"Instrukcijos feodalinių valdų administracjai Lietuvoje XVII-XIX a.", wyd. Zigmantas Kiaupa i Jūraté Kiaupiené, Vilnius 1985 : [recenzja]

Wyrobisz, Andrzej

"Instrukcijos feodaliniu valdu

administracjai Lietuvoje XVII-XIX a.",

wyd. Zigmantas Kiaupa i Jüraté

Kiaupiené, Vilnius 1985 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 77/2, 430-431

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

430

te r ia le ź ró d ło w y m z m u s iły L. N ilé h n a do w z ię c ia po d u w a g ę je d y n ie s tu d e n tó w u c z e ln i n ie m ie c k ic h i h o le n d e rs k ic h . S p o śró d o k o ł 3530 S z w a d ó w p r z y ję ty c h n a u n iw e r s y te ty w ty c h k r a j a c h w X V II w ., d la 1867 (53°/o) u d a ło się a u to r o w i z e ­ b ra ć d a n e o ic h k a r ie r a c h i o s ta te c z n e j p o z y c ji w sp o łe c z e ń stw ie . W szy scy oni p o ch o d z ą z te r y to r ió w e tn ic z n y c h sz w e d z k ic h , b ą d ź z F in a la n d ii, g d y ż a u to r p o m in ą ł o so b y obcego p o c h o d z e n ia , p o z o s ta ją c e je d y n ie czaso w o w słu ż b ie s z w e d z k ie j C ząść a n a lity c z n a u z u p e łn io n a je s t 75 ta b e la m i, p o z w a la ją c y m i n a k o n tr o lo w a ­ n ie w y w o d ó w a u to r a .

O s ta tn ia część p r a c y p o ś w ię c o n a je s t a n a liz ie p rz e b ie g u s tu d ió w . N a p r z y k ł a ­ d zie tr e e c h u n iw e r s y te tó w (L e jd a , W itte n b e r g a , G ry fia ) a u to r r o z p a t r u j e t a k i e k w e s tie ja k : w p ły w p o c h o d z e n ia sp o łeczn eg o , a co za ty m id zie s y tu a c ji m a t e r i a l­ n e j n a w y b ó r u c z e ln i, u p r z e d n ie w y k s z ta łc e n ie s tu d iu ją c y c h ta m S z w e d ó w ; o d ­ p o w ia d a te ż n a p y ta n ie , ja k i p r o c e n t s tu d e n tó w u z y s k iw a ł ta m d y p lo m y , a ja k i z a d o w a la ł się s z w e d z k im i o tr z y m a n y m i p rz e d w y ja z d e m lu b po p o w ro c ie . W te j części b ie r z e się p od u w a g ę 1743 o so b y , c z y li 49<)/o w s z y s tk ic h s tu d iu ją c y c h w te d y za g r a n ic ą S z w e d ó w .

