- nio na produkty oraz us³ugi i ich wp³yw na rodowisko podczas ca³ego cyklu ¿ycia [2]. Proces wdra¿ania ZPP w ka¿dym kraju nale¿¹cym do Unii Europejskiej obejmie w najbli¿szym okresie (wed³ug [2]):
l opracowanie i opublikowanie praktycznego poradni- ka Oceny Cyklu ¯ycia oraz uzgodnienie z zaintere- sowanymi stronami regu³ dotycz¹cych obowi¹zków producentów podczas projektowania produktów rok 2005,
l rozwiniêcie programu Komisji dotycz¹cego zaopa- trywania konsumentów w produkty przyjazne dla ro- dowiska rok 2006,
l zidentyfikowanie pierwszej partii produktów najbar- dziej przyjaznych rodowisku i rozpoczêcie ich pro-
dukcji i dostarczania na rynek rok 2007.
Z chwil¹ opublikowania w 1989 roku przez D. Frischa i N. Gallopou- losa publikacji na temat strategii wytwarzania [3] rozpocz¹³ siê szyb- ki rozwój nowego podejcia do prze- mys³owego projektowania wyrobów i procesów i wdra¿ania zrównowa-
¿onych strategii produkcji. Wyko- rzystuj¹c metaforê ekosystemu w odniesieniu do systemów przemy- s³owych powsta³a koncepcja ekolo- gii przemys³owej oraz ekosystemów przemys³owych. Na podstawie wie- dzy o ekosystemach ekologia prze- mys³owa sugeruje, w jaki sposób mo¿na restrukturyzowaæ system przemys³owy, aby sta³ siê spójny ze sposobem funkcjonowania ekosys- temów [4].
W roku 2004 zanotowano wiel- ki postêp na polu naukowym ekolo- gii przemys³owej. W specjalnym numerze Journal of Cleaner Produc- tion wydawnictwa Elsevier, powiê- cony zastosowaniom ekologii prze- mys³owej, zamieszczono 26 orygi- nalnych publikacji gromadzonych przez redakcjê wydawnictwa przez kolejne 3 lata [5], za wydawnictwo Inderscience Enterprises Ltd wyda-
³o ³¹cznie pierwsze 3 numery nowe- go pisma Progress in Industrial Eco- logy [6] zawieraj¹cego 17 oryginal- nych publikacji gromadzonych przez 2 lata.
W dalszej czêci pracy zostan¹ omówione g³ówne w¹tki powy¿- szych prac, ze szczególnym uwypu- kleniem ich zwi¹zków z towaro- znawstwem.
2. Teoria i koncepcje ekologii przemys³owej
l Struktura i organizacja ekosystemu a fizyczne
przep³ywy materia³ów i energii Ekosystemy przemys³owe roz- wijaj¹ siê w d³ugich okresach. Nie mo¿na ich badaæ tylko w zakresie fizycznych przep³ywów materia³ów
i energii. Trzeba siê równie¿ zapoznawaæ z charakterystykami i w³aciwociami strukturalnymi i organizacyjnymi, które napêdzaj¹ powy¿sze przep³ywy.
l Poziomy ekosystemu przemys³owego
Rozwój ekosystemów przemys³owych jest zró¿nicowany na ró¿nych poziomach systemu oraz przy ró¿nych jego granicach. W przysz³ych badaniach znacznie wiêcej uwagi trzeba po-
wiêciæ poziomowi firmy, gdy¿ to na tym poziomie podejmuje siê decyzje dotycz¹ce kontroli i ograniczania przep³ywów materia³ów i energii.
l Wa¿noæ czynników sytuacyjnych
Skupienie siê na firmie i jej wewnêtrznych strukturach i procesach z koniecznoci wymaga zrozumienia zró¿nicowanych sytuacji w ka¿dej firmie, a tym samym w sieci firm zajmuj¹cych siê recyklingiem.
3. Narzêdzia, instrumenty i metryki
l Metryki dla efektów rodowiskowych oraz dla efektów ekonomicznych
Ekonomiczne, spo³eczne i rodowiskowe wymiary zrównowa¿onego rozwoju oraz spo³ecz- nej odpowiedzialnoci korporacji s¹ wzajemnie zale¿ne, ale ró¿ne jakociowo. Niezwykle wa¿ne jest powi¹zanie analizy fizycznych przep³ywów materia³ów i energii z analiz¹ efektów ekono- micznych. Nale¿y jednak byæ bardzo ostro¿nym, aby nie stosowaæ miar monetarnych do warto-
ci rodowiskowych z powodu istnienia ró¿nicy jakociowej miêdzy ekologicznym a ekono- micznym wymiarem zrównowa¿onego rozwoju.
l Rozwój a stosowanie narzêdzi
Strateg winien rozwa¿aæ, w jaki sposób potencjalny u¿ytkownik (np. ma³e lub rednie przed- siêbiorstwo) mo¿e bez wiêkszego trudu korzystaæ z narzêdzi w ramach wysi³ków nad popraw¹ osi¹gniêæ rodowiskowych i zrównowa¿enia.
l Wymiar ilociowy i jakociowy ekosystemów przemys³owych
Narzêdzia s³u¿¹ce opisowi przep³ywów materia³ów i energii wykorzystuje siê zwykle w celu uzyskania informacji ilociowych. Wystêpuje jednak równie¿ potrzeba rozpatrzenia ró¿nicy ja- kociowej pomiêdzy ró¿nymi substancjami oraz przep³ywami materia³ów i energii a ich oddzia-
³ywaniem rodowiskowym.
4. Przypadki praktyczne, dowiadczenia i zastosowania
l Kontekst zastosowania narzêdzi
Wstêpne warunki stosowalnoci narzêdzi ekologii przemys³owej definiuj¹ czynniki sytu- acyjne, czynniki kulturowe lokalne, regionalne i narodowe oraz czynniki ekonomiczne i spo³ecz- ne. Narzêdzia do oceny przep³ywów materia³ów i energii stosowane w krajach rozwiniêtych nie mog¹ byæ stosowane w ten sam sposób w krajach rozwijaj¹cych siê.
l Kultura wspó³pracy a techniki i instrumenty recyklingu
Sukces w procesach recyklingu i wykorzystania odpadów mog¹ odnieæ tylko partnerzy cha- rakteryzuj¹cy siê wspóln¹ kultur¹, poczuciem przynale¿noci spo³ecznej i wiar¹ we wspó³pracê.
l Publiczne a prywatne
W rozwoju ekosystemów przemys³owych w czasie mo¿e wystêpowaæ dominacja planów publicznych lub ewolucja wolnego rynku. Wspó³praca tych dwóch sektorów jest konieczna, jed- nak nale¿y uwa¿nie rozwa¿yæ, która strona bêdzie stron¹ wiod¹c¹.
5. Krytyczne refleksje na temat ekologii przemys³owej
l Powiêkszanie systemu zarz¹dzania rodowiskowego firmy
Powszechnie stosowane na wiecie systemy zarz¹dzania rodowiskowego (EMS) oparte na normie ISO 14001 lub regu³ach EMAS koncentruj¹ siê g³ównie na problemach wewnêtrznych organizacji. W celu wzmacniania zrównowa¿onego rozwoju w trakcie realizacji koncepcji sym- biozy przemys³owej i technologicznych eko-parków powinno siê powiêkszaæ EMS obejmuj¹c ca³e regiony lub lokalne sieci firm.
l Co mierzymy?
