Kolumb. T. 6, nr 33 (1829)

f t < $ % i t J © 2 5

m . • - •

k} ' K A S O Ig V R U R 3 P ( D ® I B ( D Ż ir »

N'r 33.

eK " l -v. • ' s - ^ H ^ i u u u IOł| i -,'! ■ • ■'■ , i ■'. ,. - ,. ■ , .

fi f---

III Z PIERW SZEJ PO Ł O W Y MAJA 1829 RO KU .

Łm --- 1— -

taii 1 .

g* ; ' VII.

1 WIADOMOŚĆ O MIESZKAŃCACH NO-

mi ; WEJ ŻELANDJI;

«w ’ • i

OT r p rze z R .P . L e s s o n .

i* (Dokończenie.)

dwc . ; ;

1 ,! Snycerstwo zdaje siębyć pierwszym do cywili*acji ii krokiem, jeśli z niój dopićro nie wypływa; aponie-

;ti: waz jest przedstawieniem matcrjalnćin przedmio­

tów, znaleść je molna więcej lub mniej niezgra­

b n e, u ludów jak najbliższych nawet tak zwa- nego stanu natury. Pierwiastki tej sztuki u Zelandjan zapowiadają smak i zasady sta łe , te i same bowiem rysunki, teź satne kształty w j*^

15 i

dnychźe powtarzają proporcjach. Ileż czasu wy.

magae musiały snycerskie ozdoby ich płrogów?

Sposoby przez które doszli do gładzenia bardzo twardego kamienia nefrytu, i kształtowania z niego jakkolwiek niezgrabnych i okropnych bożyszcz, dowodzą wsz'clako zręczności mechanicznej i wcalc Dam nie są znajome, chociaż wątpić nic można iż są owocem cierpliwości i czasu.

Cały ogół wyobrażeń Zelandjan o Istocie Naj.

wyższej, nie jest nam zupełnie znajomy. Ile jednak sądzić o nich możemy z rozmaito*

ści ich dogmatów, zdaję sic iż religja ich jest niezmiernie s t a r o ż y t n a i składa się z licznego szeregu wydoskonalonych bardzo pomysłów, któ­

re w ich podaniach zostały nadwerężone jedy- nic przez, odosobnienie, od tego czasu jak lud ten oddzielił się od rodu, którego jest gałęzią.

Zelandjanie lńają dawne podanie, które naucza iż naddziatdowie ich opuścili jakąś wielką wy­

spę dla zamieszkąnia na Now^ej Zclandji; ale za­

słona pokrywająca głęboką ciemnością ich po­

chodzenie równie jak ich zwyczajów, rozdartą bj jedynie być mogła przez gorliwe badania czło­

wieka ućzonego, któryby zainicszkał.na tych wy­

spach, a być może iż inissjonarz ’Kendall~wj- świadczyłby był znakomite pod tyin względem przysługi,. gdyby go nie była zupełnie zajmowa­

ła tnyś| ta Wszelkie inne domysły przemagająća, i*

religja Nowo-Zelandjan pochodzi od systematu po­

trójnego bóstwa Pitagorasa, oni zaś sami ód E­

— 114 —

— 115 —

gipcjan. Lingan, zdający się tak ważną rolę grać w ich milologji, anakonicc, wielka część ich wyobrażeń należy do Sabcizmu, j wypływa z starożytnych mistycznych podań Braminów.

Znakomitsze bóstwa Nowo-Zelandjan Są: Bóg ojciec, Bóg syn i Bóg p ta k albo D uch• Bóg oj­

ciec jest najpotężniejszy i nazywa się N u i A tu a (pan świata). Inne bóstwa są względem niego podrzędnemi; ale każdy krajowiec ina swego A t u a \ rodzaj bóstwa drugiego rzędu, które po- dobnem jest do anioła stróża w religji chrzescir jańskiej. Kapłani nazywają się Ariki * a uiekie- dy dają im nazwanie Tanę Tohonga (ludzie u- czeni^; ich małżonki zaś, pełniące obowiązki kar płanek, nazywają się W ahine A r ik i albo fV «&t- ne Tohonga (kobiety uczone). Każdy hippah (wioska) posiada chatę, większą o.d' zwyczajnych pomieszkań. krajowców, którą nazywają W arę A tu a (dom boży); przezna,cz.ołia jest do odbier lania świętego pokarmu (A O Rai Tu), i W niej odbywają modlitwy (Karakia).

Najpospolitsze obrzędy religijne odbywają Arii kowie, których głos. błaga głośno Atuy o opiekę nad ludem. Zelandjanie wierzą najmocniej w sny, które uważają jako.zsyłajie prz.ez.bóstwo, a wszel­

kie ich sprawy załatwiają kapłani, jedyni tłuma*

ęze woli nieba. Rozmaite pokolenia, podczas nieustannych walk jakie z soba prowadzą, ,nj,e, rozpoczynają nigdy kroków nieprzyjacielskich, nie wezwawszy poprzednio pomocy O a i-D u a

albo Ducha świętego przy uroczystości zwanej K ar akia - Tanga.

Zdaje się iż Zelandjanie uświęcają przez reli­

gijne obchody najznakomitsze epoki życia; i tak przy urodzeniu dziecięcia krewni zgromadzają, się na wyprawioną z tego powodu uroczystość rodzinną, na której dają słyszeć swe.zdauia i prze­

powiednie względem przyszłego losu nowo naro­

dzonego. P. Iiendall porównywa obrzęd ten zwany Toinga, z chrztem chrześcijan, a nawet twier­

dzi , iż dzieci skrapiają wodą poświęconą (Ual tapa albo Uai toi). Małżeństwa ich stwierdzane bywają poświęceniem religijnem, a przy zgonie odprawiają modły żałobne. Nawet ich uroczy­

ste uczty, na których mięso ludzkie pożywają, znaj.

dują u P. Kendall swoje porównanie, ale ogra*

niczyiny na tein przytoczenia nasze, z obawy zbłą;

dzenia w udzielaniu wiadomości które nain tak niedokładnie są znajome.

Zelandjanie mają wiele podobieństwa w cha- rakterze z dawnymi Spartanami: życie jest dla nich obojętne; na śmierć poglądają z odwagą, a nawet, możnaby powiedzieć z wielkością. Wszel­

kie myśli ich odnoszą się do walk i trudów wo­

jennych ; są one roskoszą całego ich życia: od najmłodszego przeto wieku, nie przestają zapa­

lać umysłów dzieci opowiadaniem walecznych czy­

nów ich krewnych lub przyjaciół, i obudzać w ich sercach tćj nienasyconej żądzy hićbczpie- czeństw i przypadków. Młodzicnie"fe' wcześnie

lft> umie znać osobistą godność swoją; wie on ii ża­

dna kobieta nie może podnieść ręki na niego, iź

’ może nawet matkę swoją' uderzyć, co ona bez Cii: i 1 „ , . . użalenia się zniesc powinna; ze może zaprawiać . / / • r r • r r*ll: się przez surowć z niewolnikami postępowanie, l,ttlP do wrażania tego postrachu jaki ma nieść w czasie

