£ ^ 0 2 0 6 5 7
N u m e r s p e c j a l n y z o k a z j i r o c z n i c y p l e b i s c y t u f l y s k i e y o — 1 2 s t r o n
Cena 10 zł
Si
e - U b
P I S M O L I T E R A C K O - S P O ł L E C Z N E
Rok II Katowice — W rocław, 25. marca 1946 r. Nr. 6-7 (17-18)
Edmund Osmańczyk
N ajtragiczniejsi Polacy
N a jp ie r w p rz y p o m n ie n ia :
B y ł ro k 1919. N a d Ł ab ą, Slzprew ą i R e n em ż y ła m ilio n o w a m a s a p o ls k ie g o w y - c h o d ź c tw a . N ie „ o b ie ż y sa sy 11, w to b o łk u m ie sz c z ą c y c a ły sw ó j d o b y te k , a le z a sie d li g ó rn ic y , rz e m ie ś ln ic y , k u p c y , fa c h o w i r o b o tn ic y . B y li z am o ż n i, d o b rz e z o rg a n i
z o w a n i g o sp o d a rc z o i p o lity c z n ie w p o l
sk ic h k o n s u m a c h i o rg a n iz a c ja c h .
R z e c z p o sp o lita P o ls k a z ja w iła się w ś ró d p o ls k ie g o w y c h o d ź c tw a n a z ie m ia c h p o - ła b s k ic h i w e s tf a ls k o - n a d r e ń s k ic h . K o n s u la ty R. P . p o c z ę ły n a m ia w ia ć do p o w ro tu do K r a ju i do z a k u p u P o ls k ic h P o ż y czek N a ro d o w y c h . W y c h o d ź c tw o z d a w n a m ia ło tr a d y c je lo k o w a n ia k a p ita łó w w O jczy źn ie. W szy stk ie b a n k i i k a s y w y ch o d źcze m ia ły c e n tr a le w P o z n a n iu . T e ra z , g d y P o ls k a p o w s ta ła , b y żyć, n ik t n ie ż a ło w a ł g ro sz a . K ro c io w e su m y szły d o O jczy zn y , k tó r e j zniszcizenia n ik t się n ie o b a w ia ł a n i p o w o je n n e g o c h a o su , w ie d ząc, że w s p ó ln ą p r a c ą P o la c y o d b u d u ją sw ó j k r a j . K o n s u la ty w y d a w a ły p a s z p o r ty p o ls k ie lu d z io m z g ła s z a ją c y m się do K ra ju . T ru d n o ś c i b y ły ty lk o tr a n s p o r t o w e. N ie b y ło dość p o ciąg ó w , b y p rz e w ie ź ć w sz y stk ic h . Z tr u d e m 100.000 u d a ło się s p ro w a d z ić do K r a ju , lecz — i tu z ad zy n a się tr a g e d ia — d la ty c h r e p a t r i a n tó w n ie s ta rc z y ło p r a c y w O jczy źn ie.
S p e c ja liś c i o d p a tr io ty z m u rz u c ili w te d y h a sło : n a s z a s o ju s z n ic z k a F r a n c j a p o tr z e b u je ro b o tn ik ó w , o d b u d o w y w a ć F ra n c ję , to sam o, co o d b u d o w y w a ć P o ls k ę , je d ź c ie do F r a n c ji!
R o z g o ry c z e n ie , b ól, tr o s k a o n o w ą t u ła c z k ę prlzeszły p rz e z m a s y w y ch o d ź c z e . C zęść 200.000 p o sz ła do F r a n c ji. R e s z ta p o z o s ta ła w N iem cz ech . D o P o ls k i d la n ic h n ie b y ło p o w ro tu .
B y ł r o k 1923. W P r u s a c h W sc h o d n ic h , w N a d o d rz u P o m o r s k im i Ś lą s k im po p łe - p is c y ta c h i p o w s ta n ia c h P o la c y b y li z m o - ż e n i k lę s k ą . D z ia ła c z e p le b isc y to w i, p r z y w ó d c y p o w s ta ń c z y u s z li do K r a ju . K to z m iło śc i do iziemi r o d z in n e j p o z o sta w a ł, te n n ie z n a jd o w a ł lito ś c i u N ie m c ó w a n i s z a c u n k u u P o la k ó w w P o ls c e - P a ń s tw ie . P a tr io c i z n ó w m ó w ili: p r z e g r a liś m y p le b i
s c y t i p o w s ta n ie , to je s t k lę s k a o s ta te c z n a, k to w ię c n a z g e rm a n iz o w a n ie iść n ie ch ce, n ie c h u c ie k a z a n a s z y m p rz y k ła d e m .
Cóż ro b ić , że p rz y u ło m n o śc i lu d z k ie j p a tr io t a je s t to czło w ie k , k tó r y s w o j e czy n y s ta w ia fea w z ó r p a tr io ty z m u .
Młnwpm u,
P o la c y w N ie m c z e c h n ie b y li p a tr i o t a m i. N ie z n a li n a w e t teg o sło w a . B y li p o p r o s tu z acięci w sw e j p o ls k o śc i i w o b s ta w a n iu p rz y sw o im .
Z a ło ż y li Z w ią z e k P o la k ó w w N iem cz ech . K r a j n ie d a ł g ro sz a . K r a j, je ś li n ie z w a l
czał, to m ilc z a ł. P ie n ią d z e d a ło w y c h o d ź c tw o n a d r e ń s k o - w e s tf a ls k ie i p o ła b s k ie , to, k tó r e n ie c h c ia ło z p a tr io ty z m u iść do F r a n c ji, g d y z a m k n ię to m u d ro g ę do P o l
ski. N ie ty lk o z re s z tą p ie n ią d z e , w y c h o d ź c tw o d a ło k a d r y d z ia ła c z y d la o sie ro c o n y c h zie m a u to c h to n n y c h N a d o d rz a .
• k ład k a , num eru specjalnego „M łodego P o la k a w Wiem
•zeek , w ydanego przed kongresem P olaków w Niem- e z ł f t w r. 1938, p rzed staw iająca łączność młodego
p okolenia z pokoleniem Ojców.
Obecny w icew ojew oda śląski, A rk a Bożek, podczas rozm ow y z polskim w ójtem w pow iecie raciborskim ,
przed o statn ią w ojną.
P rz e z p ie rw s z e tr z y l a t a is tn ie n ia Z w ią z k u P o la k ó w W e s tfa lia , N a d r e n ia i B e rlin w s p o m a g a ły w 100% O p o lszczy zn ę, M a z u ry , W a rm ię , K a sz u b y .
W G e n e w ie w L id ze N a ro d ó w S tr e s e - m a n n w y s tę p o w a ł p rz e c iw P o ls c e te z ą c m n ie js z o ś c io w y m p a ń s tw ie „ s e z o n o w y m 11, s ą s ia d u ją c y m z je d n o n a r o d o w ą R z e sz ą n ie m ie c k ą . T o k ła m s tw o ro z b ili P o la c y w N ie m c z e c h , o r g a n iz u ją c Iz Ł u ży czan , D u ń czy k ó w , F ry z ó w i L itw in ó w Z w ią z e k M n ie jsz o ś c i N a ro d o w y c h w R zeszy, i w y s tę p u ją c w te j s a m e j G e n e w ie z ż ą d a n ie m o c h ro n y m n ie js z o śc i n a ro d o w y c h w N ie m czech.
W ro z g r y w c e m ię d z y n a ro d o w e j P o ls k a z y s k a ła a r g u m e n t n ie z w y k le w a ż k i. S p o łe c z e ń s tw o w K r a j u p o częło z w ra c a ć b a c z n ą u w a g ę n a to d w u m ilio n o w e P o la c tw o w R zeszy, k tó r e , w b r e w p rz e p o w ie d n io m , n ie z g in ęło , lecz n a d a l w a le z y ło i c h c ia ło w a l
czyć do c z a su ja k ie g o ś m ity c z n e g o Izwy- c ię s tw a .