Osi¹gniêcia rodowiskowe nie zale¿¹ wy³¹cznie od technologii ale równie¿ od jej zarz¹dza- nia. Wykorzystuj¹c wyniki oceny cyklu ¿ycia w przypadku wielu dostawców pulpy drzewnej do fabryki papieru stwierdzono, ¿e przypadaj¹ca na 1 tonê pulpy emisja dwutlenku wêgla ró¿ni³a siê o wiêcej ni¿ 100 razy mimo stosowania przez dostawców pulpy w zasadzie tej samej technologii wytwarzania [7]. Tak du¿ych ró¿nic wyników nie mo¿na wyt³umaczyæ sam¹ tylko niedok³adno-
ci¹ rachunków w ramach oceny cyklu ¿ycia. S¹ one równie¿ wynikiem ró¿nic w organizowaniu procesu produkcji i dystrybucji pulpy u ró¿nych jej dostawców.
l O czym mówimy?
Dla ekologii przemys³owej wa¿ny jest problem zarz¹dzania informacj¹ oraz komunikacja.
S¹ to sprawy najistotniejsze dla uczestników projektów symbiozy przemys³owej opieraj¹cych swoj¹ dzia³alnoæ na rzetelnoci przekazywanych informacji o przep³ywach materia³ów i energii miêdzy partnerami.
6. Uwagi koñcowe
Aby ekologia przemys³owa nie sta³a siê jeszcze jednym z narzêdzi, musi zadzia³aæ filozofia wspó³pracy pomiêdzy ró¿nymi sektorami spo³ecznymi, rz¹dem, biznesem i wiatem akademic- kim oraz miêdzy ró¿nymi dyscyplinami nauki [8]. Ekologia przemys³owa opiera siê na prowo- kacyjnej i mocnej metaforze. Istnieje szansa, ¿e moc tej metafory zainspiruje kreatywnoæ i za- stosowania praktyczne w zakresie integracji narzêdzi oceny przep³ywów materia³ów i energii w kontekcie spo³ecznym, instytucjonalnym, polityki, biznesu i zarz¹dzania w ramach realizacji zrównowa¿onego rozwoju.
Przytoczone na wstêpie pracy opinie na temat dyscypliny towaroznawstwo oraz programu
zintegrowanej polityki produktowej jednoznacznie podkrelaj¹ istnienie cis³ych zwi¹zków miêdzy nauk¹ towaroznawstwa a ekologi¹ przemys³ow¹, gdzie postêp uzyskany w ramach jed- nej dyscypliny jednoczenie oznacza równie¿ postêp w drugiej z nich.
7. Literatura
[1] Zalewski R.I. (2004) Towaroznawstwo nauk¹ przysz³oci. Towaroznawcze Problemy Ja- koci, 1, 726.
[2] Borucka B., Foltynowicz Z. (2004) Zintegrowana Polityka Produktowa, [w:] praca zbioro- wa: Towaroznawstwo wobec integracji z Uni¹ Europejsk¹. Red. J. ¯uchowski. Wyd. ITeE, Radom, 375378.
[3] Frosch D., Gallopoulos N. (1989) Strategies for manufacturing, Scientific American, 261 (3), 94102.
[4] Szewczyk P. (2004) Ekologia przemys³owa jako system opisu i projektowania gspodarki zrównowa¿onej, [w:] praca zbiorowa: Towaroznawstwo wobec integracji z Uni¹ Europej- sk¹. Red. J. ¯uchowski. Wyd. ITeE, Radom, 418421.
[5] Applications of Industrial Ecology. Special issue of Journal of Cleaner Production, vol. 12, 2004.
[6] Progress in Industrial Ecology, vol.1, nos. 1/2/3, 2004.
[7] Baumann H. (2004) Environmental assessment of organizing: towards a framework for the study of organizational influence on environmental performance, Prog. Ind. Ecol., 1 (13), 292306.
[8] Korhonen J., Strachan P.A. (2004) Editorial: Towards progress in industrial ecology, Prog.
Ind. Ecol., 1 (13), 123.
Recenzent: dr hab. Henryk Szymusiak, prof. nadzw.
ZWI¥ZKI EKOLOGII PRZEMYS£OWEJ Z TOWAROZNAWSTWEM Streszczenie
Artyku³, na wstêpie, prezentuje najnowsze koncepcje dotycz¹ce dyscypliny nauko- wej towaroznawstwo oraz programu Unii Europejskiej pt. Zintegrowana Polityka Pro- duktowa. Nastêpnie omówione zosta³y najnowsze osi¹gniêcia teoretyczne i praktyczne z zakresu ekologii przemys³owej bêd¹cej intensywnie rozwijan¹ metafor¹ ekosystemu w odniesieniu do systemów przemys³owych. Z przytoczonych w pracy informacji wy³a- niaj¹ siê cis³e zwi¹zki miêdzy wspomnianymi dyscyplinami, tworz¹ce siê w ca³ym okre- sie ich rozwoju.
Pawe³ SZEWCZYK
Silesian University of Technology, Faculty of Organisation and Management Department of Quality Management of Processes and Products
RELATIONSHIPS BETWEEN INDUSTRIAL ECOLOGY AND THE COMMODITY SCIENCE
Summary
Introduction of the paper contains descriptions of newest concepts concerning the commodity science discipline and the integrated product policy programme of the Euro- pean Union. Then, the latest achievements, both theoretical and practical, of industrial ecology were presented, with industrial ecology being an intensively developing meta- phor of ecosystems with reference to industrial systems. Arguments presented in this work unequivocally confirm the existence of strong relationships between both disciplines, i.e.
between the commodity science and industrial ecology.
prof. dr hab. Pawe³ SZEWCZYK Politechnika l¹ska
Wydzia³ Organizacji i Zarz¹dzania
Katedra Zarz¹dzania Jakoci¹ Procesów i Produktów ul. Roosvelta, 41-800 Zabrze
tel. (032) 277-73-49 roz7@polsl.gliwice.pl
Anna LEWANDOWSKA
Poznañ University of Economics Faculty of Commodity Science Chair of Product Ecology
Interpretation in environmental Life Cycle Assessment crucial, but still underestimated element
S³owa kluczowe: ocena cyklu ¿ycia, interpretacja wyników, analiza wra¿liwoci, analiza niepewnoci, analiza perturbacji i analiza porównawcza Key-words: life cycle assessment, interpretation of the
results, sensitivity analysis, uncertainty analysis, perturbation analysis, comparative analysis
1. Introduction
The paper concerns the environmental Life Cycle Assessment (LCA) technique. Since in Poland a lot of at- tention has been focused on the general structure of LCA as far [15], here the considerations are dedicated mainly to the interpretation phase. According to a definition inc- luded in ISO 14040 standard [6] Life Cycle Assessment (LCA) is a tool used to identify, estimate and quantify the potential environmental impacts generated during a who- le life cycle of different products. In the same document the structure of LCA is determined and it composes of four phases: goal and scope, life cycle inventory (LCI), life cycle impact assessment (LCIA) and interpretation.