""f bitwy pomiędzy sąsiedzkie pokolenia. Dziwna

***• rzecz wszelako, iź dziecię tern jest znakomitsze, taft im świetniejszy jest stan jego m atki, od aiejbó*

Whi ^icin spływa na niego cały blask urodzenia*

Wychowaniem synów naczelników trudnią sie twerli zwykle starcy szanowni przez'swą mądrość iwia- nJiJ domości, albo kapłani (ariki); oni to udzielają (10f« im stopniowo tajemnic tcolbgji. 'Podobnie jak u nji, ii dawnych Skaldów północnych, nauki ich, za- ileigr, warte w pewnym rodzaju rymowanych zwrotek, Wjibł opićwają dzieła rycerzy* liczbę ich, ofiar i śzCzę- i iaml śete jakiego doznają W Ata-Mira albo raju nie­

bieskim. Około , roku dwunastego żyćia, lhło- itj w.• dzi ci adepci obecni są na zgromadzeniach na- ie jest i czelników i słuchają ich narad ; charaktery ich odra nabywają tyin sposobem skłonności do rozmyśla­

j ą , nia i zastanawiania się głębszego j równie jak pragnienia iżby śie wsławić świetnemi dziełami.

j.(ja;. Zdziwieni byliśmy Często, widząc młodych cliłop- (ijaiij c°w wchodzących na pokład, i przebiegających

„(j, cały okręt pomiędzy majtkami, bez okazania ża­

rnik' dn(y °bawy lu b podziwienia; postępowanie ich efcif* ,n' a^° j u* w sobie śmiałość i pewność. W ośin- rciełi ,,astyln lub dwudziestym roku, należą do poko­

— 117 ^—

lenia wojowników; budują sobie natenczas chatę obok ojcowskiej) przybierają małżonki, i władza ojcowska nad nimi ustaje.

Małżeństwa odbywają się za pośrednictwem kupna; przyszły małżonek powinien złożyć da­

ry rodzinie swej przyszłej. Większa część kra­

jowców, a nadcwszystko z najniższej klassy, na jednej żonie przestaje; zdaje się jednak iż wielo, żeństwo jest dozwolone naczelnikom, ponieważ sławny Songhi inażon kilkanaście. Toani, na­

czelnik hippahu, w pobliskości którego korweta la Coguille stała na kotwicy, kupił był żonę swoją za dwa muszkiety i jednego niewolnika, lubo do znakomitej należała rodziny; wraz i nią dostał pewną liczbę plecionek z lnu nowor zelandskiego, oraz trzy niewolnice przeznaczone do jej usług. Mieszkańcy klassy niższej dają podarupki mniejszej wartości; i dla tego tez je­

dną tylko miewają żonę. Cudzołóstwo surowo kara­

ne bywa, jeśli nie jest skutkiem woli męża;

ten łatwo przekupić się daje podarunkami. C»

do dziewcząt, są one paniami osób swoich w tym względzie. Młodsze dziewczęta niewolnice są naw et przez swych właścicieli wystawiam na rozpustę; A r ik i uświęca małżeństwa pri«

pewny rodzaj religijnego obrzędu. MissjonarK protestaniscy znajdujący się w Nowej Zelau- d ji, powiadają nawet, iż \y c 11 w i U urodzenia sic

#4 ^{■ ■ . . . . ’} dziecięcia, rodzaj pewny chrztu na niem odby­

wają. Lubo kobieta w oczach tych wojownik ezych wyspiarzy jest tylko stworzeniem drugiego jŁj. rzędu, i przeznaczoną do zachowania rodu, wsze­

d ł lako we wszystkich ważnych okolicznościach za- - sięgają jej rady, a zona ariki, podobna do Drui- n dyssów, podziela kapłańską władzę małżonka U. swe80-

Nie będziemy tu mówili o lekceważeniu przez : te ludy tego co my w s ty d e m nazywamy; cnota ta jest wypadkiem cywilizacji'; a obraz jąkiby- V ‘śmy mogli'skreślić obyczajów, jeszcze grubych

'człowieka w pierwiastkowym stanic natury, 5 w byłby często bardzo może zabawny* ale obu­

li m rźyćby mógł najłatwiejsze nawet umysły,

maci . J / : : : ' ; v 2 L - K * ' 7

ićj ' Przyjaźń, jaką dla siebie zachowują krajowcy nie jednegoź pokolenia jest bardzo mocna, i często OT,i byliśmy świadkami sposobu okazywania jej wza- Btjj ‘jcmnic. Jeśli naprzykład który z nich przyby­

łej 'wszy na pokład zastał tam przyjaciela , którego (J(j dawno nie widział, zbliżał się w głęboki£m mil*

j ( J . czeniu, dotykał nosa jego końceih swego nosa, i

U zostawał tak przez pół godzijoy mamrocząc to*

. netti posępnym niezrozumiałe- wyrazy; rozdzie­

lali się następnik i postępowali przez resztę cza*.

.« 'su jak ludzie'zupełnie sobie-obcy. Kobiety za­

chowywały między sobą toż samo postępowa­

nie. Więcej-jeszcze aniżeli ta nosowa ceremo-

— 1 1!) —

— 120 —

nja zadziwiała nas obojętność, ja k ą krajowcy o- Łazują tym którzy pośród nich wynurza sobie w ten sposób przyjacielskie uczucia, i Dosyć jest godnóm uwagi, widzieć ludy azjatyckie zacho- -wujące we wszystkich życia okolicznościach, tę twarz spokojną i uroczystą, która tak icst przy­

zwoitą godności człowieka.

Jeśli Zelandjanie okazują tym sposobem przez wzruszenia, iż są czuli na łagodne namiętności, hisJ,orja .ich całego źycią przekonywa z innej strony, żadep lud nie zachowuje i nic żywi ,w sobie dłużćj: pragnienia zemsty. Zelandjanin zdaje się mieć za. zasadę, iż czas nic może za- trzeć żadnej zniewagi, ale zemsta saina jedynie zdolna jest ją. wynagrodzić. Z tej mylnej zasa­

dy, którą każdy krajowiec jest przejęty, 1 która stanowi prawidło postępowania politycznego po­

koleń,"wypływają owe nienawiści i owe wojny nie­

ustanne, co te wyspy pustoszą. Strata krewnych lub naczelników Znakomitszych: daje się żywo uczuwać całemu pokoleniu; mieszkańcy w żało­

bie dopełniają obrzędu pogrzebowego, który trwa zwykle dni kilka; a jeśli stopień zmarłego jest znakomity, poświęcają zawsze cieniom jego nie­

wolników, przeznaczonych do służenia mu na drugim świccie. Kobiety, dziewczęta i niewol­

nice kaleczą sobie ło n o , ręce i-tw arz, roz­

dzierając skórę , ostrym zębem psa morskiego, uważanym jako świętość i wiszącym zawsze u

—

121

uclia; im bardziej krew ciecze z ich ciała, tein ofiara ta przyjemniejszą ma być zmarłemu; w różnych czasach później, i w oznaczonych epo­

kach odrtawiają one te żalu oznaki. Kiedyśmy się zapytywali dziewcząt o przyczynę tego zwy­

czaju, odpowiadały q am : » A n to n a chce aby­

śmy p ła k a ły . «— Ludy te zachowują dla zmar­

łych szacunek religijny; namaszczają ich sposo­

bem higdzie nie naśladowanym i nierównie do­

skonalszym od tego jakiego używano w Egipcie do przechowywania mumji. Chowają zwykle u- marłych w grobach dla każdej rodziny osobno urządzonych; niekiedy zaś ludzi pospolitych kła­

dą w pirogę i puszczają na morze, co się u nicfi nazywa tutere i fV aka - atu.