P ły n ę ły la ta . Z m ie n ia li się k o n s u lo w ie , z m ie n ia li się p ły n ą c y p r z e w a ż n ie do P a r y ż a i z a w a d z a ją c y n a k ró tk o o Z w ią z e k P o la k ó w , p u b lic y śc i, p o lity c y , d z ia ła c z e sp o łe c z n i z K r a ju . N ie z m ie n n y m p o z o s ta w a ł fratees p a tr io ty c z n y , k tó r y m k rz e p ili
„ b ie d n y c h b r a c i n a e m ig r a c ji1' i n ie z m ie n n y m p o z o s ta w a ł u ś m ie c h m e la n c h o lijn ie d rw ią c y , g d y c z y ta li w p r a s ie p o ls k ie j w N ie m c z e c h d a le k ie o b ce im sło w a , j a k S łu b ic e , B u d z isz y n , K o ło b rz e g , S zczy tn o , K w id z y n . O pole, W ro c ła w , sło w a Iznane im ju ż ty lk o w b rz m ie n iu „ tr w a ł y m 11:
F r a n k f u r t, B a u tz e n , K o lb e rg , O rte ls b u rg , M a r ie n w e r d e r , O p p e ln , B re s la u .
L u d z ie z a ś p rz e w a ż n ie n ie u c z e n i, k tó r z y n a w io s k ę s w ą m ó w ili po s t a r e m u P o d m o k le , czy W ie sz o w a m ia s t „ P o s e m u c k e l11 lu b „ G re n z w ie s e 11, a je ź d z ili do K ę d z ie rz y n a n a ta r g , a n ie do „ H e y d e b re c k u 11, do Z a b rz a , a n ie do „ H in d e n b u r g a 11, lu d z ie ci w a lc z y li co d z ie ń o s w o ją p o ls k o ść i o p o ls k o ść sw e j ziem i. A co n a jd z iw n ie js z e , d la P o la k ó w Iz W e s tfa lii, czy B e r lin a P o l
s k a z a c z y n a ła się n ie w Z b ą s z y n iu a w O polu.
P s y c h o z a ja k a ś , n a d k tó r ą k iw a ł g ło w ą, z p o d z iw u w y jś ć n ie m o g ąc, c z ło w ie k z s e rc e m n a d ło n i, G u s ta w M o rc in e k , g d y
w 1938 r o k u o b je ż d ż a ł s k u p is k a p o ls k ie n a W e s tfa lii i Z ie m ia c h P o ła b s k ic h .
W 1936 czy 1937, j a k co r o k u , szli P o la cy z O p o lszczy zn y iz p ie lg rz y m k ą do K r a k o w a i do C zęsto ch o w y . P o d J a s n ą G ó rą p o w ita li ic h p o d n ie s ie n ie m r ę k i ja c y ś m ło d zi lu d z ie ze sz p a d a m i, p r z e p a s a n i s z a r f a m i, w k o lo ro w y c h m y c k a c h n a g ło w ie. P o la c y , o b y w a te le I I I R zeszy, k tó r z y n ie bez w a lk i p rz e p r o w a d z a li w c o d z ie n n y m życiu o d m o w ę „ h e ilh itle r o w a n ia 11 i d ź w ig a n ia rę k i, tłu m a c z ą c , że są P o la k a m i a n ie N ie m c a m i, te r a z w id z ą c to b ła z e ń s tw o p o d J a s n ą G ó rą ro z s ie rd z ili się i d a w a j bić m ło d z ie n ia sz k ó w Iz p o d n ie s io n y m i p r a w i
c am i. Z ro b ił się tu m u lt. P o lic ja a r e s z to w a ła o b y w a te li n ie m ie c k ic h , k tó r z y p o b ili o b y w a te li p o ls k ic h za... p o z d ro w ie n ie n ie m ie c k ie . K to ś p ró b o w a ł tłu m a c z y ć c h ło p a k o m Iz p o d O pola, że to n ie p o ro z u m ie n ie p o lity c z n e , n a co m u o d p o w ie d z ia n o z m ie js c a :
— M oże to d la W as p o lity c z n a z a b a w a d ź w ig a ć r ę k ę do g óry, d la n a s ta m (tu w s k a z a ł n a zach ó d ) to n ie izabaw a.
T eg o ż r o k u p o je c h a ł ja k i ś c h ło p a k z W e s tfa lii, k tó r y w ży c iu P o ls k i n ie w id z ia ł, n a w a k a c je do c h rz e s tn y c h w P o z n a ń s k ie . P o p o ls k u m ó w ił k ie p s k o . C h c ia ł się p o d u -
■ *-• O 1 Zg..OSlł
do c e n tr a li Z w ią z k u P o la k ó w w B e rlin ie o o p ie k ę p rz e d g n ie w e m o jc a . Co się sta ło ?
— A n o C h rz e s tn y h a t m i r g e sa g t, że m a m so b ie P o ls k ą g ło w y n ie z a w ra c a ć , bo a lle s g e h t s c h le c h t. I ta k ie g łu p o ty w y g a d y w a ł, żem n ie s tr z y m a ł i c h rz e s tn e m u w yrfenąłem je d n e g o w p y sk ... N ie m o g łe m in a c z e j to ć P o ls k a M a tk ą n a sz ą , a o M a tc e n ie w o ln o m ó w ić źle.
W r o k u 1938 o d b y ł się w B e rlin ie K o n g re s P o la k ó w w N ie m c z e c h . U c h w a lo n o n a n im ja k o rz e c z n a jw a ż n ie js z ą p ię ć p r a w d P o la k ó w , p ra w d , k tó r e rz ą d z iły t y m i lu d ź m i o d s e te k l a t i m ia ły n a d a l n im i rz ąd zić.
O to o n e:
P raw d a pierw sza: Jeste śm y P olakam i.
P raw d a d ru g a : W iara Ojców naszych je st w iarą na
szych dzieci.
P raw d a trzecia: P o lak Polakow i bratem .
P raw d a czw arta: Codzień P o lak N arodow i służy.
P raw d a p ią ta : P o lsk a M atką naszą, o M atce nie w olno mówić źle.
W r o k u 1939 p rz y s z e d ł k r e s P o la c tw a w R zeszy. O bozy i w ię z ie n ia z a p e łn iły się d z ie s ią tk a m i ty s ię c y P o la k ó w , o b y w a te li n ie m ie c k ic h . M łodzież w tło c z o n o do W e h r
m a c h tu .
(C iąg d alszy na stro n ie 2 -g iej)
i P etópektyw a
P rzed 25-eiu la ty odbył się n a Ś ląsk u
ódty
p leb iscy t, -który b yl ostatn im m ięd zyn aro
d ow ym targiem o bezsp rzeczn ie p olsk ą ziem ię. G odzi się p rzyp om n ieć te c h w ile w p iśm ie, k tó re m a rejestro w a ć sk ok i i n a jczu lsze d rgn ien ia tem p eratu ry p o lsk o ści n a tych ziem iach w czoraj i dziś. M ó
w ią, że p leb iscy t to b yła k lęsk a d yp lom a
cji fra n cu sk iej i p o lsk iej, bo zm ien ia ł on poprzednią d ecyzję z m aja 1919, p rzyzn a
ją cą nam ca ły Ś lą sk O polski bez p le b isc y tu. D odam y do tych słó w co innego: p le b iscyt i n a stęp u ją ce po n im trzecie p o w sta n ie ślą sk ie b y ły triu m fam i ślą sk ieg o robotnika i chłopa, którzy r a to w a li dla P o lsk i w drobnym p rzyn ajm n iej stopniu to, co d yp lom acja p olsk a a szczeg ó ln ie p o lity k a w a rsza w sk a lek k o m y śln ie zap rze
paszczała.