In the earliest publications on LCA [7] the interpretation phase did not exist, instead of it the improvement asses- sment could be found. As the improvement assessment was found too controversial and application oriented, the interpretation took its place with time [8]. At the begin- ning of nineties of the twentieth century the attention was
drawn more to others phases of LCA than to this one. It is important to keep in mind that the interpretation is not only the last phase of LCA, but it is present in principle at every stage of the analysis. From this po- int of view, the interpretation con- cerns the LCI phase at the same extent as the LCIA one. The inter- pretation started to gain much more recognition from the second half of nineties of the twentieth century where the initiatives of the Society of Environmental Toxicology and Chemistry (SETAC), the Society for the Promotion of LCA Development (SPOLD) and the International Or- ganization for Standardization (ISO) have been initiated [811]. Although the state of the interpretation has changed considerably, it seems to be still underestimated as many LCA studies treat the problem very brie- fly or simply overlook it. It is sur- prising if one take into account the fact that the methodological and methodical development of LCA started about fifteen years ago and that the interpretation is always cru- cial element of every analysis, not only LCA.
2. Why is the interpretation such important?
The questions are as follows:
why the interpretation is such impor- tant element of LCA and why it is still underestimated or even overlo- oked. The ISO 14043 [12] standard gives the following definition of the phase: life cycle interpretation is a systematic procedure to identify, qu- alify, check and evaluate information from results of the LCI and/or LCIA of a product system. In other place of the document it is stated that this phase should be used to summarize and discuss the LCI and LCIA re- sults as a basis for the conclusions, the recommendations and decision- making. It is fundamental to remem- ber that interpretation does not de-
pend simply on analyzing the results and formulating the final conclusions on the basis of them, but it includes much more work to check the credibility and uncertainty of the results. It is maybe even more important and crucial goal of the phase. By using interpretation one should get the answers two questions: what do the results mean and whether one can trust them. These two questions show the reasons why the interpretation is such important. On the one hand, it lets interpret the results and formulate the final recommendations and on the other hand, by determi- ning the uncertainty of the results, it lets evaluate the credibility of the conclusions and, eventu- ally, the final decisions. LCA is often named as decision-driven analysis, where some subjective choices (value choices) play the essential role and where various sources of uncertainty and variability [1316]. From this point of view, the interpretation is a form of consistency and vali- dity check for the whole study. The other problem is a question why the interpretation is often underestimated or even overlooked. The answers could be different. The first argument could result from a complexity of the analysis. If the results are analysed on many levels of the results
aggregation (LCI results, characterisation results, normalized and weighted results, single score) it could be very time consuming to perform full interpretation by using several interpretation techniques. If the LCI model is very complex and the amount of data is large it could be very difficult to evaluate the uncertainty of the data. Other reason could be a poor data quality used to carry out LCA studies. LCA practitioners often meet the data availability problem and they have to use data from unrepresentative samples (even data points). In this case it is very difficult to make any statistical calculations and to evaluate uncertainty of the results (as a solution certain semi-qualitative methods could be used like Pedigree Matrix or Data Quality Indicators combi- ned with probability distributions and Monte Carlo simulations [1718]. It could be also a result that any statistical information is not usually included in LCA databases and softwares, although some exceptions like CMLCA software [19], Ecoinvent database and SimaPro 6 software [20]
exist. By using the professional tools the interpretation step becomes much easier and less time consuming. In Poland there is still relatively small practical background of LCA in comparison to other countries [5], but it can not justify small attention drawn to the interpretation phase.
3. Interpretation techniques general review
In order to make interpretation different techniques could be used. In the ISO 14043 standard the attention is focused mainly on the identification of the significant issues, the completeness, the sensitivity and the consistency checks while the others like uncertainty, discernibility, compa- rative and perturbation analysis are omitted. The overview of the methods was presented firstly as CML working paper [21] devoted to the numerical approaches towards life cycle interpreta- tion and later as regular papers [2224]. In the papers a distinction between procedural and nume- rical approaches has been made. Since the more detailed description of the methods can be found there, one decided to present only a general description and practical aspects of the techniques in this paper. To the first group the consistency and completeness checks could be classified. The second group includes procedures where based entirely on data, without reference to other sour- ces of information like reports, panel and opinion of experts, reputation of data suppliers [21].
They have rather complementary character and in practise a mixture of the methods is usually used. The objective of the completeness check is defined by ISO 14043 as ensuring that all relevant information and data needed for the interpretation are available and complete. It is very general statement and in this shape it can be valid and used for every study, not only LCA. Each analysis is usually carried out under some assumptions and scope to reach a certain goal. The interpretation should be made from this goals point of view. Since LCA could be really complex it is better to make the completeness check after smaller steps. If it shows some data lacks after LCI phase, other tool, for example sensitivity analysis, could be used to check the importance of the data, and the decision about accepting or completing the lack can be made. Consistency check lets to determine whether the decisions on methods, assumptions and data are appropriate and consistent for the study. Consistency check is a sort of validation in relation to the decisions made during the whole analysis. The consistency and completeness checks can be combined with the
numerical techniques like sensitivity-, dominance, discernibility-, comparative analysis and others.
Sensitivity analysis is really valuable tool and it is worth recommending. It has four advantages:
simplicity, speed, usefulness and comprehensiveness. It can be used in qualitative, semi-qualita- tive and quantitative ways. In the first case, sensitivity analysis could be used to check a sensiti- vity of the results to changes some decisions like the choice of the functional unit, LCIA method, the allocations rules, the time horizon in LCI and LCIA, the weighing criteria etc. Here the input variables are qualitative and discrete and the statement about the changes of the results could be also qualitative (e.g. reaction or no reaction) or quantitative (e.g. the results has changed of five percent). The sensitivity analysis could be used in the fully quantitative way as well and then the sensitivity of the results could be used as a measure of the importance of the input data [19]. In the first case, the sensitivity analysis was more output oriented since it concerned strictly the reaction and stability of the final results. In the second case, the tool was used to check also the importance of the input data so it was more input oriented. In this shape it could be used to perform more sophisticated data quality assessment and uncertainty analysis. On the base of the relatively small changes of the results (e.g. one percent) some indicators could be determined and then sensitivity analysis can be used as a perturbation analysis. Other example of the interpreta- tion technique is a dominance analysis (named also a contribution analysis or a determining the significant issues) that, like others, can be used on many levels of the results. By using the tech- nique it is possible to determine the most important elements of the LCI and LCIA for example the inventory data categories (e.g. emissions or energy) and unit processes (e.g. transport or electricity production) or impact categories (e.g. Global Warming and Acidification) which are the most significant in the study. Here a determination of the importance is not based on the changes of the results (like in the case of the sensitivity analysis), but the most often it is expres- sed as a percentage contribution in the appropriate results (LCI or LCIA). Additional information could be delivered thanks to use a comparative analysis. If the comparison between the same results for different options (e.g. the normalized indicator results for two product systems) is needed, the comparative analysis could show the relationship in very fast and easy way. It consi- sts in dividing the values by the extreme one (the lowest or the highest) and the final result (above or below one) is very simple to interpret. The comparative analysis is especially valuable when more values are the subject of comparison for instance in the case of the environmental profiles for four product systems. Here ten indicator results for four products should be analyzed and compared impact category by impact category. It is often much easier to interpret the comparati- ve analysis results than compare them as the characterisation results. A special case of the com- parative analysis is a discernibility analysis. Here the results for two product systems are compa- red in the same way like in the case of the comparative analysis, but later comparative index should be calculated. Let assume that two sets of one hundred results (e.g. the ecoindicator valu- es) are comparing for two product systems. First stage is to make a comparative analysis and as a result, one hundred of the numbers (below or above one) is obtained. The next step is to determi- ne (in percent) what part of the set is below or above one. If the result is above 95 percent it could be stated that the analyzed product systems are distinguishable, however one can say nothing about the size of the difference in an arithmetic sense.