W o s ta tn im ro z d z ia le p ro b le m s tu d ió w z a g ra n ic z n y c h o m ó w io n y z o s ta ł w k o n ­ te k ś c ie m ię d z y n a ro d o w y m (s tu d e n c i sz w ed zcy a s tu d e n c i d u ń scy ). S k ą d in ą d o g ó l- n o s k a n d y n a w s k ie u ję c ie te j k w e s tii p r e z e n to w a ł ju ż in n y b a d a c z (S. B a g g e , ,,N o rd ic S tu d e n ts a t F o r e ig n U n iv e r s itie s u n ti l 1660” , „ S c a n d in a v ia n J o u r n a l o i H is to r y ” t. IX , 1984, z. 1). Z e b ra n y p rz e z a u t c r a m a t e r i a l z o s ta ł p rz e a n a liz o w a n y b a rd z o w n ik liw ie , j e d ­ n a k ż e z a s to s o w a n a w p ra c y m e to d a b io g r a f ii z b io r o w e j (ch y b a z re s z tą je d y n a s k u ­ te c z n a p rz y b a d a n iu ta k lic z n e j g ru p y , ja k ą s ta n o w ią S z w e d z i s tu d iu ją c y za g r a ­ n ic a m i sw eg o k r a j u w X V II w1.) n ie je s t b ez z a s trz e ż e ń . N ie u w z g lę d n ia o n a n ie ­ k tó r y c h c ie k a w y c h i w a ż n y c h d la t e m a tu z a g a d n ie ń . Z e s ta w ie n ie p rz e b ie g u k a ­ r i e r i o s ta te c z n y c h p o z y c ji w sp o łe c z e ń s tw ie c z ło n k ó w te j g r u p y n ie u k a z u je w s z y s tk ic h m e c h a n iz m ó w „ r o b ie n ia ” k a r ie r y . I t a k z o m a w ia n e j p r a c y n ie d o ­ w ia d u je m y się m c o w p ły w ie p o w ią z a ń r o d z in n y c h i k lie n ta ln y c h na· k a r i e r y b y ­ ły ch itu d e n tó w . B a rd z o is to tn e n ie r a z b y ły d a le k ie n a w e t p a r a n t e le z r o d a m i n a le ż ą c y m i do e lity p o lity c z n e j i s p o łe c z n e j ó w c z e sn e j S z w e c ji. P r z y n a j m n i e j do r o k u 1680 w ła ś c iw y w y b ó r m a łż o n k i m ó g ł m ie ć d e c y d u ją c e z n a c z e n ie d la d a ls z e j k a r i e r y , sz c z e g ó ln ie n a n a jw y ż s z y m sz c z e b lu (n a te n te m a t zob. K. A g r e n , „R ise a n d D e c lin e of A ris to c ra c y . T h e S w e d is h S o c ia l a n d P o litic a l E lite in th e 17th c e n tu r y ” , „ S c a n d in a v ia n J o u r n a l o f H is to r y ” t. I, 1976). O o s ta te c z n e j p o z y c ji d e c y d o w a ły w ię c n ie ty lk o c z y n n ik i w z ię te p o d u w a g ę p rz e z a u to r a . A b y m óc u ja w n ić je w s z y s tk ie (o ile to w ogóle je s t m o ż liw e ) n a le ż a ło b y p r z e b a d a ć in d y ­ w id u a ln ie k a r i e r ę k a ż d e g o s tu d e n ta i jeg o p o w ią z a n ia z tzw . o s o b a m i w p ły w o w y m i. N ie w ą tp liw ie je d n a k r o z p r a w a L. N ilé h n a je s t g o d n a u w a g i n ie ty lk o ze s t r o ­ n a b a d a c z y d z ie jó w S z w e c ji; w a r to b y ją w y k o rz y s ta ć d la s tu d e n tó w p o r ó w n a w ­ czy ch . K s ią ż k a n ie z o s ta ła n ie s te ty z a o p a trz o n a w stre s z c z e n ie w k tó r y m ś z ję z y ­ k ó w k o n g re s o w y c h .

M. K op.

I n s t r u k c i j o s f e o d a l i n i ą v a ld ц a d m in is tra cji ja i L i e t u v o j e X V I I — X I X a., w y d . Z ig m a n ta s K i a u p a i J ü r a t é K i a u p i e n é , L ie tu v o s T S R

M o s k lu A k a d e m ijo s Is to r ijo s L n s titu ta s , V iln iu s 1985, s. X V , 236. K o le k c ja w y d a n y c h d r u k ie m in s tr u k c j i g o s p o d a rc z y c h d la d ó b r w ie lk ie j w ła s ­ n o śc i z ie m s k ie j n a o b s z a rz e R z e c z y p d s p o lite j O b o jg a N a ro d ó w w z b o g a c iła się o n o w ą p u b lik a c ję ź ró d e ł d o ty c z ą c y c h te r e n ó w lite w s k ic h . T om , k tó r y p rz y g o ­ to w a li Z ig m u n ta s K i a u p a i J ü r a t é K i a u p i e n é , z a w ie r a 58 in s tr u k c j i g o spo