Z esta w ien ie cyfr p leb iscy tu z cyfram i spisu lu d n ości 1910 w y k a zu je u b y tek g ło só w p olsk ich , a le u b y tek ta k n ien atu raln y, że n a w et n iem ieccy sta ty sty c y n ie u fa li tym cyfrom (Paul W eber). J a k że to b yło m ożliw e, żeb y w B orysław icach , gd zie p o przednio b yło 191 g ło só w p olsk ich a 4 n ie m ieck ie, n a g le w p leb iscy cie b y ły 4 p o l
sk ie a 104 n iem ieck ie, albo w e w s i K o- ,, i . . r i l i / . i c 13T* m c . c y otrzym ali 60 g ło só w a m y 357, n a g le w p leb iscy cie m y otrzym u jem y JED EN glos a N iem cy 377. W ypadki m ożn a b y m nożyć, kto ciek a w , n iech za g lą d n ie do sta ty sty k .
Z ostało za ty m na terytoriu m od stą p io n ym N iem com w ed łu g w y n ik ó w p le b isc y to w y ch 54,4% P olak ów . S tan fak tyczn y b ył o w ie le w y ższy . I o tych p ok rzyw d zo
n ych i k rzyw d zon ych po dziś P olak ach , o ty m tragiczn ym P o la c tw ie w sp om in am y w n in iejszy m num erze. Cóż p o w iecie w y h urapatrioci, tra k tu ją cy P o la ctw o nad Odrą jako N iem ców , bo m ają m eb le, j a k ieś tam sk rom n e obrazki i gospodarstw a, cóż p o w iecie n a cy n iczn e o św ia d czen ie G au leitera B rachta, k tóry w 1943 r. s tw ie r dza istn ien ie zw a rtej m a sy P o la k ó w na Ś ląsk u O polskim ? Z n ajd ziecie to o św ia d czen ie w tym p iśm ie.
D o kogo sło w a p raw d y o m aterialn ym i d u ch ow ym istn ien iu rodzim ego P o la ctw a n a Z iem iach O dzyskanych n ie trafiają, ten p o w in ien zostać sta m tą d n a ty ch m ia st w y cofan y. R oi się od ło tró w n a O polszczy- źnie, P rzyodrzu i M azurach. K ied y się n i
m i zajm iem y?
H I
' Ą
a
S n
; a i /•, >
a -
N a Ś lą sk u z n ó w chodzą z goik iem . — (M alow id ło ścien n e Ja n in y K lop ock iej w D om u P o lsk im w Z akrzew ie.)
A
W la ta c h o k u p a c ji s ła b e d o c h o d z iły e c h a s ta m tą d . D ziś ju ż w ia d o m o , że w B u c h e n - w aldizie n a czele k o n s p ir a c ji o b o zo w ej s t a li S te f a n S z c z e p a n ia k , w ic e p re z e s Z w ią z k u i d r. G ęb ik , d y r e k t o r g im n a z ju m p o l
sk ie g o w K w id z y n ie w P r u s a c h W sc h o d nich, P a w e ł K w o c z e k , Pretzes H a r c e r s tw a na O p o lszczy źn ie i J a n Ł a n g o w s k i, r e d a k to r N o w in O p o lsk ic h . W D a c h a u , K a s z u b z p o d B y to w a , k s. S ty p - R e k o w s k i, k ie r o w n ik Z w ią z k u P o ls k ic h T o w a r z y s tw S z k o l
n y c h w N ie m c z e c h z y s k a ł to sa m o p r z o d o w n ic tw o , co w R a w e n s b ru c k W ito ld o w a D o n im irsk a z P r u s W sc h o d n ic h i s e k r e -
m t '
MW Afy i Pokzy! ■
■ nas wstptkkk płynie, fcu 'j't *
t . "
i-t-gmly się <to»iaAlai, Zn m . m w , nj. ’
fo iwp-umo n » i j i u -*1/
■'G pdkr/u te) ęfom.Kh.
Dzieci polskie w Niemczech. O dbitka stro n y z „ABC dziatw y polskiej w N iem czech".
ta r k a Z w ią z k u P o la k ó w E le o n o ra B e d n a r - kiewiciz. W szyscy oni, w y m ie n ia m ty lk o p rz y w ó d c ó w , p rz e ż y li w o b o zie 6 l a t i m ie li d ość siły , b y w ie rz y ć w z w y c ię stw o P o ls k i, k tó r e j o b y w a te la m i n ig d y n ie b y li i p o z a k tó r e j g r a n ic a m i u r o d z ili się i ży li c a łe sw e życie.
Ci n a to m ia s t, co b y li n a w o ln o śc i, czy w w o js k u n ie m ie c k im , czy w f a b r y k a c h b ro n i ró w n ie ż w a lc z y li o P o ls k ę . Z g im n a z is tó w p o ls k ic h z o sta ło z a le d w ie 20% . R e s z ta z a p ła c iła ż y c ie m Iza sa b o ta ż , w y w ia d , czy d e z e rc ję . Co r o k u w B e rlin ie i W ro c ła w iu o d b y w a ły się p re c e s y o b y w a te li n ie m ie c k ic h , n a ro d o w o ś c i p o ls k ie j, o s k a rż o n y c h o z d r a d ę s ta n u .
K ie d y u p a d ła I I I R zesza, i k ie d y g r a n i
ca O d ra — N isa s ta ła się fa k te m , w ó w czas P o la c y P o w iś la i N a d o d rz a z n a le ź li się po r a z p ie rw s z y o d s tu le c i w sw y m w ła s n y m p a ń s tw ie . D o c z e k a li się m ity c z nego z w y c ię stw a , w k tó r e polza n im i n ik t przez d w a d z ie ś c ia l a t p o p rz e d z a ją c y c h w o jn ę n ie w ie rz y ł.
T y lk o , że d la n ic h n ie m ia ło b y ć r a d o ści. P r z e d ro k ie m p r a w ie w k w ie tn iu 1945 r. o p is a łe m w „O drod!zeniu“ O p o l
szczy zn ę „ K ra j K rz y w d y " . T e ra z , ro k p ó ź n ie j, z n ó w k r w ią se rd e c z n ą p is z ę w o ła n ie o lu d z ie u k rz y w d z o n y m p rz e z w ie k i, k tó r e m u n a d a l d z ie je się k rz y w d a o d o b cy c h i co g o rs z a o d sw o ich .
N ie je s t ta je m n ic ą , że w y g n a n o w ie lu P o la k ó w do R zeszy ja k o N iem có w , a ci w ie r n i sw e j p ią te j p ra w d z ie z u p o re m z a k ła d a ją z n ó w w R zeszy Z w ią z e k P o la k ó w . . . ty lk o z ja k ż e b o le s n y m d o d a t
k ie m : „ Z w ią z e k P o la k ó w w y s ie d lo n y c h z O jczy zn y ". C i n a to m ia s t P o la c y , którz.Y zo sta li, n a r a ż e n i są w c ią ż n a p a tr io ty c z n e w y p o m in k i, sz y k a n y , n a n ie p r z y z n a w a n ie p e łn e g o o b y w a te ls tw a .
M a m li s t h u fc o w e j h a r c e r s tw a p o ls k ie go w B e rlin ie , r e d a k t o r k i „M ło d eg o P o la k a w N ie m c z e c h " w la t a c h 1932 — 1939, k tó r a z a sw e n ie m ie c k ie n a z w isk o m u s ia ła z a p ła c ić n ie m ie c k im o b o zem k o n c e n tr a c y jn y m , P o lk i, k tó r e j ż y c io ry s w a r t je s t u p a m ię tn ie n ia w k się d z e w a lk i o p o lsk o ść, P o lk i, k tó r e j po p ó łro c z n y m s t a r a n iu w P a ń s tw ie P o ls k im n ie p rz y z n a n o o b y w a te ls tw a p o lsk ie g o , lecz w y d a n o je d y n ie n a s tę p u ją c e z a ś w ia d c z e n ie :
P o steru n ek M iejski S rebrna Góra, dn. 22.11.4o M ilicji O byw atelskiej
w Srebrnej Górze L. dz. 248/45 r.