4. Conclusions
The discussed interpretation techniques are very important element of the environmental Life Cycle Assessment. LCA is rather complex analysis where the large amount of data is used and many results are obtained. In order to formulate the final conclusions and recommendations it is necessary to manage them and to make a process of the interpretation more systematic and transparent, not chaotic and spontaneous. It makes the results more credible and less susceptible to manipulation. As it was mentioned above the techniques are complementary, some of them could be more or less appropriate in a certain case, but they should be always present in LCA studies in limited extent at least.
5. References
[1] Adamczyk W. (2000) Ekobilans w ocenie rodowiskowej procesów i produktów. Proble- my Ekologii, 4 (1), 1721.
[2] Góralczyk M., Kulczycka J. (2001) Ekologiczna Ocena Cyklu ¯ycia (LCA) now¹ norm¹ z rodziny ISO 14000, Problemy Ekologii, (4), 151155.
[3] Klos Z. (1999) LCA in Poland: Background and State-of-Art. Int J. Life Cycle Asses- sment; 7 (5), 249250.
[4] Lewandowska A., Foltynowicz Z. (2004) New Direction of Development in Environmental Life Cycle Assessment; Polish J. Environ. Studies, 13 (5), 463466.
[5] Lewandowska A., Foltynowicz Z., Podleny A. (2004) Environmental Life Cycle Asses (LCA) applications, Ecology Problems (3), 115117.
[6] ISO 14040:1998 Environmental management Life cycle assessment Principles and framework (PN-EN ISO 14040:2000 Zarz¹dzanie rodowiskowe Ocena cyklu ¿ycia Zasady i struktura).
[7] Consoli F., Allen D., Boustead I., Fava J., Franklin W., Jensen A.A., Oude N., Parrish R., Perriman R., Postletwaite D., Quay B., Seguin J., Vigon B. (1993) Guidelines For Life Cycle Assessment: A Code of Practice. SETAC Workshop, The Society of Environmental Toxicology And Chemistry, Sesimbra, Portugal, P 11.
[8] Lenouls H. (1999) ISO 14043: Environmental Management. Int. J. Life Cycle Assessment, 4 (5), 245.
[9] Finnveden G. And Lindfors L.G. (1998) Data Quality of Life Cycle Inventory Data Rules of Thumb. Int. J. Life Cycle Assessment, 3 (2), 6566.
[10] Greadel T.E. (1999) A Structured Approach to LCA Improvement Analysis. J. Ind. Ecolo- gy, 3 (23), 8593.
[11] Bretz R. (1998) SETAC LCA Workgroup: Data Availability and Data Quality. Int. J. Life Cycle Assessment, 3(3), 121123.
[12] ISO14043:2000 Environmental management Life cycle assessment Life cycle Inter- pretation (PN-EN ISO 140403: 2002 Zarz¹dzanie rodowiskowe Ocena cyklu ¿ycia Interpretacja cyklu ¿ycia).
[13] Huijbregts M.A.J. (2001) Uncertainty and Variability in Environmental Life-Cycle Asses- sment. Academisch Proefschrift, University in Amsterdam.
[14] Weidema B.P., Cappellaro F., Carlson R., Notten P., Palsson A.C., Patyk A., Regalini E., Sacchetto F., Scalbi S. (2001) Procedural Guideline For Collection, Treatment And Quali- ty Documentation of LCA Data, EU-Project Cascade, 2.-0 LCA Consultants, Report Lc-Tg-23-001.
[15] Bjorklund A.E. (2002) Survey of Approaches to Improve Reliability in LCA. Int. J. Life Cycle Assessment, 7 (2), 6472.
[16] Ansems A., Ligthart T.N. (2002) Data Certification for LCA Comparisons: Inventory of Current Status and Weakness Analysis. TNO-Report R 2002/601, the Netherlands.
[17] Canter K.G, Kennedy D.J., Montgomery D.C, Keats J.B, Carlyle W.M. (2002) Screening Stochastic Life Cycle Assessment Inventory Model. Int. J. Life Cycle Assessment, 7 (1), 1826.
[18] Lewandowska A., Foltynowicz Z., Podlesny A. (2004) Comparative LCA of Industrial Objects. Part 1: LCA Data Quality Assurance Sensitivity Analysis and Pedigree Matrix.
Int. J. Life Cycle Assessment, 9 (2), 8689.
[19] Heijungs R. (2004) Interpretation. Proceedings from Topical Course on LCA. Leiden Uni- versity, The Netherlands.
[20] Frischknecht R. (2004) Ecoinvent Database. Scope, Content and Methodology. Proceedings from Topical Course on LCA. Leiden University, the Netherlands.
[21] Heijungs R., Kleijn R. (2000) Numerical Approaches towards Life Cycle Interpretation.
Five Examples. CML Working Paper 2000.001, Leiden University, the Netherlands.
[22] Heijungs R., Kleijn R. (2001) Numerical Approaches towards Life Cycle Interpretation.
Five Examples Int. J. Life Cycle Assessment, 6(3), 141148.
[23] Guinee J.B., Gorree M., Heijungs R., Huppes G., Kleijn R., Koning A., Oers L., Sleeswijk A.W., Suh S., Udo De Haes H.A., Bruijn H., Duin R., Huijbregts M.A.J., Lindeijer E., Roorda A.A.H., Van Der Ven B.L., Weidema B.P. (2002) Handbook On Life Cycle Asses-
sment: Operational Guide To The ISO Standards, Part 1,2,3, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston London, 635644.
[24] Heijungs R., Suh S., Kleijn R .(2004) Numerical Approaches to Life Cycle Interpretation.
The Case of The Ecoivent96 Database. Int. J. Life Cycle Assessment, Online First http://Dx.Doi.Org/10.1065/Lca204.06.160.
Recenzent: prof. dr hab. Wac³aw Adamczyk Anna LEWANDOWSKA
Poznañ University of Economics, Faculty of Commodity Science Chair of Product Ecology
INTERPRETATION IN ENVIRONMENTAL LIFE CYCLE ASSESSMENT CRUCIAL, BUT STILL UNDERESTIMATED ELEMENT
Summary
An environmental Life Cycle Assessment (LCA) is a technique used to identify, esti- mate and quantify the potential environmental impacts generated during the whole life cycle of different products. It becomes more and more popular in the Central-Eastern Europe, that why it is very important to discuss the chances and the challenges of LCA in this part of Europe. One of the problems, also in Poland, seems to be a clear underestima- tion of the fourth phase of LCA, the interpretation. It is a real problem since it is a crucial element of LCA. The paper presents some short discussion about interpretation phase and it presents some general overview of the interpretation techniques.