Każde pokolenie Zelandjan stanowi rodzaj rzeczypospolitej, i każdy mieszkaniec jest nieza­

wisłym od nikogo innego. Obwodami zarządza­

ją naczelnicy, których godność uznawaną bywa tyl­

ko podczas wojny. W wiosce swój naczelnik nie ma żadnej władzy oddzielnej, ani może rozka­

zać cokolwiek najlichszemu z wyspiarzy; ma je­

dnak ten przywilej , iż nic nie robi i pobiera w naturze dziesięcinę z zasobów innych rodzin; z resztą nic nie posiada, oprócz niewolników któ­

rych sam pojmą w czasie wojny, i nie ma in­

nych oznaków godności oprócz nakłuw ania, któ­

re wskazuje jego dostojność, i którego nikt inny nosić nie może. Nie okazują mu żadnych wzglę­

dów, żadnych osobnych dowodów uszanowania*

16

122 —

Łiedy przybywa pomiędzy swych wojowników.

Dzieci naczelnika nie dziedziczą godności tćj po jego śm ierci, ale bracia jego podług porządku Starszeństwa. Zwykle mianują tego naczelnikiem, kto posiada najpowszechniejszą sławę z męztwa, nieulekłości i roztropności. W wojsku , zdanie jego przeważa inne co do 'sposobu uderzania na

»nieprzyjaciela. Do zgromadzenia wojowników swoich i prowadzenia ich na wojnę nie ma on innych bodźców oprócz hańby,' która okrywa tych coby się Wahali dzielić niebezpieczeństwa;

rzadko się zdarza aby pobudki jakie ogłasza do wy­

prawy i rady co do jej prowadzenia, nie były dosta­

teczne do zgromadzenia wojska; Kiedy A la x (Bóg) żąda wojny, nie ma nigdy różności wzda- niacli. Naczelnicy wszystkich pokoleń składają radę, do której przypuszczeni są kapłani, a na­

wet i prości wojownicy, którzy posiadają sławę W czasie wypraw nabytą. Ciała zabitych na­

czelników', których głowy zachowują jako znaki oddziałów, służą za przedmiot ofiary.. Żony ich oddawane bywają nieprzyjaciołom i ulegają takiemuż losowi, lub poświęcają się Same. W razie śmierci naturalnej którego z naczelników, na grobie jego czynią ofiarę z ludzi.

Najokrbpuiejszy Zwyczaj o jakim Wspomnieć lnuśimy, jest ludożerstwo, którego żaden ludnie dopuszcza sięTani tak otwarcie, ani w sposób tak oburzający jak Zelandjanie. Chciwi zem sty i m ord ów , ci okrutni ludzie je d z ą z roskoszą drga­

— 123 —

jące członki nieprzyjaciół poległych pod ich cio­

sami. . . . Skutkiem tych obrzydłych zwyczajów, nabrali oni gustu do mięsa ludzkiego, i uważają za szczęśliwe i za uroczyste te dni W których mają sposobność niem się nasycać. Naczelnik hippahu Rauri, na wyspie U -M otu~Arokia wy­

znał nam nawet iż czuje największa roskosz po­

żerając trupa. Mózg uważał za najdelikatniej­

szy, a tylną część ciała za - najposilniejszy przy­

smak; ale widząc jaką to w nas zgrozę sprawia­

ło, oświadczył ze nie jedli nigdy Europejczy- ków (Patcka), ale jedynie złośliwych ludzi od rzeki Tamizy i odnogi Merkurego, a przybiega­

jąc pieszczotliwy praw ie wyraz twarzy, przy*

d a ł j iż Europejczyków uważali za swych ojców*

ponieważ ci dostarczali uu prochu pozabijania nie­

przyjaciół., Trupy krajowców zab.i yęh pa polu bitwy, bywają zawsze pożerane; nie ma jednak*

J- że pewnośct,czyli jedzą i mięso, niewolników', któ-, rych w rozmaitych okolicznościach poświęcają.

Zdaję sie iż zwyczaje t e , bezprzykładną nace-.

chowane^ srogością ^ panują od dawnych bardzo czasów pomiędzy tymi ludami, które jedynie woj- pa pddyehaja, i że stanowią rodzaj kodesu pomię*

Idzy nimi,, którego bez zgwałcenia praw hono­

ru przekroczyć nie można. Wojna zajmuje wszy­

stkie prawie chwile ich życia:, najlżejszy povvód (lostateczny byWą do. jej wydania; ale najlżej-'

Izą klęska, lub zadosyć uczynienie może łić i nieprzyjaciół do zaniechania napaści. R łó '

— 124 —

tnie trwają przez wiele lat nawet, a pokolenie o- becnc napada często nieprzyjaciół dla pomszcze­

nia klęski przez ojców swych poniesionej.

Widziano ich walczących* w niektórych obwo­

dach, o okoliczności klóre się wydarzyły od lat kilkudziesięciu. Nienawiść ich bywa skryta: ka­

żdy dzień, zamiast zacićrać w nich pamięć znie­

wagi, zażywia jeszcze pragnienie zemsty, którą tylko śmierć nieprzyjaciela^ zaspokoić jest zdolna.

Wojny ich są wypadkami nienawiści, i mają za cel rabunek i chęć pozyskania żywności któ­

rej żołądek ich chciwie pragnie. Uderzają w ówczas na nieprzyjaciół w jak największej li­

czbie, i starają się podejść ich i w pień wyciąć.

Niekiedy przesyłają sobie wyzwanie, które ma się załatwić w miejscu oznaczonćm. Przed rozpo­

częciem bitwy, arikowie odbywrają modły i skła­

dają swyin bogom ofiary dla pozyskania ich przy­

chylności. Tyin cclom poświęcają im kilku nie­

wolników, a po dopełnieniu tych formalności, wojownicy odśpiewują pieśń wojenną, pokazują języki na znak wyzwania i pogardy, wydają o- grorane krzyki i uderzają na siebie z wściekło-' ścią. Rzadko się zdarza iżby zamieszanie trwa­

ło długo, i za pierwszym wystrzałem z broni, kiedy liczba zabitych jest dosyć znaczna, zwy- cięźeui się cofają; albo, jeśli walka odbywa sio z większą natarczywością i zawziętością, walczą­

cy uderzają na siebie osobiście, i w ówczaś licz­

ba zabitych jest znaczniejsza.