ZAŚWIADCZENIE
P o steru n ek M. 0 . S rebrna G óra zaśw iadcza, że Lehrów na H elena, u r. 16.2.1913 w B erlinie zam ieszka
ła w Srebrnej Górze, narodow ości niem ieckiej, w yzna
n ia rzym sko-katolickiego, prow adzi nieposzlakow any try b życia. U trzym uje1 się z w łasnego zarobku z p ra cy w ch arak terze sek reta rk i. Posiada znajomość ję
zyka polskiego.
Czy prow adziła działalność w rogą i szkodliw ą d la obyw ateli polskich i P ań stw a P olskiego tru d n o u sta lić, poniew aż n a m iejscu nie m a jej_ bliższych zna
jom ych. Obecnie je st w zorow ą i nieszkodliw ą dla P ań stw a Polskiego.
K om endant M. 0 . S rebrna G óra (pieczątka M. 0 .) w. z. (—) k a p r. T urbierz P aw eł
Cóż w o b e c te g o o tr z y m a ć m o że z a d o w ó d p o ls k o śc i d z ie w c z y n a , k tó r a n ie b y ła r e d a k t o r k ą „M łodego P o la k a w N ie m czech ", a ty lk o z w y k łą c z y te ln ic z k ą , c z ło n
k in ią lo k a ln e g o K ó łk a M ło d zieży P o ls k ie j?
N a co m oże lic z y ć c h ło p a k , k tó r y w ró c ił z w o js k a n ie m ie c k ie g o , do k tó re g o p o sz e d ł w p r o s t z o b o zu i n ie p o s ia d a ż a d n y c h d o w o d ó w p o z a n a z w is k ie m p o ls k im i z łą p o ls k ą w y m o w ą ?
W y p a d e k L e h ró w n y n ie je s t w y ją tk ie m . N ie z n a m d z ia ła c z a p o ls k ie g o z N iem iec, n ie m ó w ią c o z w y k ły c h c z ło n k a c h to w a rz y s tw , k tó r y b y n ie n a t r a f i ł w O jczy zm e n a n ie u fn o ść , zło śliw o ść, sz y k a n y . J a k i ś h u r r a - p a tr io t y z m lu d z i, k tó r z y w a ld z y li p rz e z 5 l a t z N ie m c a m i i u w a ż a ją , że m o g ą z p o g a r d ą o d n o sić się do ty c h , co w a l
czy li c a łe życie z p ru s a c tw e m . A p o z a - te m g łu p o ta , tę p a , p a tr io ty c z n y m fralzesem o ś lin io n a g łu p o ta , k a ż ą c a o d p y c h a ć p o ls k ą k r e w z w y k rw a w io n e g o p o ls k ie g o n a ro d u . J a k b y b y ło bez z n a c z e n ia , czy b ę d z ie w P o ls c e o d w a m ilio n y P o la k ó w w ię c e j, czy te ż m a m y z n ó w p o sła ć n a g e rm a n iz a c je a lb o n a r o m a n iz a c ję do N ie m ie c dzy F r a n c ji d w a m ilio n y p o ls k ic h lu d zi?
T r a g e d ii te g o lu d u i k rz y w d y n ie k o n iec.
W N ie m c z e c h n a Z ie m ia c h P o ła b s k ic h . W e s tfa lii i N a d re n ii ży je jeszcze co n a j m n ie j 600.000 P o la k ó w , o b y w a te li n ie m ie c k ic h , o k tó r y c h się n ie p isze i n ie m ó w i, b o w ie m je s t p ro b le m w a ż n ie js z y „ D P “, P o la k ó w w y s ie d lo n y c h p rz e z H itle r a z P o l
sk i, m ie s z k a ją c y c h w o b o z a c h i n a r a d z a ją c y c h się, czy do P o ls k i w ró c ić , czy nie.
S ta r e w e s tf a ls k ie P o la c tw o , ta k , ja k b e rliń s k ie i p o ła b s k ie p ra g n ie do K r a ju w ró cić. D la n ic h n ie m a p ro b le m ó w . C a łe życie sp ę d z ili z t ą m y ś lą , że k ie d y ś
^przyjdzie te n d z ie ń , k ie d y O jc z y z n a ic h z a w o ła , k ie d y p r a c y i z ie m i n ie ty lk o w e F r a n c j i i w N iem cz ech , a le i w P o ls c e b ę d zie d ość d la k a ż d e g o P o la k a . R o k m i
ja , a n ik t ic h n ie w o ła. P ro s z ą o o b y w a te ls tw o p o ls k ie , s a m i z o rg a n iz u ją p rz e ja z d . N ie o tr z y m u ją . Do d n ia d z isiejszeg o są o b y w a te la m i n ie m ie c k im i i p o d le g a ją u -
1
■ T H O IŚ A 5
i * j H H f l
: t a
Na cm entarzach berlińskich w iele je s t grobów pol
skich. Oto grób polskiego żołnierza na cm entarzu w Szpandaw ie.
Aleksander Widera
Z „ A g a i o n a
Fragm ent
3 3
M A TK A :
(szm atk ą w a ch lu ją c k rzesło n ib y od kurzu) W idać, osoba je s t podróżno;
sto łek dlo gościa, sp ocząć m ożna.
A G A TO N : D zięk u ję.
A ND R ZE J:
Z atem gadaj... op ow iad aj, ja k ie stro fy czas ci sk ład ał?
A G A TO N :
T y le p rzeży w a łem różnic, ż e się z m o w ą w o lę spóźnić, aż o ch ło n ę z m ych n astrojów , aż ja z lu d źm i, lu d zie ze m ną się osw oją.
A lem w p rzód y rad u słyszeć, ja k się tu ta j św ia t kołysze?
M UkT-Tk-ar* ryiT1. Ir.
N ie w iem , czy-Ii ci w iadom o, że k o led zy i zn ajom i
n a si w sp ó ln i, p ra w ie w szy scy rozp roszyli się po św iecie, p o zm ien ia li sw e adresy...
W ielu n a robotach w N iem czech n iezw y cza jn ie d o lę m ęczy.
In n y ch — gd zieś w obozach jeń ców czas w ycień cza.
T eż p o la ctw a tu ze Ś ląsk a za cią g n ięto m oc do w ojska...
m oc do n iem ieck ieg o w ojska...
— z lu d źm i się rozm aicie dzieje:
rozpacz ch w y ta się nadziei...
Zbyszko Bednorz
W m ieście przem ysłowym
T ęsk n ią d om y n a p rostop ad łych u licach C iem n ym śn ie g ie m n a cich y m w ietrze C iem n ym śn ie g ie m w rob otn iczych u licach Z aszed ł m ój d zień n a trzecim piętrze.
Z cich y ch d om ów na p rostop ad łych u licach W yszły d zieci z p iw n ic i pięter
P o w io zą sa n k a m i sw o ją gruźlicę S in y śn ieg im radości nastręczy.
D R A
„ Jest rzeczą dobrą i celo w ą , je ś li p rzy p om n im y sob ie, że n a w e t w zach od n iogór- n o ślą sk ich p o w ia ta ch (O pole, S trzelce itd.) b y ła ta k zw a n a p olsk a m n iejszo ść i na sk u tek tego M U SZ Ą TA M BYĆ D ZIS J E SZCZE PO LAC Y ! J e śli u w a ża ją on i za w sk a za n e d o k u m en to w a ć to n ad al przez sw ó j języ k i za ch o w a n ie się, w in n iśm y się z teg o cieszy ć. T ym prostszą i w ła śc iw sz ą zn ajd zie prob lem ten w od p ow ied n im cza sie lik w id ację."
(Z przem ów ienia G au leitera B rachta p. t.
,,V o lk stu m sarb eit in O berschlesien" w ygłoszo
nego w Chorzowie d n ia 24. 1. 1943.)
s ta w o m n ie m ie c k im i a lia n c k im i t r a k t o w a n i są j a k N iem cy . N ie tr z e b a w y o b ra ż - - n i w ie lk ie j, b y z d a ć so b ie s p r a w ę !z ich p o ło żen ia. N ie n a w id z e n i p rz e z N iem ców , d e n u n c jo w a n i w o b e c a lia n tó w , s z y k a n o w a n i, k rz y w d z e n i b ez n ic z y je j o p iek i.