INTERPRETACJA W RODOWISKOWEJ OCENIE CYKLU ¯YCIA KLUCZOWY, CHOÆ CI¥GLE NIEDOCENIONY ELEMENT
Streszczenie
rodowiskowa ocena cyklu ¿ycia (LCA) jest technik¹ s³u¿¹c¹ identyfikacji, ocenie i kwantyfikacji potencjalnych wp³ywów na rodowisko generowanych podczas ca³ych cykli ¿ycia wyrobów. Bior¹c pod uwagê fakt, i¿ technika LCA staje siê coraz bardziej popularna w Europie rodkowowschodniej, warto rozwa¿yæ szanse i wyzwania, jakie siê wi¹¿¹ z jej wdra¿aniem w tej czêci Europy. Jednym z problemów, istotnych tak¿e z punktu widzenia Polski, wydaje siê byæ wyrane niedocenianie czwartej fazy badania, interpretacji. Stanowi to rzeczywisty problem, bowiem wspomniana faza jest kluczowym elementem badania. Niniejszy artyku³ prezentuje krótk¹ dyskusjê na temat interpretacji w LCA oraz przedstawia ogólny przegl¹d technik interpretacyjnych.
Anna LEWANDOWSKA
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wydzia³ Towaroznawstwa
Katedra Ekologii Produktów
al. Niepodleg³oci 10, 60-967 Poznañ, Poland tel. (061) 856-90-26, fax (061) 8543993
Zenon FOLTYNOWICZ
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wydzia³ Towaroznawstwa
Katedra Ekologii Produktów
Ekoznakowanie a zintegrowana polityka produktowa
S³owa kluczowe: ekolabeling, Ocena cyklu ¿ycia (LCA), Zintegrowana Polityka Produktowa.
Key-words: ecolabeling, Life Cycle Assessement (LCA), Integrated Product Policy.
1. Wprowadzenie
Ekolabeling, czy poprawniej (zgodnie z polsk¹ wer- sj¹ norm ISO serii 14020x) etykietowanie rodowisko- we, jest jedn¹ z form ekomarketingu. Ekomarketing jest dobrowolnym upublicznieniem przez organizacjê infor- macji rodowiskowych dotycz¹cych jej wyrobu lub us³u- gi. Zwykle jedynie specyficzne informacje rodowisko- we podawane s¹ do wiadomoci publicznej w postaci ety- kiet, opisu wyrobu, reklamy lub innych form marketingu [1, 2]. Jednak¿e wielu konsumentów i producentów nie rozpoznaje ekoetykiet oraz nie rozumie zasad wiêkszoci programów etykietowania rodowiskowego. Programy takie istniej¹ w wielu krajach wiata i wprowadzane s¹ od pocz¹tku lat osiemdziesi¹tych. Obecnie nowego znacze- nia nadaje ekolabelingowi wprowadzana w Unii Europej- skiej tzw. Zintegrowana Polityka Produktowa [3].
W wielu organizacjach ekomarketing sta³ siê wa¿n¹ sk³adow¹ strategii firmy. Jednak¿e chêæ osi¹gania zysku prowadzi niejednokrotnie do nadmiaru deklaracji z za- kresu ekomarketingu. Pojawiaj¹ siê myl¹ce deklaracje
rodowiskowe lub bardzo ogólne typu zielony czy przy- jazny dla rodowiska. Prowadzi to do utraty zaufania do
tych znaków przez konsumentów.
Aby zapobiec tym niekorzystnym zjawiskom w SAGE (Strategic Advisory Group for the Environ- ment), utworzono w 1991 roku pod- grupê do znakowania rodowiskowe- go. Prace tej grupy doprowadzi³y do stwierdzenia braku koordynacji i spójnoci programów znakowania
rodowiskowego w poszczególnych krajach oraz potrzeby miêdzynarodo- wego znormalizowania znakowania
rodowiskowego i ekomarketingu.
Dzia³alnoæ SAGE zaktywizowa³a komitet techniczny ISO/TC207 do opracowania norm serii 14000 pod ogólnym tytu³em Systemy Zarz¹dza- nia rodowiskowego. Najbardziej znan¹ jest norma 14001 stanowi¹ca podstawê do certyfikacji systemu zarz¹dzania rodowiskowego w da- nej organizacji.
W grupie stanowi¹cej podsta- wy ekolabelingu produktów i us³ug znajduj¹ siê nastêpuj¹ce normy:
l PN-EN ISO 14020:2003 Ety- kiety i deklaracje rodowiskowe.
Zasady ogólne,
l PN-EN ISO 14021:1999 Ety- kiety i deklaracje rodowiskowe.
W³asne stwierdzenia rodowi- skowe (Etykietowanie rodowi- skowe II typu),
l PN-EN ISO 14024:1999 Ety- kiety i deklaracje rodowiskowe.
Etykiety rodowiskowe I typu.
Zasady i procedury,
l ISO/TR 14025 Etykiety i de- klaracje rodowiskowe. Etykie- ty rodowiskowe III typu.
Etykietowanie rodowiskowe definiowane jest w normie ISO 14020 jako: stwierdzenie, które okrela aspekty rodowiskowe wy- robu lub us³ugi, mog¹ce przybieraæ m.in. formê owiadczenia, symbolu lub znaku graficznego na wyrobie lub naklejce na opakowaniu, w pi-
miennictwie dotycz¹cym wyrobu, w biuletynach technicznych, w og³o- szeniu lub w reklamie.
2. Rodzaje etykiet rodowiskowych
W normach ISO serii 14020 wyró¿nia siê trzy rodzaje etykietowania rodowiskowego. Dla ich oznaczenia przyjêto klasyfikacjê numeryczn¹, poniewa¿ rozpowszechniony termin eco-la- belling jest trudny do jednoznacznego przet³umaczenia, nie tylko na jêzyk polski.
2.1. Etykiety rodowiskowe I rodzaju
Przyznawane s¹ przez niezale¿n¹ stronê trzeci¹ i stosowane przez producentów na zasadzie dobrowolnoci. Produkt musi spe³niaæ kryteria rodowiskowe oparte na uproszczonym badaniu cyklu ¿ycia. Na podstawie tego znaku konsument mo¿e stwierdziæ, który produkt jest najbardziej przyjazny rodowisku wród wyrobów z tej samej grupy. Zasady i procedury przyznawania li- cencji na etykiety i deklaracje rodowiskowe I typu zawarte s¹ w normie ISO 14024. Jednostka- mi przyznaj¹cymi mog¹ byæ organizacje pañstwowe lub prywatne.