— 125 —

Strona zwycięzka śpićwa na placu bitwy pieśni na znak tryumfu, i wtenczas przysposabiają olsro- pnc ofiary które swyin obmierzłym bożyszczom poświęcić mają. Ciała poległych naczelhików przysposabiają także do ofiary, a kiedy arikowie i bożyszcza swój udział otrzymają, głowę dosta­

je naczelnik zwyciężki, który ją zachowuje jako godło tryumfu swego. Mięso zabitych zjadają,' kości zaś rozdają na rozmaite narzędzia. Jeśli nieprzyjaciele tak zacięcie trzymali sie ,na placu bitwy, iż cofając się zdołali unieść zwłoki pole­

głych z swej strony, równio jak naczelnika swego, obowiązani są zwrócić je niezwłocznie, albo po­

wtórnego oczekiwać uderzenia. Jcś*i ich klęska przeraziła, łatwo skłaniają się do oddania ich zwycięzcom, równie jak żony i dzieci naczelni- k a ; pierwsza bywa zabita i pożarta, dzieci zaś zamordowane lub obrócone na niewolników,- wszys(kie prawie żony naczelników, w raziezgo- nu swych mężów, sądzą się być obowiązane zro­

bić z życia swego ofiarę ich cieniom , i oddają się dobrowolnie nieprzyjaciołom ,' pewne będąc ze;źadnej nie moga się spodziewać ła s k i: jest to rodzaj fanatyzmu podobny d^ przesądów in-

dyjskieh. ,

Przez ten czas leżący na ziemi żołnierze by­

wają dobijani maczugami zwaneini p a tu -p a tu y pokrajani i»a części, które zwycięzcy pieką i p o ­ żywają. Głowy ich , jeśli zwłaszcza zabici sła­

wą się okryli, po oczyszczeniu sprzedawane by.

— 126 —

wają Europejczykom za proch i inne potrzeby wojenne. Pokolenia pozostają tak długo na pla­

cu bitwy, dopóki im wystarczy do jedzenia mię-, go ludzkie. Pożywienie to, które krajowcy u*

Wahają jako zdolne przeląc w nich odwagę te- go co został zabity, wzmagą fizycznie ich siły trudami i głodem wycieńczone. Przez cały czas trwania tych uczt okropnych, wojownicy oddają się największej rądości; aby zaś nie sa­

mi tylko używali owoców zwycicztwa, posyłają rodzicom swym przysttoaki z uczty; alo kiedy oddalenie nie dozwalą izby te dostały się.im bez zepsucia, dotykają ich poświęconąlaską, i tę prze*

syłają przyjaciołom, aby nią dotknęli swego po- .żywienia, mniemając ze tym sposobem pokarmy te nabiorą własności i smakit mięsa ludzkiego.

Ludy tę zabięrają niekiedy jeńców, dla trzy.

manią ich ^W najokropniejszej niewoli. Oni to tru ­ dnią się rybołostwęm, uprawiają pataty (rodzaj kartofli), i kopią korzęnię paproci, Zycie ich ni“dy nję jęst. bcz^ięczne j bywają zamordowani W każdej chwili kiędy się pańu ich. podoba, isło- żą pospolicie zą ofiary, kiedy właściciel ich U' inićra. Trzech takich niewolników zamordowa­

no po śmierci Korokoro, a siedmiu, na grobie Songhi. Córką tego drugiego, naczelnika, któ­

rej iuąż zabity był w jednej potyczce, pomściła, się śtniereyego, zamordowawszy za pomocą bra- tą dwudziestu trzech śpiących niewolników swo­

ich, W ęzasic pobytu naszego ną wyspie, jci

t

— 127 —

den z krwiożerczych wodzów pokazywał naiti kilkunastu jeńców których własną ręką pojm ał, i prosił nas usilnie, abyśmy przyjęli silnego i ple- i. czystego m łodzieńca, za .którego żądał tylko je­

dnego muszkietu, Okręty angielskie potrzebują­

ce majtków, dostają często pewną liczbę niewol­

ników za proch i strzały.

Głowa naczelnika służy niejako za sztandar dla jego pokolenia. Ile zwycięzka strona dumna jest z jćj posiadania, tyle zwyciężeni* a szczć*

gólniej rodzina jego* w smutku są pogrążeni.

Głowę tę zachowują staranniej a kiedy zwycięż*

kie pokolenie żąda pokoju, posyła głowę naczel­

nika pokoleniu któremu on dowodził; Jeśli to na jej widok wydaje wielkie okrzyki, okazuje tyin sposobem id chce wnijść W układy i przy*

jąc podane Warunki; jeśli Zaś przeciwnie* pa'*

• trzy na nią okiem ponurem i żachoWuje głębo*

kie milczenie, oznacza to źe pragnie pomścić się jego śinisrci, źe Wszelkie układy mu się nie po*

dobają, i źe nakoniec chce rozpocząć kroki nie*

przyjacielskie 5 a W óWcżaS walka odnawia Się ż zaciętością* Jest to wszelako wielką pociechą dla zwyciężonych * kiedy Wiedzą że iiieprzy*

jaciele zachowują głowy ich poległych naczelni*

Łów; spodziewają się bowiem kiedyś je odży*

skać. Kiedy im są oddane* zachowują je z re-

\ ligijną-cześcią i uszanowaniem; ale od czasu jak.

, je korzystnie mogą pozbywać Europejczykom f mało Zostaje głów nie sprzedanych, Tooni po*

— 128 —

kązywał nam głowę jednego z naczelników od rzeki Tamizy, którą zachowywał dla oddania jej swemu syno\vi.

Powiedzieliśmy juz wyżej iż Zelandjanie niezmier­

nie obojętni są na śmierć; znósząją z zadziwiającą spokojnością, i żaden z nich zapewne nie pomy­

ś la ł, iż kiedyś może doznać takiego samego lo­

su jaki gotuje bliźnim swoiin; zagrzani raz wyo­

brażeniem mordów, mniej są łagodni od tygry­

sów z pustyń afrykańskich; jeden tylko cel ma­

ją , jedną myśl, to jest ukarania nieprzyjaciela, a jedynym ich źąlcin jest kiedy nie mogą go pozrzćć ciesząc się jego męczarnią i jękami.

Zwyczaj zachowywania głów nie jest samym tylko Zelandjanoin właściwy; daje się on postrze­

gać na wyspach Ceram i Borneo; używają oni jednak sposobu zachowywania ich bardzo proste­

go, który jak się zdaje nigdzie nie jest naśladowany.

Balsamowanie to nazywają m oko-m okai; dają nawet rozmaite nazwiska dymowi który wycho­

dzi przez otwory nosa, oczu i uszów trupa w czasie operacji, i Dla zachowania głowy odcinają ją w łvyższej części szyi, i odpowiadającą część cza­

szki wyłamują robiąc \v niej szćroki i okrągły o- twór. Wyjmują również części kostne z we- wnętrza głowy, jako to kości stanowiące osadę oczu, oraz kości nosowe i podniebienne; nie zo­

stawiają w reszcie z kości nic więcći oprócz części zewnętrznych, które stanowią pokrywy twarzy; obdzierają zupełnie mięso i błony w r

— 129 ~

wnętrzne, a nadewszystko wyjmują mózg i na­

leżące do niego części. K iedy tyin sposobem głowa jest wewnątrz dokładnie wyczyszczona, zaszywają powieki lub zamykają je sklejając pe­

wnym rodzajem gummy; w nozdrza wkładają ko­

nopie, i otaczają otwór zewnętrzny obwódką z materji jakiej lub z drzewa. Głowę tak przy­

sposobioną składają gdzie w miejscu bezpiecznem wystawioną na dym i wolne gorąco, przez co wysychają nareszcie wszelkie Włókna i nerwy.