J e ś li m ilic ja n t w S r e b r n e j G ó rz e nie ro z u m ie , że m oże b y ć o b y w a te lk a n ie m ie c k a P o lk ą , tr u d n o w y m a g a ć , b y w H e rn e N o w o z e la n d c z y k k p t. R u sse l z ro z u m ia ł n ie p o ję te d la k p r. T u rb ie r z a z ja w i
sko. W B e rlin ie tr z y m a li A m e ry k a n ie p rz e z 4 ty g o d n ie w w ię z ie n iu 5 0 -le tn ie g o P o la k a z a „ fa łsz y w e " p o d a n ie n a ro d o w o ści. P u łk o w n ik a m e r y k a ń s k i c o d z ie n n ie p r z e s łu c h iw a ł w te j fo r m ie w ię ź n ia : „ J e s te ś o b y w a te le m n ie m ie c k im , m ie sz k a sz w N iem cz ech od 35 la t, je s te ś w ię c N iem cem , ta k , czy n ie ? " „N ie!" „ Z a m k n ą ć sp o w ro - te m do celi, n ie c h się n a m y ś li!"
N a organiLzacje p o ls k ie m n ie jsz o śc io w e a lia n c i d o tą d się n ie zgodzili. P o ro k u , k ie d y N iem cy p o s ia d a ją ju ż w ła s n e p r o w in c jo n a ln e rz ą d y , ca ły d o b y te k Z w ią z k u P o la k ó w i Z w ią z k u P o ls k ic h S p ó łd z ie ln i w N ie m c z e c h je s t n a d a l w r ę k a c h n ie m ie c kich . P o ls k a B u rs a A k a d e m ic k a w B e r
lin ie, z a ję ta w 1939 r o k u p rz e z G estap o , z a ję ta je s t te r a z p rz e z d e m o k r a ty c z n ą n ie
m ie c k ą p o lic ję , u b r a n ą w te sa m e s e le d y n o w e m u n d u r y z a p ro w a d z o n e p rz e z H im m le ra . P ro ś b y o z w ro t B u rs y o d p ó ł r o k u n ie o d n o sz ą s k u tk u , m im o , że p o sy łan o je aż do G łó w n e j K w a te r y w e F ra n k f u rc ie .
DZIENNIK BERLIŃSKI
Berlin, 4. • VI i»a«
n astroje są m ieszaniną...
... czas p ociesza, czas tum ani, czek a czas, aż sm u tk i m iną...
— Tu je s t ja k ieś b ytow an ie,
— tam znow u aresztow an ia,
— ojca m ego u w ięzili.
M A TK A:
D y ć się m iało ku w iliji...
Już m y św ie c e zapolili,
k iej go przyszli w ziąć szu b raw ce . . . SIO STR A :
Już m y się sta ra li siła, co by go ta w y p u ściły , że on n ie je s t żod en spraw ca...
N a n ic prośby i p isan ie i p rzesłu ch y i starania...
Toć i to m ają na oku, iże A ndrzej
(pokazuje nań) tak uparcie, tak o tw a rcie je s t P olokiem ...
A n d rzej ojcu sobą szkodzi.
M A TK A:
T oć ich to ta w oczy bodzie, boć n a p olsk ość są zażarci.
B y l tu k iejsi jed en z partii...
ślep ia m i w o d ził po księgach , co to A ndrzej ich nazbiyroł,
cop och w ila ręką sięgoł...
ob m a cy w o l i otw iyroł...
z ły b y l ch o ćb y ja k ie licho,,
ż e n i b y p o l n i s c h e B i i c h e r...
U zn an ie
L u d o w i P o l s k i e m u za godna postawę w ciężkich dniach spisowychIPIMIU kall NaculM lulano Polaki* w Wendett
NOWINY
C O D Z I E N N E
Z Z i e mi Ś l ą s k i e j na K o n g r e s
G ic k s te d t p. D ę b n o D o b i e s ła w a / E ig e n o B o ttr o p - E ig e n ,
Dziennikflacilmki
d maiiecona jcraisra 1030 soisiieso b leiczecfi 1 ssrasei uO p o l a <3. ś i .
.. Pi«Uk. 21 Itycuia 1938 --- -
Świętem polskiej pieśni kolędowej
o e d z i. niedzielny Z ja zd Ś p ie w a k ó w ś l a s k a O p olskiego w R acib orzu
W in iety p rasy polskiej w Niemczech sprzed r. 1939.
P o m o c ze s tr o n y „ A n ty fa s z y sto w sk ie g o Z w ią z k u O fia r H itle ry z m u " d la o b y w a te la n ie m ie c k ie g o , P o la k a , je s t m o ż liw a t y l k o w te d y , je ś li w p isz e s ię ja k o N iem iec!
G e r m a n i z a c j a t r w a !
G o ry cz je s t w se rc a c h . A p rz e c ie ż P o la k P o la k o w i b r a te m . W la ta c h w o jn y w ie lu P o la k ó w w o b o zach , czy w w a r s z t a ta c h p r a c y w N ie m c z e c h s p o tk a ło tę b r a te r s k ą d ło ń P o la k a , o b y w a te la n ie m ie c kiego, k tó r y p o te m , ja k ż e często p ła c ił ż y cie m z a sw ó j b r a t e r s k i gest. T e ra z — cze
m u ż o d p y c h a b r a t lu d z i sw e j k rw i?
T ra g ic z n i P o la c y . R o z m a w ia łe m iz w ie lom a. A je d n a k , je ś li d ziś w n ic h je s t g o ry cz i ból, to n ie o z n a c z a to ,b y p r z e k re ś lić m ie li choć je d n ą p r a w d ę P o la ków . — T a k j a k w r. 1919 ro z p o c z y n a ją w a lk ę o d n o w a . J u ż w B e rlin ie i n a W e st
fa lii z a c z y n a się o rg a n iz o w a ć s t a r e życie p o lsk ie. Z m u sim y — m ó w ią — a lia n tó w do u z n a n ia n a s, z m u s im y N ie m c ó w do Z w ro tu n a sz e g o m ie n ia i z m u s im y sw o ją p o ls k ą n ie u s tę p liw ą p o s ta w ą b ra c i n a sz y c h w K r a j u do w y c ią g n ię c ia b r a t e r s k i e j d ło n i n a p rz e c iw n a s z e j w y c ią g n ię te j od tv lu d łu g ic h la t.
Do F r a n c j i a n i B e lg ii n a ro b o ty n ie p o ja d ą . W N ie m c z e c h z o s ta n ą ty lk o ta k długo, aż to w sz y stk o , co z ich d o ro b k u tu je s t, p rz e w ie ź ć b ę d ą m o g li do P o lsk i.
W a rs z ta ty p r a c y i m ie sz k a n ia . N ie w i
d zim y b o w ie m p o w o d u — m ó w ią — a b y N iem co m z o sta w ić c h o ć b y g ra m d o b y tk u czy c h o ć b y k r o p lę p o ls k ie j k rw i.
D la P o la k ó w , k tó r z y w y je c h a li prizym u
sow o z P o ls k i p rz e d k il k u la ty , k tó r z y ży li w P o ls c e c a łe życie, m oże is tn ie ć p ro b le m p o lity c z n y p o w ro tu , czy n ie p o w ro tu , d la n ic h , k tó r z y c a łe życie s p ę d zili p o z a ro d z in n y m do m em , je s t je d e n cel, n ie z m ie n n y o d k o le b k i: Do P o lsk i!
A do b r a c i w n a ro d z ie p o ls k im m a ją je d n o s e rd e c z n e z a w o ła n ie :
„N ie k rż y w a ź c ie b ra c i u k rz y w d z o n y c h " .