Z A P I S K I

₄₃₁

d a r c z y c h d la d ó b r m a g n a c k ic h i k r ó le w s k ic h n a L itw ie , w ty m 4 d o ty c z ą c e ogól­ n ie d ó b r b ir ż a ń s k ie j lin ii R a d z iw iłłó w (d w ie K rz y s z to fa R a d z iw iłła z 1621 r., je d n a B o g u s ła w a R a d z iw iłła z 1669 r. i je d n a L u d w ik i K a r o lin y z R a d z iw iłłó w k s ię ż n e j n e u b u r s k ie j z 1694 r.), 24 d la d ó b r b ir ż a ń s k ic h R a d z iw iłłó w (w X I X w . T y sz k ie w ic z ó w ) z l a t 1609— 1834, 12 in s tr u k c j i d la d ó b r d u b iń k o w s k ic h R a d z iw ił­ łó w (p o te m ta k ż e T y sz k ie w ic z ó w ) z la t 1666— 1845 i 18 d la e k o n o m ii s z a w e ls k ie j i w y o d rę b n io n e g o z n ie j z e sp o łu d ó b r ż a g o rs k o -g ru ź d z ie w s k ic h z l a t 1639— 1858. 41 sp o ś ró d o p u b lik o w a n y c h in s tr u k c j i s p is a n o w o k re s ie p r z e d r o z b io ro w y m . Po 21 in s tr u k c j i p o c h o d z i z X V II i X V II I w ., ty lk o 16 z X IX w . T e k s ty w y b ra n o z z e sp o łó w C e n tra ln e g o P a ń s tw o w e g o A rc h iw u m H is to ry c z n e g o L ite w s k ie j SR R w W iln ie , C e n tr a ln e j B ib lio te k i A k a d e m ii N a u k L ite w s k ie j S R R w W iln ie o ra z C e n tr a ln e g o P a ń s tw o w e g o A rc h iw u m H is to ry c z n e g o B ia ło r u s k ie j S R R w M iń s k u ; w y k o r z y s ta n o ta k ż e z n a jd u ją c e się w ty c h ż e a r c h iw a c h m ik r o f ilm y M e tr y k i L i­ t e w s k ie j z C e n tr a ln e g o P a ń s tw o w e g o A rc h iw u m A k t D a w n y c h w M o sk w ie o ra z A rc h iw u m R a d z iw iłłó w z A rc h iw u m G łó w n eg o A k t D a w n y c h w W a rs z a w ie . Z w y ­ ją t k ie m je d n e j in s tr u k c j i (n r 11 d) w ję z y k u n ie m ie c k im i d w ó c h X IX - w ie c z n y c h te k s tó w r o s y js k ic h (n r 47 i 48), w s z y s tk ie o p u b lik o w a n e ź ró d ła s p is a n e b y ły po p o ls k u . I n s tr u k c je d o ty c z ą n ie ty lk o g o s p o d a r k i r o ln e j i h o d o w la n e j, a le ró w n ie ż h a n d lu (n r 10, s p e c ja ln a in s tr u k c j a d la fa k to r a ) , g o s p o d a r k i le ś n e j (n r 11 e, 16, 32), is tn ie ją c y c h n a o b sz a rz e d ó b r ra d z iw iłło w s k ic h m ia s t (n r 5 i 6 — o so b n e in s tr u k c j e K rz y s z to fa R a d z iw iłła d la B irż z 1609 i 1611 r.; n r 11 b i 11 с — o r d y n a c ja d la B irż z 1686 r.; n r 13 in s tr u k c j a d la B irż z c z a só w K a r o la S ta n i s ł a ­ w a R a d z iw iłła „ P a n ie K o c h a n k u ” z 1777 r.; n r 17 — in s tr u k c j a d la B irż z 1810 r.; n r 18 — in s tr u k c j a M ic h a ła T y s z k ie w ic z a d la B irż z 1817 r.; p o n a d to s p r a w y m ie js k ie p o ja w ia ją się w ie lo k r o tn ie w in s tru k c ja c fi o g ó ln y ch ). J a k w s z y s tk ie teg o r o d z a j u ź ró d ła n ie m a ją c h a r a k t e r u w y łą c z n ie n o r m a ty w n e g o lu b p o s tu la ty w n e g o , a le r ó w n ie ż — d z ię k i z n a c z n e m u p r a g m a ty z m o w i i c e c h u ją c e m u a u to r ó w ty c h in s t r u k c j i p o c z u c iu r z e c z y w is to ś c i — z a w ie r a ją w ie lk ą ilość in f o r m a c ji o fa k ty c z ­ n y m s t a n ie g c s p c d a ric i w d o b r a c h w ie lk ie j w ła s n o ś c i. S ą to w ię c ź ró d ła b a rd z o w a ż n e d la p o z n a n ia te j g o s p o d a r k i, je j f u n k c jo n o w a n ia i p r z e m ia n w c ią g u 200 la t, p o d e jm o w a n y c h w je j r a m a c h re f o r m , w ie d z y e k o n o m ic z n e j w ła ś c ic ie li d ó b r lu b ich a d m in is tr a to r ó w . B a rd z o is to tn e je s t, że o p u b lik o w a n e ź ró d ła d o ty c z ą t e ­ re n ó w i k o m p le k só w m a ją tk ó w z ie m s k ic h sła b o z n a n y c h h is to ry k o m , a p rz e c ie ż o d g r y w a ją c y c h p o w a ż n ą ro lę w g o s p o d a r c e p r z e d r o z b io ro w e j R z e c z y p o sp o lite j.