Kiedy juz wysuszą ją należycie, namaszczają ole­

jem i zachowują w miejscu najsuchszein pomie­

szkania, pamiętając wystawiać ją niekiedy ina o- twarte powietrze, aby nie naciągnęła wilgoci.

Tak przyrządzone głowy tein są bardziej poszu­

kiwane, im dłuższe są na nich włosy, doskonal­

sze nakłuwanie, i im od znakomitszego pocho­

dzą wojownika. Z mniejszą jednakże częścią je zachowują od czasu jak Europejczykowie ten to­

war zakupują; zdarza się nawet często iż zabija­

ją umyślnie niewolników, dla sprzedawania ich głów oczyszczonych.

Litość, jak mówi trafnie pewien autor fran- cuzki, zdaje sic być uczuciem nie lnającem ni­

gdy przystępu do serca Zelandjan: każdy cu­

dzoziemiec, którego burza na ich brzegi wyrzu­

c i, lub którego ciekawość na nie sprowadzi, o- kropną zwykle ginie śmiercią. Jedynie mie­

szkańcy północnych brzegów cierpią pomiędzy sobą Europejczyków których potrzebują; al«

17

— 130 —

mieszkańcy części południowe] wyspy są nie- przystępni. Wszyscy podróżni którzy tylko że­

glowali przy owych brzegach, byli po nieprzyja- cielsku przyjęci od tych dzikich wyspiarzy, zdra­

dliwych i podstępnych, którzy innego nie znają prawa nad przemoc i gwałty.

Tasman w 1642 r. utracił czterech ludzi i na­

zwał Zatoką morderców, miejsce to w którćm zawinął. Surville, w 1769 był napadnięty i zmuszony do użycia wyższości swój co do. środ­

ków obrony. K apitartT urnaus, z okrętem A - renture, utracił dziesięciu ludzi w zatoce Coo­

ka. Cook nawet sam był ciągle wystawiony na zniewagi i groźby najstraszliwsze krajowców; ale przez umiarkowanie, które um iał zachować po- mimo gwałtowności charakteru swego, dał iin tylko uczuć swą wyższość i nic Jiazał im obrzy­

nać uszów, jak to uczynił z mieszkańcami na W yspach towarzyskich. Cook zwiedził te wy­

spy w 1769 i 1770. Kapitan Marion przebywał w przystani wysp, którą Francuzi nazywają Za- toką M a rjó n a , około r. 1772; wiadomo że tam został zamordowany wraz z dwudziestu dziewię­

ciu ludźmi z osady okrętowej. Od tej epoki, krajowcy zabrali róźnemi czasy znaczną liczbę statków na pbłów wielorybów wyprawianych, których osądy wymordowane przez nich zosta­

ły; spis Europejczyków przez tych ludożćręów pozabijanych utworzyćby mógł długą marty­

rologię. Między najznacznićjszcmi tego rodzą-

— \ 1 3 1 —

ju wypadkami, nadmiepimy tylko o zabraniu w 1816 r. okrętu Boyd, pod dowództwem kapitana Tompson, oraz statków kapitana Ilow el, które­

śmy widzieli w Port-Jackson,- szczegółów tych u- dzielił nam sam kapitan. Żeglarz ten który do­

wodził brygiem T ria l i goelcttą la F elicitd, zapuścił kotwice 30 listopada 1815 na rzece Ta­

m izie: krajowcy korzystając z nieostrożności kil­

ku majtków, którzy mieli zlecone uważanie ich.

poruszeń, wycięli wszystkich ludzi znajdujących się na pomoście, poprzecinali liny, a żagle na brzeg wyrzucili; osada która się znajdowała na dol­

nym pomoście została uratowaną, przez to jedy­

nie, iź w tej części okrętu umieszczono strzelby.

Przez otwory więc i szpary majkowie mogli spokoj­

nie celować do wszystkich wyspiarzy, którzy się tylko pokazali i strzelali do nich bez obawy chy- » bienia; spędzili ich więc z niższych pomostów brygu i odparli az na sam przód, gdzie mocny i ciągły ogień zmusił tych co ocaleli do rzucenia się w morze.

Więcej, lub mniej oświeceni ludzkości przyja­

ciele, pisali obszernie o sposobach wytępienia ludożerstwa; większa ich część zaprzeczała iżby ten obrzydły zwyczaj istniał rzeczywiście, a uwa­

żając to od natury zboczenie za fikcję- wymyśloną przez podróżnych, mniemali iż. ród ludzki zo­

stał nią zpotwarzonyj nie będziemy starali się zbijać ich wyobrażeń, będących wypadkiem ma­

rzeń ludzi spokojnych, łagodnych i szczęśliwych

— 132 —

na łonie fodzin swoich, w zaciszach których ni­

gdy nie zdarzyło im się opuścić. Powiadają iż Szkot pewny, którego chęć uobyczajenia Nowo- Zelandjan zapalała, wypłynął w 1782 r. z sześć­

dziesięciu wieśniakami i wszclkiemi przedmiota­

mi niezbędnie do uprawy roli p o trz e b n e m iz a ­ miarem jego było osiąść nad brzegami rzeki Ta­

mizy, albo w zatoce Merkurego i nauczać' tam krajowców karczowania gruntów; ale nie miano już później żadnej o nim wiadomości.

Wyobrażenia Zelandjan o sztuce lekarskiej, nie zdają nam się być bardzo rozległe; chociaż wojownicze ich skłonności powinny by im były wskazać potrzebę'przykładania lekarstw na szć- rokie rany pochodzące od ciosów p a tu M ałą liczbę blizn na ciele ich wojowników przy­

pisać bez wątpienia należy zwyczajowi dobijania rannych i pożerania zwyciężonych. W choro­

bach wewnętrznych, które ich w hippahach u- dręczają, leczą się jedynie przez surową djetę i piją sók roślin które zowią rongoa albo wzma- cniającem i; iw przypadkach niebezpieczeństwa, jedyną pokładają nadzieję w modłach arików, chociaż mają między sobą takich co siętrudnią przysposabianiem lekarstw, którzy zwani są tan- g a ta - rongoa. Ich choroby albo M a łe najpo­

spolitsze są: olephantiasis (*), suchoty płucoWe,

(*) Choroba szczególniej w starożytności znajoma, na- sfwana tak od tego, iź sjsóra choęego stawała sig pogarbioiiij, tw ardą i chropowatą tak jak u słonia. I \ U.

i k a t a r y rozmaitego rodzaju. W razie strzaska­

nia kości ściskają je oni za pomocą wiązadeł z kory drzewnej, a dwa razy na dzień trzymają członki chore nad parą wodnistą z odwaru ro­

ślin, rzucając na rozżarzone węgle liście wodą przesiąkłe. Dzieci chorują często na gruczoły, a starcy na ślepotę, wole zwane kekey i na ka­

mienie w pęcherzu. Rany nazywają się Ope nga. rara; ciężą apu; zdrowie zaś albo zupełna równowaga wszelkich działań życia nazywa się ora. Nakłuwanie wykonywane na ciele-w kształ­

cie szerokich rysunków, które tak wiele u nich znaczy, sprawia pospolicie febrę trwającą przez dni kilkanaście, po której następuje obfite ro­

pienie oraz strupy długie i grube zwolna odpa­

dające. Na częściach ciała nerwi&tych i delika­

tnych nakłuwanie nie bywa bez niebezpieczeń- jak np. w kątach oczu, na powiekach i w in-»

nych m iejscach/ Częściami więc tylko i kilka razy w roku wojownicy zelandyjscy znoszą bo­

lesną operację nakłuwania; dla tego też uważa­

ją ją za dowód odwagi i stałości, pogardzając jako znicwieściałyini tymi ćo nie śmiej.-j się jej

poddać.