Ludwik Ręgorowicz
D o b r e i złe m ie ś ci o ś l ą s k i m p l e b i s c y c i e
D rukujem y poniżej dw a fragm enty z ob
szerniejszej p racy Ludw ika R ęgorow icza o G ór
nym Śląsku w czasie p leb iscy tu 1921.
M e to d y p r a c y p le b is c y to w e j b y ły b a r dzo ró ż n o ro d n e i w s z e c h s tro n n e , ś w ie t n ie np. r o z w in ę ła się p o ls k a p r a s a p le b is c y to w a. B y to m , M ik o łó w i O p o le b y ły g łó w -
» y m i o ś r o d k a m i w y d a w n ic tw p le b is c y to w y ch . D o w o d em w y s o k ie j d o jrz a ło ś c i p o lity c z n e j d o ty c h c z a so w y c h d z ia ła c z y n a G ó rn y m Ś lą s k u b y ł fa k t, że d w a j n a jw y b itn ie js i sp o ś ró d n ich , r e d a k t o r K o ra s z e w - s k i i A d a m N a p ie ra ls k i o d d a li z c a łą b e z - iR te re so w n o śc ią w s z y s tk ie s w o je o rg a n y p ra s o w e , k tó r y m i k ie r o w a li, ra z e m z d r u k a r n i a m i do d y sp o z y c ji K o m is a r ia tu P le b isc y to w e g o . U s u w a ją c się celo w o w cień p rz e d p o tę ż n ą in d y w id u a ln o ś c ią K o r f a n tego, sp ie sz y li z a w sz e z n a jw y ż s z ą g o to w o ścią z r a d ą o p o m o c w s p r a w a c h p le b is c y to w y c h w s z y s tk im ty m , k tó r z y się o to d o n ic h z w ra c a li. O b o k p r a s y p e r io d y cz n e j w ję z y k u p o ls k im d r u k o w a n o p a rę d z ie n n ik ó w po n ie m ie c k u . W s p a n ia ły m w y d a w n ic tw e m , d z ia ła ją c y m n ie r a z le p ie j n iż p r a s a c o d z ie n n a , b y ło p is m o h u m o r y s ty c z n e K o c y n d e r. D o s k o n a ły m i b y ły p o c z tó w k i p le b is c y to w e i o so b n e k sią ż k o w e w y d a w n ic tw a ilu s tro w a n e . P ró c z m n ó s tw a d ru k ó w , u lo te k , o d ezw , w y d a w a n y c h c e n tr a ln ie p o ja w ia ły się lic z n e o d e z w y i u lo tk i d r u k o w a n e p rz e z K o m ite ty p o w ia tow e.
O b o k lic z n e j d o s k o n a le o b słu ż o n e j p r a sy, s ta n o w ią c e j ja k b y z w ie rc ia d ło z a m ie r z e ń K o m is a ria tu , p ra c y K o m ite tó w P o w ia to w y c h , s ta n u n a s tr o jó w i n a tę ż e n ia p ro p a g a n d y p le b is c y to w e j, d z ia ła ły i c z y n n ik i in n e . U ru c h o m io n o p rz e d e w s z y stk im i p r y w a tn e sz k o ły p o w sz e c h n e , bo p u b li
czn e b y ły w d a ls z y m c ią g u n ie m ie c k ie . P e w n a ilość n a u c z y c ie li P o la k ó w -G ó rn o ś lą -
; raków w p ro w a d z iła do sz k ó ł p o w sz e c h n y c h n a u k ę ję z y k a p o lsk ie g o . O b o k teg o p o w s ta ły lic z n e k u r s y ję z y k a p o lsk ie g o p ro w a d z o n e p rz e z n a u c z y c ie li z in n y c h d z ie ln ic P o ls k i. L o s ty c h n a u c z y c ie li w o b w o d z ie p rz e m y s ło w y m b y ł w c a le d o b ry . W p o w ia ta c h ro ln ic z y c h z d a la o d k o m u n ik a c ji k o le jo w e j, sz k o ły i k u r s y p r y w a t n e u le g a ły n ie je d n o k r o tn ie ro z p ę d z e n iu a n a u c z y c ie le p o b ic i p rz e z b o jó w k i n ie m ie c k ie.
O b o k sz k ó ł i k u rs ó w d z ia ła ły o rg a n iz a c je o ś w ia to w e : TC L , T S L i M a c ie rz S z k o l
n a C ie sz y ń s k a . N a js p r a w n ie j d z ia ła ła tu je d n a k o rg a n iz a c ja T C L w o p a r c iu o d o ty c h c z a so w e tr a d y c je p r a c y n a Ś lą s k u , s ię g a ją c e n ie m a l p o w s ta n ia T C L . M a g a z y n y g łó w n e te g o to w a r z y s tw a w o k re s ie p le b is c y tu z n a jd o w a ły się w G liw ic a c h ,
Po lsk i afisz plebiscytow y.
•
s k ą d w y s y ła n o n ie ty lk o u z u p e łn ie n ia do k ib lio te k z a ło ż o n y c h p rz e d p le b is c y te m na te r e n ie G ó rn e g o Ś lą s k a , a le o rg a n iz o w a n o lic z n e n o w e b ib lio te k i w y p o sa ż o n e r ó w - R ocześnie w in w e n ta r z , d r u k i do a d m in i
s t r a c ji b ib lio te c z n e j, sp isy k s ią ż e k itd . O ilości d o s ta rc z a n y c h k s ią ż e k p rz e z T C L , w iech św ia d c z y f a k t, że ju ż po p leb iscy cie a p r z e d w y b u c h e m trz e c ie g o p o w s ta n ia zało ż o n o w p o w ie c ie o p o ls k im 40 n o w y c h b ib lio te k T C L . W ie lk ie z n a c z e n ie w o k r e sie p le b is c y tu m ia ły o rg a n iz a c je m ło d z ie żow e (Tow . św . J a c k a , H a rc e rs tw o , k lu b y sp o rto w e ), o rg a n iz a c je g o sp o d a rc z e : R o l- n ik i i B a n k i L u d o w e , k u lt u r a l n e zw ła sz c z a b a rd z o lic z n e c h ó ry lu d o w e , k u lty w u ją c e w o k re s ie p le b is c y tu p ie ś n i n a ro d o w e o- g ó ln o p o lsk ie i ś lą s k ie re g io n a ln e . N a tle
W ojciech K orfan ty (xx) w gronie w spółpracow ników plebiscytow ych.
i ję z y k a p o ls k ie g o b ro n ić b ę d z ie do o s t a t
n ieg o tc h u . N a o d w ró t P o la c y z in n y c h d z ie ln ic z z a p a łe m ś p ie w a li ś lą s k ą p ie ś ń r e g io n a ln ą „ T a m o d O d ry , ta m o d W a r- ty “ . W o g ó le c h ó ry i w sz e lk ie g o ro d z a ju z e sp o ły ś p ie w a c k ie i m u z y c z n e o d e g ra ły p o tę ż n ą ro lę w w y ro b ie n iu te g o d u c h a , j a k i u w y d a tn ił się w tr z e c im p o w s ta n iu ś lą sk im .
W ie lk ie z n a c z e n ie w a k c ji p le b is c y to w e j m ia ł ró w n ie ż te a t r . P ró c z te a t r ó w sp o za g ra n ic te r e n u p le b isc y to w e g o , p o w s ta w a ły te a t r y a m a to rs k ie . M im o s ła b e g o c z ę sto w y ro b ie n ia a k to r s k ie g o , z n a c z e n ie t e a tr ó w a m a to r s k ic h b y ło ty m w ię k sz e , że w z e sp o ła c h ty c h w y s tę p o w a ła n ie m a l w y łą c z n ie m ło d z ie ż m ie js c o w a . N ie m n ie j i w y s tę p y te a t r ó w p o ls k ic h z C zęsto ch o w y , K ra k o w a , W a rs z a w y i t e a t r u z o rg a n iz o w a n e g o n a te r e n ie p le b is c y to w y m , było c zęsto w ie lk im w y d a rz e n ie m d a n e j m ie j
scow ości. N ie z a w o d n e w w y w o ły w a n iu n a jw y ż sz e g o e n tu z ja z m u p o łą c z o n e g o c z ę s to z p ła c z e m z n a c z n e j części w id o w n i, b y ła s z tu k a „ K o ściu szk o p o d R a c ła w ic a m i".