2.2. Etykiety i deklaracje rodowiskowe II typu
S¹ one deklarowane przez samego wytwórcê. S¹ to w myl normy ISO 14021 tzw. w³asne etykiety rodowiskowe. Norma zawiera definicje oraz wyjanienia wybranych pojêæ, powszechnie stosowanych w tego typu deklaracjach, takich jak: nadaj¹cy siê do ponownego przetworzenia, zdatny do recyklingu, nadaj¹cy siê do ponownego u¿ycia i nape³nienia, wielokrotnego u¿ytku, zawartoæ materia³u z odzysku, zmniejszenie iloci odpadów/ograniczenie odpadów, zmniejszone zu¿ycie su- rowców naturalnych , zmniejszone zu¿ycie energii, zmniejszone zu¿ycie wody, produkt o przed³u¿o- nym ¿yciu, zaprojektowany do ³atwego rozmontowania, kompostowalny, degradowany.
Zalet¹ normy ISO 14021 jest okrelenie metodyk ilociowego okrelania parametrów cha- rakteryzuj¹cych ww. pojêcia. Norma wprowadza tylko jeden symbol, tzw. pêtlê Mobiusa na za- znaczenie przydatnoci do ponownego przetworzenia oraz na oznaczenie zawartoci materia³u z odzysku (z podaniem % zawartoci). Znak ten stosowaæ mo¿na zarówno dla wyrobu, jak i dla opakowania. Nie ustanowiono symboli dla pozosta³ych pojêæ i terminów. U¿ycie symboli w przypadku sporz¹dzania w³asnych stwierdzeñ rodowiskowych jest nieobowi¹zkowe.
2.3. Etykiety i deklaracje rodowiskowe III typu
W normie ISO/TR 14025 wprowadza siê zasady ich stosowania i procedury przyznawania.
S¹ to podobnie jak etykiety I rodzaju deklaracje przyznawane przez tzw. trzeci¹ stronê. Ró¿nica polega na tym, ¿e certyfikacja nastêpuje w oparciu o zdefiniowane kategorie parametrów dla danego sektora przemys³u lub us³ug oraz o analizê cyklu ¿ycia produktu zgodn¹ z wymogami norm serii ISO 14040. Etykieta pokazuje, czym ró¿ni siê ekologicznie produkt od innych w grupie, np. mniejsz¹ emisj¹ cieków i zanieczyszczeñ podczas produkcji, mniejszym zu¿y- ciem energii czy iloci¹ powstaj¹cych odpadów.
3. Zalecenia dotycz¹ce ekoetykietowania
Zaleca siê, aby etykiety lub deklaracje rodowiskowe nie eksponowa³y trywialnych aspek- tów rodowiskowych, co niestety czêsto ma obecnie miejsce. Istotne jest równie¿ podkrelenie wymogu zrozumia³oci symboliki dla nabywcy. Ma to szczególne znaczenie dla konsumentów, którzy czêsto spotykaj¹ siê zarówno z oznaczeniami zachodnimi, jak i pisanymi cyrylic¹, np. na wielu opakowaniach kosmetyków. Jako przyk³ad s³u¿yæ mog¹ oznaczenia opakowañ zachodnich wyrobów recyclable (nadaj¹cy siê do ponownego przetworzenia) oraz recycled wykonane z przetworzonego materia³u. Podkrela siê równie¿, ¿e oznakowania nie powinny wprowadzaæ potencjalnego nabywcy w b³¹d co do ekologicznych cech wyrobu. Jako przyk³ad mo¿e s³u¿yæ niemiecki Der Gruene Punkt, który wcale nie oznacza, ¿e opakowanie jest przyjazne dla rodo- wiska (najczêstsza interpretacja), a jedynie, ¿e dokonano op³aty za jego zagospodarowanie w systemie DSD.
Informacje na etykiecie powinny równie¿ jasno wskazywaæ czy etykieta lub deklaracja ro- dowiskowa jest w³asnym stwierdzeniem rodowiskowym, czy jest oparta na niezale¿nej ocenie.
Przy ustanawianiu etykiet i deklaracji rodowiskowych nale¿y braæ pod uwagê wszystkie istotne aspekty cyklu ¿ycia produktu. Cykl ¿ycia produktu lub us³ugi rozci¹ga siê (obejmuje) czynnoci zwi¹zane z pozyskaniem lub dostarczeniem surowca albo wytworzeniem z zasobów naturalnych do ostatecznej likwidacji. Ocena cyklu ¿ycia produktu lub us³ugi pozwala stronie opracowuj¹cej/ustanawiaj¹cej etykietê lub deklaracjê rodowiskow¹ braæ pod uwagê szereg czyn- ników, które oddzia³uj¹ na rodowisko. Zakres, w jakim cykl ¿ycia jest uwzglêdniany, mo¿e ró¿niæ siê w zale¿noci od typu etykiety lub deklaracji rodowiskowej, natury owiadczenia i kategorii produktu. Jednak¿e powinien byæ uwzglêdniany pe³en cykl ¿ycia, tzn. od pozyskania surowców i energii do koñcowego zagospodarowania, a nie tylko pewien jego zakres. Dopuszcza siê tak¿e mo¿liwoæ stosowania skróconego cyklu ¿ycia. Mo¿e to powadziæ do takich sytuacji, jakie obecnie istniej¹ przy porównywaniu ekologicznoci opakowañ z tworzyw sztucznych i szklanych. W zale¿noci od stosowanych kryteriów, m.in. pe³nego lub uproszczonego cyklu
¿ycia, wykazaæ mo¿na przewagê ekologiczn¹ raz jednych, raz drugich opakowañ [4].
Nadrzêdnym celem etykiet i deklaracji rodowiskowych jest popieranie, popytu i poda¿y na te produkty i us³ugi, które z mniejsz¹ presj¹ oddzia³uj¹ na rodowisko, stymuluj¹c w ten sposób ci¹g³¹, ukierunkowan¹ na rynek, poprawê rodowiska. Efekt ten uzyskaæ mo¿na poprzez komunikowanie weryfikowalnej, dok³adnej i nie myl¹cej informacji o aspektach rodowiskowych produktów i us³ug.
Etykiety i deklaracje rodowiskowe dostarczaj¹ informacji o produkcie lub us³udze w katego- riach ich ogólnego charakteru rodowiskowego, specyficznego aspektu rodowiskowego lub pewnej liczby aspektów. Nabywcy i potencjalni nabywcy mog¹ u¿yæ tej informacji przy wyborze po¿¹danego produktu lub us³ugi w oparciu o wzglêdy rodowiskowe. Dostawcy produktów lub us³ug maj¹ nadzie- jê, ¿e etykiety i deklaracje rodowiskowe oka¿¹ siê efektywne przy podejmowaniu przez nabywców decyzji na korzyæ ich produktu lub us³ugi. Je¿eli etykiety i deklaracje rodowiskowe uzyskaj¹ ten efekt, mo¿e wzrosn¹æ udzia³ produktu lub us³ugi w rynku. Inni dostawcy odpowiedz¹ popraw¹ aspek- tów rodowiskowych ich produktów lub us³ug w celu uzyskania etykiet rodowiskowych, przyczy- niaj¹c siê do obni¿enia presji rodowiskowej ze strony tych produktów lub us³ug.