Choroba której okropności nie można było do­

tąd przytłumić, jest sjjlliczn a , którą tam osada okrętów Cooka w r. 1769 i 1770 wprowadziła.

Dla zasłonienia się od jej ciosow, wyspiarze przeszkadzali z surowością zbliżaniu sif'swycl»

kobiet do okrętów europejskich. W skutku za­

— 134 —

sad religijnych równie jak dumy nie mieszkają oni nigdy razem z niewolnikami. Choroba ta odnawia się nieustannie dotychczas przez sto- sunki z Port-Jackson, zkąd bezpośrednio u- dzielą się Zelandjanoin.

VIII.

WIADOMOŚĆ O SZCZAWNICY w KARPATACH t o znajdujących się ta m ie wodach mine­

ralnych (*).

Niezbyt dawno odkryte wody mineralne kwa­

śne w Szczawnicy y wsi w Karpatach Galicyjskich, oprócz swej skutecznością tem są jeszcze dogo­

d n e, iż na znaczne nie narażają koszta, a nawet

■w miejscach na granicy kraju polskiego lezą­

cych, nieposiadający języków obcych, ojczystym rozmówić się tain może. Przedsiębiorący tę po­

dróż z prowincji polskich północnych, udawać sic naprzód powinni do K rakow a, zkąd, zasią-

(*) W nadziei uczynienia przysługi nie jednemu z prenumeratorów, zwłaszcza p r z y zbliżającej sie porze uży­

wania wód m ineralnych, Redakcja wiadomość powyższą z przeszłorocznycb poszytów Dzień. ,W il. wyjęty w piśmie t wojem umieszcza.

— 135 —

gnąwszy rady tamecznych lekarzy, ss własnościa­

mi wod tych dobrze obeznanych, przejadą W i­

słę w Podgórzu. Dwa gościeńce- prowadzą do Szczawnicy, która od Krakowa o mil 16 jest odle­

głą: pierwszy nu W ieliczkę i Bochnię, m a przed­

stawiać widoki zachwycająca, lecz mnićj jest bezpieczny, z powrodu skał i przepaści; drugi, nierównie wygodniejszy, idzie na M ogilany, M y śle n ic e, Pcin , L u b ie ń , S . Sebastjan, Z a ­ bornią, K likoszow o, N ow yta rg , M aniow y, Czorsztyn i Krościenko. Położenie tych miejsc nader jest przyjemne, a w bliskości Nowegotar- gu i Czorsztyna ukazuje się coraz wspanialszy widok Tatrów. Rzeki, które z nich bystro pły­

n ą , a mianowicie: Rabę, Dunajec czarny i bia­

ły, z ostrożnością przebywać radzę; bo za każ­

dym nagłym deszczem, mosty na nich bywają zniesione, a słabe płyty goralów, z kilku świer­

kowych belek zbite,' niebezpieczną czynią prze- prawęl Podróżny natenczas zatrzymany bywa na dni p a rę , bo nagłe wód wezbranie zalćwa gościniec, który w wielu miejscach dla gór i skał w koryto rzeki zamienia się. Mając na ce­

lu późniejszym czasem opisać podróż od Dzwi- ny do Tatrów, tą razą podam, co może być po­

żyteczne dla tych, którzy tę podróż przcdsiębio^

rą. Nie radzę przeto nikomu jechać do Szcza­

wnicy w’łasną uprzężą, i ciężkim pojazdem: bo prócz kosztu utrzymania koni na miejscu, było­

by to narażać je na kalectwo,, a pojazd na zepsu-

— 136 —

cic. Najlepiej jest najmować w Krakowie lek­

ki koczyk lub bryczkę, a inny powóz pod ku- chnię i rzeczy, jako też konie furmańskie, które

■w reku zręcznego Krakowiaka, drugiego dnia bez wątpienia dostawią do Szczawnicy. Za przy­

byciem na miejsce, konie zwyczajnie odprawują się, a na powrót najmuje się w Szczawnicy, al­

bo co lepiej jest, w pobliskićm miasteczku Kro­

ścienku. Winienein tu ostrzedz, ii za przyby­

ciem do miasteczka tego, mieszkańcy zwykle zalecają yvodę mineralną tam eczną, do picia i kąpieli. Woda tg podobna jest wprawdzie dq Szczawnickiej, nie może jednak być zdrową, z pow odu, iż w czasie mojej tain bytności w r.' 1826, ze źródła Krościenkowskiego wydobyto znaczną ilość czystego żywego Srebra: a chociaż mieszkańcy mieli podejrzenie na sąsiadów Szcza­

wnickich, iż przez zazdrość kruszcu tego rdo i<;li wody wrzucili; jestem atoli przekonany, że kruszec' merkurjnlny istotnie w tamtych górach znajdować się może. Przeprawiwszy się z ostro­

żnością za Krościenkiem przez.bystry Dunajec, nad szumiącym potokiem Szczawnickim do nie­

go wpadającym, odkrywa się piękna dolina, z obu stron wyniosłeini ścieśniona górami. Minąwszy pierwszą wioskę N iższą - Szczawnicę, dalej co­

kolwiek leży M iedziuś, wioska złożona z kilku ch a t, i dla-tego tak nazwana,, iż leży między N izszą a Górną Szczawnicą. Tu mieszkania są prawic najwygodniejsze; leca żc nieco odlc-

I

~ 137 —

głe od źró d ła, nie zyeżę przeto esoboni nie ma«

jąeym własnych koni tam się lokować. O ćwierć , mili ztaintąd rozlega się pod górą, nad tymże samym potokiem, obszerna wieś Górna Szcza­

wnica. Dom pierwszy od przyjazdu', położony na skale porfirowej, był naówczas jednym z naj­

wygodniejszych, i najbliższym obu źródeł, do picia i kąpieli. W tćj wsi znajduje się 1 dostat­

kiem innych domów, chociaż mniej wygodnych, które mieszkańcy ta m e c z n i'n a czas kąpieli-o- czyszczają. W wyborze domu trzeba mićć wzgląd na jego ochędóstwo: bo częstokroć bywają zabru­

dzone nieprzyjemnym ow adem .’ Chałupa każda z jednej strony ma- zwykle jedną św iatłą izbę a kominkiem i p iwg%m , oraz mały skład na rze*

clt czy; z drugiój zaś strony piekarnię bez komina, a' w którćj mieścić się muszą służący i kuchnia.