P u n k t cięż k o ści w p r a c y p le b is c y to w e j s p o c z y w a ł je d n a k n a p ro p a g a n d z ie u s tn e j w je j n a jr o z m a its z y c h fo r m a c h i p rz y n a j ro z m a its z y c h o k o lic z n o śc ia c h , a w ię c n p.
w c zasie o rg a n iz o w a n y c h s p e c ja ln ie w c e la c h p ro p a g a n d o w y c h z a b a w , n a k o le ja c h w cza sie p o d ró ż y itp . N a jw ię c e j je d n a k e n e rg ii k o sz to w a ło o rg a n iz o w a n ie z e b ra ń i w ie c ó w . Z e b r a n ia w s z e lk ic h o rg a n iz a c y j g o sp o d a rc z y c h , k u ltu r a ln y c h , sp o łe c z n y c h i z a w o d o w y c h k o ń c z y ły się p r a w ie z a w sze p rz e m ó w ie n ie m n a te m a t p le b is c y tu . N a z w y k łe w ie c e p r z y je ż d ż a li m ó w c y z K o m ite tó w p o w ia to w y c h b ą d ź z C e n tr a li w B y to m iu . O b o k ty c h w ie c ó w o rg a n iz o w a no ró w n ie ż w ie c e m a s o w e . Z je ż d ż a li n a n ie n a jw y b itn ie js i m ó w c y z C e n tr a li w B y to m iu i m ó w c y z a p r a s z a n i z P o ls k i.
C h o d ziło p rz y ty m o to, b y w y w o ła ć w r a ż e n ie w ie lk ie j p rz e w a g i n a s t r o ju z a P o l
sk ą . D u ż ą d o n io sło ść m ia ły ró w n ie ż z g ro m a d z e n ia z a w o d o w y c h o rg a n iz a c ji r o b o t
n ic z y c h , o rg a n iz a c ji re lig ijn y c h itd . W ie l
k ą ro lę m ie li p rz y ty m do o d e g r a n ia k s ię ża k a to lic c y . G d y je d n a k K u r ia A rc y b i
s k u p ia w e W ro c ła w iu z w ie d z ą p r z e d s ta w ic ie la R z y m u w P o lsc e , z a b r o n iła k s i ę żo m k a to lic k im b r a n i a u d z ia łu w a k c ji p le b is c y to w e j, lic z n i z w ła sz c z a w p o w ia ta c h z a c h o d n ic h k s ię ż a p o ls c y s tr a c ili p o tr z e b n ą sw o b o d ę ru c h u . N ie w ie le p o m ó g ł w ty m w z g lę d z ie p rz y ja z d m ło d y c h k s ię ży z p o z n a ń sk ie g o . N a to m ia s t n a rzecz N ie m ie c m ó g ł k le r k a to lic k i d z ia ła ć z d u żą sw o b o d ą . N a jp e łn ie js z ą sw o b o d ę m ia ł o c zy w iście w sw y m d z ia ła n iu k o śc ió ł e - w a n g e lic k o - u n ijn y , k o r z y s ta ł te ż z te j sw o b o d y w n a js z e rs z y c h ro z m ia r a c h , to te ż n a w e t ta m , g d zie m ie liś m y do c z y n ie n ia z p a r a f ia n a m i e w a n g e lic k o - u n ijn y m i o l u d n o śc i w 100% p o ls k ie j, p rz e g r y w a liś m y p le b is c y t w z u p e łn o śc i.
d n ia , do 25 w ie c ó w zaś w n ie d z ie lę . T o też p o n ie d z ia łe k b y ł z w y k le d n ie m o d w o ż e n ia do s z p ita li p o b ity c h i p o ra n io n y c h n a z e b r a n ia c h n ie d z ie ln y c h .
O C ENA W Y NIK Ó W P L E B ISC Y T U W y n ik i p le b is c y tu n ie b y ły b y n a jm n ie j ta k ie ja k ic h p o w s z e c h n ie w P o ls c e o c z e k i
w a n o . J a k i e b y ły te g o p rz y c z y n y .
N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że p le b is c y t b y ł z ja w is k ie m b a rd z o zło żo n y m . O b o k ś w ia
d o m o ści n a ro d o w e j, d z ia ła ły t u c z y n n ik i o c h a r a k te r z e czy sto sp o łe c z n y m n p . w p r z e m y śle, t r a d y c ja d o ty c h c z a so w e j p ra c y u - ś w ia d a m ia ją c e j, s to s u n k i re lig ijn e , g o sp o d a rc z e , t e r r o r n ie m ie c k i m o że n a w e t m n ie j czy sto fizy czn y , bo z ty m u m ie liś m y sobie ra d z ić , ile g o sp o d a rc z y , a d m in is tr a c y jn y i m o r a ln y . W ziąć n a le ż y p o d u w a g ę p rz y o c e n ie w y n ik u p le b is c y tu f a k t p o z o s ta w ie n ia n a te r e n ie p le b is c y to w y m c a łe j a d m i
n is tr a c j i n ie m ie c k ie j p rz e m y s ło w e j, m a g n a tó w i b a ro n ó w w ę g lo w y c h . P o z o sta ł kościół, k tó re g o g ło w a n a G ó rn y m Ś lą s k u , A rc y b is k u p B e r tr a m , ja k i w sz y sc y in n i d y g n ita rz e k o śc ie ln i, b y li n a c jo n a lis ta m i n ie m ie c k im i. I s tn ia ła o c zy w iście z n a c z n a ilo ść k się ż y p o ls k ic h , a le ci sie d z ie li n a b ie d n y c h p a r a f ia c h i w n a ju b o ż s z y c h p o w ia ta c h . Z u p e łn ie n a s ta w io n y n a n ie m ie c - k o ść b y ł k o śc ió ł e w a n g e lic k o -u n ijn y . W sz y s tk ie te c z y n n ik i g łosiły, że o b ję c ie G ó rn e g o Ś lą s k a p rz e z P o ls k ę je s t ró w n o z n a c z n e z n ę d z ą m a te r ia ln ą . F o to g r a f o w a n o d z ia d ó w sp o d C z ę sto c h o w y m a ją c y c h r e p r e z e n to w a ć p o ls k ą n ęd zę, z a c o fa n ie i b ru d , b y u n a o c z n ić lu d n o ś c i n a G ó rn y m Ś lą s k u co j ą c zek a, g d y k r a j te n z o s ta n ie p rz e z P o ls k ę o b ję ty . G ro żo n o , że w w y p a d k u z w y c ię s tw a n ie m ie c k ie g o , N iem cy b ę d ą u m ie li p o liczy ć się z ty m i, k tó r z y o d g ło s u ją za P o ls k ą . N a m n ie jw ię c e j m i e sią c p rz e d te r m in e m g ło s o w a n ia w re s z c ie z je c h a ło n a te r e n p le b is c y to w y p rz e s z ło 182 ty s. n ie m ie c k ic h e m ig ra n tó w b u tn y c h , p e w n y c h sie b ie , u b r a n y c h d o sk o n a le , z w ie lk im i s u m a m i p ie n ię d z y w k ie sz e n i.