Konsumenci zwracaj¹ obecnie coraz wiêksz¹ uwagê nie tylko na cenê i jakoæ nabywanych wyrobów, ale równie¿ na ich aspekty rodowiskowe. Ten nowy rodzaj wiadomoci ekologicznej wp³ywa na zachowania rynkowe instytucji. Firmy prowadz¹ bataliê o zyski nie tylko oferuj¹c wyroby lepszej jakoci, ale tak¿e oferuj¹c wyroby przyjazne rodowisku, produkowane zgodnie z zasadami ochrony rodowiska.
4. Zintegrowana Polityka Produktowa
Unia Europejska powo³a³a specjalny Komitet, którego zadaniem jest opracowywanie pro- gramu pomagaj¹cego w poszukiwaniu sposobów na ograniczanie negatywnych skutków oddzia-
³ywania produktów na rodowisko. Instrumentem takim ma byæ Integrated Product Policy (IPP), czyli Zintegrowana Polityka Produktowa, oznaczana w dalszej czêci pracy skrótem ZPP [5].
ZPP zorientowana jest na okrelanie wp³ywu produktów i us³ug na rodowisko podczas ca-
³ego Cyklu ¯ycia Produktu (LCA) od ko³yski a¿ po grób. Jednym z podstawowych za³o¿eñ ZPP jest okrelenie i analiza cyklu ¿ycia produktu. ZPP skupia siê na minimalizowaniu szkodli- wych dla rodowiska aspektów danego produktu lub us³ugi, jednak¿e ograniczenie siê tylko do
rodowiskowego cyklu ¿ycia produktu jest niewystarczaj¹ce, uwzglêdniæ nale¿y równie¿ marke- tingowy cykl ¿ycia produktu. Po³¹czenie tych dwóch obszarów pozwala okreliæ Zintegrowany Cykl ¯ycia Produktu. Skuteczne ograniczenie negatywnego wp³ywu na rodowisko mo¿liwe jest dziêki wykorzystaniu dostêpnych narzêdzi w zakresie ochrony rodowiska, do których mo¿na zaliczyæ trzy najwa¿niejsze:
1. Promowanie uwzglêdniania Cyklu ¯ycia Produktu LCA [6].
Ograniczenie negatywnego wp³ywu produktu na rodowisko jest mo¿liwe tylko dziêki prze- analizowaniu Cyklu ¯ycia Produktu.
2. Wsparcie poprzez modyfikacje wymagañ prawnych i wymogów ekonomii.
Przepisy prawa i ekonomii powinny motywowaæ do wytwarzania tzw. zielonych produk- tów zgodnie z wymaganiami klientów. Docelowo cena produktu powinna uwzglêdniaæ rów-
nie¿ wp³yw danego produktu na rodowisko, np. zwi¹zane z zanieczyszczeniem, jakie pro- dukt powoduje. Jako narzêdzie wspomagaj¹ce mo¿e s³u¿yæ zmniejszony podatek VAT na produkty z eko-etykietami lub podniesienie akcyzy dla produktów zanieczyszczaj¹cych
rodowisko (np. oleju napêdowego). Dziêki takiej polityce cenowej producenci zmuszeni byliby do do³o¿enia wszelkich starañ, aby cykl ¿ycia danego produktu mia³ jak najmniejszy negatywny wp³yw na rodowisko.
3. Komunikacja z konsumentem.
Bardzo wa¿nym elementem ZPP jest komunikowanie siê z klientem bez wzglêdu czy jest to klient prywatny, publiczny, czy indywidualny. To klient decyduje, czy chce kupiæ zielony produkt i jak go u¿yje. Skutecznym narzêdziem jest rozpowszechnianie informacji o przy- jaznych ekologicznie produktach. Mo¿e siê to odbywaæ poprzez opracowanie praktycznego poradnika lub strony internetowej, które w prosty sposób wyjani¹ mo¿liwoci i korzyci ekologicznych produktów.
Wa¿nym sposobem komunikacji z konsumentem jest ekolabeling. Etykiety rodowiskowe po-
wiadczaj¹, ¿e dany produkt jest bardziej przyjazny rodowisku ni¿ pozosta³e z danej grupy.
Zamierzeniem Komisji Europejskiej jest, aby ka¿dy z krajów Unii Europejskiej rozpocz¹³ pra- ce nad wdra¿aniem Zintegrowanej Polityki Produktowej. Polska jako cz³onek Unii Europejskiej równie¿ rozpoczyna przygotowania do rozpoczêcia prac nad implementacj¹ ZPP. Obecnie trwaj¹ prace w Ministerstwie rodowiska w Departamencie Polityki Ekologicznej nad rozpoznaniem po- trzeb i wybraniem resortu, który bêdzie odpowiedzialny za prace wdro¿eniowe ZPP. Zainteresowa- nie ZPP ze strony organizacji konsumenckich i ekologicznych oraz zrzeszaj¹cych przedsiêbiorców jest jak dot¹d nik³e. Sytuacja przedstawia siê podobnie jak w przypadku wdra¿ania polskiego znaku ekologicznego, który dotychczas nie spotka³ siê ze zbyt du¿ym zainteresowaniem.
5. Literatura
[1] Foltynowicz Z., Urbaniak M. (1999) Quality in Environmental Marketing. w: Proceedings of the 12th IGWT Symposium Quality for the XXIst Century Poznañ-Gdynia, September 1999, s. 100105.
[2] Foltynowicz Z., Urbaniak M. (1998) Ochrona rodowiska w marketingowej orientacji przed- siêbiorstw na polskim rynku dóbr przemys³owych. Problemy Ekologii, 5, 156160.
[3] Bogucka B., Foltynowicz Z. (2004) Implementacja Zintegrowanej Polityki Produktowej w Unii Europejskiej. W: praca zbiorowa: Zarzadzanie produktem w warunkach globaliza- cji gospodarki (J. Kall, B. Sojkin, red.). Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Pozna- niu, Poznañ, s. 4147.
[4] Word largest PET Life Cycle Assessment One-way PET levels with refillable glass, Petcore, September 2004, www.petcore.com
[5] Commission of the European Communities Green Paper on Integrated Product Policy Brus- sels 07.02.2001
[6] Commission of the European Communities Comunication form the commission to the council and the European Parliament Integrated Product Policy Building on Environ- mental Life-Cycle Thinking http://europa.eu.int/ rapid/pressReleases Action.
Recenzent: dr hab. Ma³gorzata Lisiñska-Kunierz, prof. nadzw.
EKOZNAKOWANIE A ZINTEGROWANA POLITYKA PRODUKTOWA Streszczenie
Zintegrowana Polityka Produktowa (ZPP) jest programem Unii Europejskiej maj¹- cym na celu poszukiwanie sposobów na ograniczanie negatywnych skutków oddzia³y-
wania produktów na rodowisko. ZPP zorientowana jest na okrelanie wp³ywu produk- tów i us³ug na rodowisko podczas ca³ego cyklu ¿ycia produktu od ko³yski a¿ po grób.