Osoby z liczną familją zmuszone są kilka takich t* najmować mieszkań, a kto ma Z sobą pojazd i konie, z trudnością ledwie może dla nich znaleść miejsce. Chcąc mićć lepsze mieszkanie, trzeba je wcześnie zamówić, albo przybyć na miejsce za­

raz po St. Janie. Za mieszkanie zaś płaci sig' na dzfeń po jednym ryńskim papierowym dla gospodarza, i po pięć czeskich na kościół, który zostaje bez funduszu. W to jednak liczy się i k ą p ie l, którą gospodarz, raz lub dwa razy obo­

wiązany jest sporządzić, przywożąc wodę ze źró­

dła z pod Miedziusia. Wann§ zwyczajnie daje (■ gospodarz swoją: lecz bezpieczniej jćst kupić lub

1$

— 138 —

kazać zrobić -nową, która nad 3 lub 4 reńskie pąpićrowe nie koszłuje. Ź ródło, w dolinie nad potokiem Szczawnickim . niedaleko M iedziusia położone, zwane przez mieszkańców Szczawą, zdaje się być w rzeczy samej żyłą wody Szcza­

wnickiej: nieco się jednak od niej różni; zawie­

ra mniejszą ilość gazu, smak ma słonawy, i zo­

stawia subtelny, lek k i, źółtawo-rdzawrcgo kolo­

ru osad. Ta woda jedynie rozwożoną hywa do kąpieli: ale że nie ma przykrycia, przeto często a wodą -deszczową bywa -zmieszana. Trzeba zaś mićć na uw adze, żeby gospodarz wodę do Ląpieli każdego razu przywoził świeżą, ifo kilka przywiezionych beczek wody, częstokroć trzyma­

ją aż do zupełnego -ich wypotrzebowania.

Niemasz podobno nigdzie tańszego życia, jak u wód Szczawnickich: b o , nie trzymając koni, nad 3 lub-cztery reńskie wydać niepodobna. Ży­

wność jednak dla koni jest droga: korzec owsa kosztuje 4 reńskie, a m ała wiązka siana lOkraj- carów. Kuchnie trzeba mieć sw oją; bo cho­

ciaż od lat kilku w .górnej Szczawnicy zaprowa­

dzoną została traktjernia,, jednakie zbyt niewy­

godna aby się stołować można. Dostarcza ona przecież niektórych żywności, jako t o : mięsa

■wołowego, pszennego ohlcba, wina węgierskie­

go i austrjaclyego i t. p. Inne wiktuały przyno­

szą mieszkańcy z cyrkułowego miasta Nowego Sącza czyli Sandecza. M leka, masła , jaj, nie­

których włoszczyzn dostarcza gospodarz u które­

go się mieszka; W dalsze zaś' produkta, jako to : kaw ę, cukier, m ąkę, kaszę i fc p. bezpieczniej jest zaopatrzyć się wcześnie w jafeiemkolwiek innein mieście. Ryby, jako t o : łososie, pstrą-*

gi drobniejsze, tam zwane brzanami-, świtakami, marynkami, miejscowi- rybacy tariib sprzedają-.

Zwierzyny w tej porze roku dostać- niepodobna.

Źródło górne, czyli woda mineralna Szcza­

wnicka v połażone jest na spadzistości wysokiej góry,, a od wsi przynajmniej na 1,000 kroków o- dległe* Wstępowania do- źródła, krętą- i? małą śeieszką, po gruncie .gliniastym, jest przykre*

W deszcz i czasy słotne , dla uniknienia zamo­

czenia nóg, chorzy zmuszeni-są pić wodę w do­

mach. Pojazdem prawie-niepodobna do niej się dostać; a pieszo, pod górę, zwłas&cza w czasy gorące iść niebezpieczno..: przy źródle bowiem silne wiatry, mogą nabawić- kataru, i bólu gar­

dła. Należy się jednak spodziewać, iz rząd trę*

skliwy o dobro publiczne j- zajmie się.-upraątnie- niein tych niewygód.

Nad samym zdrojem wody mineralnej,, wysta­

wiony jest kjosk,. opatrzony ze trzech, stron ław ­ kami,,, dla. wygody przybywających, w środku którego, o kilka gradusów niżej, znajduje się źródło, a woda do picia czerpie się szklankami do kijów przywiązanemi. W rogu tej btjdowy, jest druga studnia, gdzie się napełniają butelki, które zakorkowane i zasmolone pakują się do skrzyni aa sprzedaż. Woda w zdroju niższym

zdaje się śłońszą i słabszą; w studni zaś nieco mocniejsza, więcej się burzy, jest bardzićj kwa- sn a , a niekiedy, gorzkawa czasem smak nawet siarki czuć się w niej d aję; kplor- zaś wody tej sinawo.biały. Obie- wszakże bywają używane stosownie do skutków, jakie na kim sprawiają.

P lac przed sródłein wązki, i niedłuższy nad trzydzieści krokow, dla braku gruntu i równego miójsca, Jest jedynie sposobny do przechadzki dla pijących wodę. Drzewka niedawno posadzo­

ne nie dają jeszcze pożądanego cienia. Z boku tego p lacu , nad głębokim rowein , niedawno, kosztem właściciela, postawiono domek z balko­

nem , w którym mieszka strażnik mićjscowy i znajduje się kilka pokojów do zabawy, oraz ku*

chenka w którćj grzeje się mleko lub serwatka owcza dla tych, co za jej pomocą ogrzewają wodę mineralną. Balkon, w czasy dżdżyste słu­

ży' razem za miejsce przechadzki.

Wody. te (*) zwane S zcza w ą , zapewne od

(*) Rozbioru wody Szczawnickiej długo nie było. W Krakowie r. 1823, cztery funty Jej wody po odparowaniu wydały massy suchej drachm 2, skrupułów 2, w których znajdowało się; soli kuchennej granów 40. —. Węglanu że­

la z a 3. — W ęglanu sody 17. — W ęglanu wapna 12,-T Gpzu węglowego cali kub. 6.

P . Radms fizyk Lwowski m iał także robić jej rozbiór, lecz żelaza wcale ę ic , a gazu węglowego znalazł więcej niz w powyższym rozbiorze. Rozbiór uskuteczniony w W ilnie r. 1826, przez Ignacego F o n b e tg a, za staraniem

— 141 —

wyrazu sławiańskiego, znaczącego kwas, od da­

wnych czasów były znajome mieszkańcom Szcza­

wnicy, którzy jej używają za napój i do gotowa, nia potraw, a razem cieszą się dobrćm zdro­

wiem. Od lat siedmiu lub ośmiu zaczęły się wsław-iać w stronach odleglejszych , choeiaź mi powiadał szanowny doktór W o tzelh o , przybyły tain ze Staszowa, dla ich doskonalszego rozpo­

znania i ratowania własnego zdrowia , iz od lat 14 wody te były mu znajome, że je uważał za bardzo skuteczne i wielu chorych niemi rato- n w ał. Nazywa on je dubeltowemi selterskiemi, ti trzymająeemi środek miedzy wodą selterską i nj karlsbadzką, dla tych którym ta ostatnia jest za-

1, mocną. Skuteczne są te wody na wszelkie defcr- i|(j kta wątroby, na hemoroidy, niektóre, gatunki su-

ł/j — ... ...*—*

B ra i Prófessora M ia n o w s k ie g o w y d a ł’ rezu ltat następu-, jący: Na 1000 części wody mineralnej znajdowało się :1

Czystej wody • . f ... 995,000.*

Kwasu węglowego w stanie rozpuszczenia K • 1,956.