E m ig ra n c i ci z a m ie s z k a li po p rz y je ź d z ie z re g u ły u sw o ic h k re w n y c h , c zęsto p o c h o d z e n ia p o lsk ie g o , ro z p o c z y n a ją c z m ie js c a n ie u c h w y tn ą , bo d o m o w ą p ro p a g a n d ę , p o p ie r a n ą p ie n ią d z m i i g ro źb ą. M iesiąc te n z a b r a ł n a m z p e w n o ś c ią k ilk a d z ie s ią t t y się c y g łosów . C zuło się n ie m a l fiz y c z n ie ja k w o s ta tn ic h ty g o d n ia c h p r z e d g ło so w a n ie m , k ie d y p u b lic z n a p r o p a g a n d a b y ła ju ż w z b ro n io n a , j a k p su ły s ię n a s tr o je w y ro b io n e w y tę ż o n ą a k c ją p le b is c y to w ą . O w e tr z y ty g o d n ie p rz e d g ło s o w a n ie m , p o z o sta w io n e ja k b y celo w o d la N iem có w , z n isz c z y ły częścio w o d o ro b e k p o ls k i od w rz e ś n ia 1920 do k o ń c a lu te g o 1921.
J a k p r z e d s ta w ia ły się s to s u n k i n a r o d o w o śc io w e w rz e c z y w is to śc i n a p o d s ta w ie b e z p o ś re d n ic h o b s e r w a c ji? W O polu, gdzie z a P o ls k ą p a d ło n ie w ie le p o n a d 5% g ło sów , m ie śc ie m a ją c y m w ó w c z a s o k o ło 4C ty s ię c y m ie sz k a ń c ó w , n ie m ie c k o ś ć r e p r e
z e n to w a ła w ó w c z a s sz e ro k o ro z b u d o w a n ą a d m in is tr a c ję p o lity c z n ą , k o le jo w ą , sa m o rz ą d o w ą , p o c z to w ą , p rz e m y sło w ą , h a n d lo w ą i sz k o ln ą . P o ś r ó d k u p c ó w s p o ty k a ło się b a rd z o d u żo P o la k ó w . R zem io sło b y ło w z n a c z n e j części w r ę k a c h p o ls k ic h . S z e w s t
w o np. b y ło n ie m a l w c a ło śc i p o ls k ie . Z r e s z tą p o lsk o ść r e p r e z e n to w a ła n ie w ie lk a g r u p a p o ls k ie j in te lig e n c ji z w o ln y c h z a w o d ó w , d o ró ż k a rs tw o , s łu ż b a h o te lo w a , d o m o w a, k e ln e rz y , ro b o tn ic y c e m e n to w n i o k o liczn y ch , w re s z c ie w y ro b n ic y d z ien n i.
Ż e b y ło tu ro z le g łe p o le do n a c is k u g o sp o d a rc z e g o ze s tro n y n ie m ie c k ie j, je s t rz e czą ja s n ą . T rz e b a z a ra z e m s tw ie rd z ić , że p o z o s ta w ia ją c n a b o k u e le m e n t ży d o w sk i, k tó r y w cało ści g ło s o w a ł z a N ie m c a m i — i po o d su n ię c iu a d m in is tr a c ji n ie m ie c k ie j, O p o le b y ło b y ta k sa m o p o lsk ie , j a k p o l
s k im i o k a z a ły się K a to w ic e p o p rz y łą c z e n iu do P o lsk i. P o w ia t o p o lsk i n a 138 g m in je d n o s tk o w y c h m ia ł z a le d w ie 14 g m in is to tn ie n ie m ie c k ic h z ty m , że b y iy to g m i
n y d ro b n e liczące od 100 do 300 m ie s z k a ń ców , p o d c z a s g dy w s z y s tk ie in n e, a w ty m n a jp o tę ż n ie js z e liczące n ie r a z p o n a d 3.000 m ie sz k a ń c ó w b y ły czy sto p o lsk ie . L u d n o ść p o w ia tu o p o lsk ieg o m ó w iła w s p a n ia łą p o l
szczy zn ą K o c h a n o w sk ie g o , z n a c z n ie le p ie j n iż lu d n o ś ć o b w o d u p rz e m y sło w e g o , g d z ie is to tn ie p o słu g iw a n o się m n ó s tw e m t e r m in ó w te c h n ic z n y c h n ie m ie c k ic h . W p o w ie c ie o p o ls k im b y ło z n a c z n ie w ię c e j o r
g a n iz a c y j p o ls k ic h g o sp o d a rc z y c h , k u l t u r a ln o -o ś w ia to w y c h i sp o rto w y c h , n iż w n a jle p s z y c h p o w ia ta c h z a c h o d n ie j M a ło p o lsk i. L u d n o ść t a d o k u m e n to w a ła sw o ją p o lsk o ść za czasó w n ie m ie c k ic h w y b ie r a ją c p a r o k r o tn ie ju ż w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h 19-go w ie k u p o ls k ic h p o słó w do p a r l a m e n t u n ie m ie c k ie g o . A je d n a k p le b is c y t w ty m p o w ie c ie w y p a d ł n ie k o r z y s t
n ie. D la w y tłu m a c z e n ia te g o f a k tu , m oże b ę d z ie w ła śc iw e p rz y to c z y ć z d a n ie je a n e - go z d z ia ła c z y p le b is c y to w y c h w p o w iecie :
„ G d y b y p le b is c y t o d b y w a ł się w ty c h w a r u n k a c h ja k ie p a n o w a ły n a G ó rn y m Ś lą s k u w k tó r y m k o lw ie k z p o ls k ic h p o w ia tó w n a te r e n ie rd z e n n e j P o ls k i, to p r z e g ra lib y ś m y go ta k s a m o j a k w p o w ie c ie o p o lsk im ".
N iem iecki afisz plebiscytow y.
N a s u w a się tu jesz c z e je d n o p y ta n ie : ile a k c ja p le b is c y to w a z d o b y ła n a tr w a łe d la p o lsk o ści. R e z u lta ty a k c ji p le b is c y to w ej b y ły n ie w ą tp liw ie b a rd z o d u że, a le p o w ie rz c h o w n e i n ie trw a łe . A k c ja p le b is c y to w a n a p r z e s tr z e n i n ie c a łe g o ro k u , n ie m o g ła d e c y d u ją c o z m ie n ić n a s ta w ie n ia c a łe j p o ls k ie j lu d n o ś c i G ó rn e g o Ś lą s k a . G w a łto w n o ść a k c ji p le b is c y to w e j i s to s o w a n y c h m e to d z m ę c z y ła i w y c z e rp a ła n e r w o w o c a łe z w ła sz c z a s ta rs z e p o k o le n ie . To te ż w k o ń c o w e j fa z ie a k c ji p le b is c y to w e j lu d n o ś ć z a c z ę ła tr a c ić ju ż w ra ż liw o ś ć n a n a jm o c n ie js z e n a w e t a rg u m e n ty , a w z d y c h a ła do m o m e n tu , k ie d y o rg ia w iecó w , b ó je k i s tr z e la n in itd . sk o ń c z y się w r e s z cie. W y p a d a w re s z c ie s tw ie rd z ić , że a k c ja p le b is c y to w a o p a rła się n a d a w n ie js z y m sto p n io w y m d o ro b k u w z a k re s ie u ś w ia d o p ie ś n i d o ch o d ziło n a js z y b c ie j do g r u n to w
n e g o s c a la n ia Ś lą z a k ó w z p rz y b y s z a m i z in n y c h d z ie ln ic . P ie ś ń „N ie rz u c im z ie m i"
w y w o ły w a ła zaw sz e te n sa m n ie z a w o d n y e fe k t, n a d z w y c z a jn y n a s tr ó j i g ro m a d n ą p rz y s ię g ę z e b r a n e j lu d n o ś c i, że p o lsk o śc i
N a tę ż e n ie a k c ji p le b is c y to w e j w o s t a t
n ic h m ie s ią c a c h p rz e d g ło s o w a n ie m b y ło o lb rz y m ie . W ta k i m np. p o w ie c ie o p o lsk im , p ró c z z e b r a ń ró ż n e g o r o d z a ju , k u rs ó w , z e sp o łó w c h ó ra ln y c h itd . o d b y w a ło się k i l k a n a ś c ie w ie c ó w d z ie n n ie w c ią g u ty g o -