Jednym z podstawowych za³o¿eñ ZPP jest okrelenie i analiza cyklu ¿ycia (LCA) produk- tu. ZPP skupia siê na minimalizowaniu szkodliwych dla rodowiska aspektów danego produktu lub us³ugi. Po³¹czenie obszarów rodowiskowego oraz marketingowego cyklu
¿ycia produktu pozwala okreliæ Zintegrowany Cykl ¯ycia Produktu.
Skuteczne ograniczenie negatywnego wp³ywu na rodowisko mo¿liwe jest dziêki wykorzystaniu takich dostêpnych narzêdzi w zakresie ochrony rodowiska, jak:
promowanie uwzglêdniania Cyklu ¯ycia Produktu (LCA),
wsparcie poprzez modyfikacje wymagañ prawnych i wymogów ekonomii,
komunikacja z konsumentem.
Wa¿nym sposobem komunikacji z konsumentem jest ekolabeling. Etykiety rodowi- skowe powiadczaj¹, ¿e dany produkt jest bardziej przyjazny rodowisku ni¿ pozosta³e z danej grupy. W pracy scharakteryzowano trzy typy znakowania rodowiskowego oraz relacje ekolabelingu do ZPP.
Zenon FOLTYNOWICZ
Poznañ University of Economics Faculty of Commodity Science Chair of Produkt Ecology
ECOLABELING AND INTEGRATED PRODUCT POLICY Summary
Integrated Product Policy (IPP) is the European Union program oriented on the re- duction of negative effect of the products on the environment. IPP is oriented on the deter- mination of the environmental impact of goods and services during whole product life cycle from cradle to grove. One of the main tasks of IPP is the determination and analy- sis of product life cycle (LCA). IPP focused on the minimalization of environmental harmful aspects of products. Connection of environmental and marketing range of product life cycle allows determining Integrated Product Life Cycle.
Effective limitation of negative environmental effects is possible due to the exploita- tion of such environment protection tools like:
promotion of complying with product life cycle LCA,
supporting by the modification of the economical and legal requirements,
Communication with the consumer.
The important manner of communication with the consumer is the ecolabelling. Eco- labells confirms that given product is more environmentally friendly than other from the same group.
In the paper three type of environmental labeling were characterized as well as rela- tionship between ecolabelling and IPP.
prof. dr hab. Zenon Foltynowicz Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Wydzia³ Towaroznawstwa
Katedra Ekologii Produktów
60-967 Poznañ, Aleja Niepodleg³oci 10 tel. (061) 856-90-26, fax (061) 8543993 e-mail: zenon.foltynowicz@ae.poznan.pl
Ma³gorzata LISIÑSKA-KUNIERZ, Marzena UCHEREK
Akademia Ekonomiczna w Krakowie Wydzia³ Towaroznawstwa
Katedra Opakowalnictwa Towarów
Ekoznakowanie zapakowanych produktów
S³owa kluczowe: opakowanie, znaki ekologiczne, ekolabeling,
wiadomoæ ekologiczna, produkty ekologiczne.
Key-words: packaging, ecological markings, ecolabelling, ecology consciousness, ecological products.
1. Wprowadzenie
Problemy ochrony rodowiska naturalnego, obok za- pewnienia odpowiedniego bezpieczeñstwa i jakoci to- warów oraz us³ug, s¹ jednym z priorytetowych zagadnieñ z zakresu ochrony konsumenta. Od stanu rodowiska na- turalnego, w którym ¿yje ka¿dy konsument, uzale¿niony jest bowiem jego stan zdrowia i jakoæ ¿ycia. Jakoæ wody, powietrza i gleby wp³ywaj¹ bezporednio na jakoæ ¿yw- noci spo¿ywanej przez konsumenta, a tak¿e warunki zdrowotne. St¹d, w myl wytycznych ONZ, spraw¹ o za- sadniczym znaczeniu dla zdrowia konsumenta (obok bez- piecznych produktów) jest przyznanie konsumentowi pra- wa do czystego rodowiska naturalnego [1, 10, 16].
Dla ka¿dego konsumenta spe³nianie wymagañ w dzie- dzinie ochrony rodowiska oznacza sta³¹ poprawê zdro- wotnych warunków ¿ycia, jakoci rodowiska, mo¿liwo-
ci pe³niejszego i swobodnego dostêpu do informacji na ten temat oraz wiêkszego ni¿ dotychczas wp³ywu na pro- cesy decyzyjne. S³u¿¹ temu przede wszystkim strategie zwi¹zane z polityk¹ ekologiczn¹ pañstwa oraz rozwojem polityki konsumenckiej, jak równie¿ umieszczane na opa- kowaniach na zasadach dobrowolnoci znaki ekologicz- ne, tzw. Ekoznaki, dotycz¹ce zarówno opakowania, jak i zapakowanego produktu [1, 4, 8, 10, 2931, 40].
Ekoznakowanie (ekolabeling) ma bowiem na celu wp³ywanie na decyzje nabywcy odnonie wyboru produk- tów lub us³ug przyjaznych rodowisku oraz promowanie projektowania takich wyrobów. Znaki ekologiczne
umieszczane na opakowaniach spe³- niaj¹ wiele funkcji, a mianowicie:
ekologiczn¹, informacyjn¹, eduka- cyjn¹, marketingow¹ oraz stymula- cyjn¹, skutecznie przyczyniaj¹ siê do rozwoju czystych technologii, ochrony konsumenta i rodowiska naturalnego [1, 5, 41].
Idea znakowania ekologicznego wynika przede wszystkim z przeko- nania, ¿e poprzez codzienne decyzje konsumenckie mo¿na kszta³towaæ popyt na dany produkt, czy us³ugê, jak równie¿ wywieraæ wp³yw na spo- sób zarz¹dzania w firmach tymi dzia-
³ami, które maj¹ wymierny wp³yw na stan rodowiska naturalnego.
Dokonuj¹c wyboru towaru, ka¿- dy konsument mo¿e jednoczenie wp³ywaæ na bardzo wiele istotnych spraw, które czêsto w ogóle nawet nie kojarz¹ siê z produktem. Przez odpowiedni wybór mo¿e bowiem bezwiednie przyczyniaæ siê do zaniemczyszczenia rodowiska zarówno na etapie produkcji, jak i dystrybucji towaru w nieekologicz- nym opakowaniu. Porednio mo¿na tak¿e mieæ swój udzia³ w ³amaniu fundamentalnego prawa cz³owieka do czystego rodowiska naturalne- go. Zapobieganiu tego typu dzia³a- niom poprzez ich uwiadomienie s³u¿y w³anie umieszczanie na opa- kowaniach znaków o charakterze ekologicznym [2, 9, 10, 12, 16, 41].
Celem niniejszego opracowania jest prezentacja zasad znakowania ekologicznego zapakowanych pro- duktów w Polsce. Przedstawiono ponadto wyniki badañ ankietowych dotycz¹cych wiadomoci ekolo- gicznej studentów studiów ekono- micznych w Polsce Po³udniowej oraz studentów kilku uczelni ekono- micznych w krajach UE. Powy¿sze badania mia³y charakter pilota¿owy.
Aktualnie prowadzone s¹ dalsze ba- dania w zakresie wiadomoci eko- logicznej wród konsumentów ró¿- nych grup wiekowych Polski Po³u- dniowej.