E d y to r s k ie o p r a c o w a n ie je s t b a rd z o o szczęd n e, o g ra n ic z a się d o m in im a ln e j ilości p rz e p is ó w te k s to w y c h i o b ja ś n ia ją c y c h n a z w y m ie js c o w e i o soby (nie w s z y s t­ k ie !) o ra z n ie z b ę d n y c h in f o r m a c ji o r ę k o p is a c h ; z re s z tą z r e d a g o w a n e po lite w s k u są o n e m a ło u ż y te c z n e d la c z y te ln ik ó w n ie z n a ją c y c h te g o ję z y k a . P r z y d a t n e są n a to m ia s t in d e k s y (rz e c z o w y i g e o g ra fic z n y ), k tó r y c h h a s ła p o d a n o w ta k im b rz m ie n iu , w ja k im w y s tę p u ją w o p u b lik o w a n y c h te k s ta c h , a w ię c p r z e w a ż n ie p o p o ls k u , w n ie w ie lk ie j ilo ści po r o s y js k u , z aś w in d e k s ie g e o g ra f ic z n y m ta k ż e po lite w s k u , a le z o d e s ła n ie m do o d p o w ie d n ic h h a s e ł p o ls k ic h . P o ż y te c z n a je s t ró w n ie ż s k r ó c o n a w e r s ja w s tę p u w ję z y k u ro s y js k im . A. W. I. W. W ł a s o w a, T r a d i c j i k r i e s t j a n s k o g o z i e m l i e p o l z o w a n i j a w P o m o r j e i Zapacln oj S i b i ř i w X V I I — X V I I I w w . , Iz d a tie ls tw o „ N a u k a ” , M o s k w a 1984. s. 231. W k s ią ż c e p· z e d s ta w io n o s y s te m y u p ra w y i sp o s o b y u ż y tk o w a n ia ro z m a ity c h ty p ó w g r u n tó w o rn y c h p rz e z c h ło p ó w tzw . P o m o r ja i S y b e r ii Z a c h o d n ie j w X V II i X V II I w ie k u . A n a liz a p o ró w n a w c z a r o ln ic tw a ty c h d w ó c h o lb r z y m ic h o b sz a ró w