Soli k u c h e n n e j ... ... 1,353.

Solnika potassu 0,194».

W ęglanu sody 0,88$.

Kredy \ , , , , • . , . • 0,1 f i . W ęglanu magnezji . . . • . . . < . . 0^.039'.

Gipsu ze śladem krzem ionki

Ukwasżonego ex tra k tu , cząstkę wilgoci w so-»

bie zamykającego . . . > * « 0>13&.

śla d extraltm natury ^.ywiczn^j stra ty . • • * .0,07$^

lVa z o m 1OOO>0OO.

— 142 —

chot, na cierpienia płucowe, piersiowe i ner*

.wowe, jako też na zatrzymanie uryny, rozpusz­

czając piasek czyli zwir pęcherzowy. Od przy­

byłych tam osób słyszałem naw et, iż za pomo­

cą tych wód słuch odzyskały, i że są jedynem lekarstwem przeciwko w olu, a to przykładając błoto czyli m uł przez tę wodę osadzony. To zaś pew na, iż tej choroby, tak powszechnej w Kar­

patach i okolicy Szczawnickiej, mieszkańcy ta­

meczni 'nie znają.

Ponieważ w samej Szczawnicy niemasz osia­

dłego lekarza, dotychczas przeto nic było nale­

żytego, przepisu używania wód i kąpieli., Ka­

żdy postępował w tyin względzie według swego widiiuii się. Najwłaściwszy jednak porządek,

z a mojej tam bytności, przepisany przez Dokto­

ra W otzelko , jest następujący: z rana, i to na czczo, raz na dzień, potrzeba używać kąpieli z pod Miedz,iusia; wypocząw.szy na łóżku, w godzinę, po lekkiem' śniadaniu, należy iść do źródła, jeśli pozwala pogoda, 1 tam po niejakim czasie należy pić, wodę, podług możności, co go.

dżina, co pół godziny, lub co kwadrans,, zaczy­

nając od 4 do 10 lub szklanek, jeśli żołądek tę ilość znosić będzie. Przyjmowanie wody zimnej spra­

wia zwykle oziębienie żołądka, wydęcie, czasem i ból g ard ła: wypada przeto mieć z sobą świe­

żą serwatkę owczą, zwaną żętycą; przygrzać j£

i wlawszy trochę na dno szklanki, zmieszać z wodą miacrala^ i tłuczonym cukrem , i pić w

— 143 —

czasie burzenia się. Tym sposobem przygoto­

wana woda staje się letnią, a użycie przechadz­

ki wszelkiemu zapobiega niebezpieczeństwu.

Niektórzy piją wodę tę z mlekiem, inni 2 winem i cukrem^ a ci którzy chorym towarzyszą, mię*

szają ją z rumem. Z samym cukrem woda ta mocno się burzy, a umieszana z winem nabiera smaku wina szampańskiego. Używanie wody szczawnickiej niejednostajne sprawia skutki: je*

dnym bowiem żołądek rozwalnia, i na tenczas mniejszą jej ilość używać należy, innym spra­

wuje zatwardzenie, a w ostatnim razie dodaje się do niej trochę $t>li karlsbadzkiej lub gtauher- skiej. W początkach, przez pierwszych dni kil­

ka wszyscy prawie doznają bicia krw i, bólu głowy, lub zawrotu, jak od wina; powszechnym i atoli skutkiem tych wód jest obfite pędzenie u- i rjny, albo pomnożona transpiracja.

Wiele osób udaje się do źródła i po obiedzie*

Zdaniem jednak lekarza , po obiedzie używanie wody może być szkodliwe, przeszkadzając do­

bremu trawieniu pokarmów. Użycie zaś tych o- statnich powinno być umiarkowane : strzedz się trzeba potraw tłustych, kwasów i surowizny; sam albowiem byłem świadkiem szkodliwych skutków z użycia owoców, przez osobę pijącąte wody. J e ­ żeli wody po obiedzie nie biorą sięv należy czas ten poświęcić przechadzce. Tym celem zbiera się razem całe towarzystwo, powiększej części złożono z obywateli krakowskich, galicyjskich i

— 144 —

węgierskich: a źc mało jest cienia, przechadz­

ka kończy się zwykle na przebieżcniu wsi i Szcza, wnickich gór, z których widok bardzo wspa- niały na Węgry i Tatry. Nie masz tam wpra­

wdzie zabaw podobnych tym , jakie się w zagra­

nicznych miejscach kąpieli Znajdują; lecz te, zdaniem mojćm, mniej są dla chorych potrze­

bne, a zbierania się wieczorne małych lecz dobra­

nych towarzystw, nader są przyjemne. Wresz- eie, za wodę nie się wcale nie p ła c i; chybaby kto życzył sobie pewną jej ilość zabrać z sobą.

Nie od rzeczy będzie uwiadomić osoby udają­

ce się do Szczawnicy, iź za przybyciem na miej­

sce, obowiązane są okazać paszport w mieście cyrkułowem, co się ułatwia przez tamecznego dozorcę lub pisarza , za m ałą nagrodą. Podo­

bnież się postępuje, z listam i, które on na po­

cztę posyła. Chcąc mieć częstszą kommunikację z miastem cyrkułowćin Sączem czyli Sandę- czem", najmuje się górala albo dziewczynę, idą­

cą na targ dwa razy na tydzień, za 1 lub 1£ ryń­

skiego bankocellami, którzy ścieżkami przez gó­

ry rychło drogę te odbywają, i razem dają Zręczność łatwiejszego sprowadzania świeżych zapasów.

Niektóre osoby po wodach Szczawnickich, zwykły udawać się do *vvód Bardjowskich (Bart- feld) w Węgrzech położonych; w tej mierze je­

dnak najeży zasięgać rady lekarzy.

WIADOMOŚĆ O PODRÓŻACH P. RIFADD, Odbywanych tv rozm aitych krajach, a szcze­

gólniej w Egipcie.

P. Rifaud, który przez lat dwadzieścia dwa podróżował po różnych krajach ziem i, przeby­

w ał ciągle przez lat trzynaście w Egipcie. W ciągu tego czasu, poświęconego badaniom staro­

żytności oraz liistorji . starożytnej i nowszej, zgromadził znaczną bardzo ilość szacownych dla nauk materjałów\ Liczba uskutecznionych przez niego rysunków wynosi przeszło 6000 sztuk; ze­

brane wiadomości obejmują 14 tomów' w ręko- piśmie, a -zbiory jego z wszelkiego rodzaju przed­

miotów nauk przyrodzonych, starożytności, sztuk i rozmaitych osobliwości krain które zwiedził również bardzo liczne.

Wędrownik ten przedstawiony był kilku uczo­

nym towarzystwom , które mianowały keminis- sarzy do rozpoznania materjałów przez niego zebranych. Akademja umiejętności, Akademja napisów i nauk pięknych, Akademja sztuk pię­

knych, towarzystwo jeograficzne, towarzystwo azjatyckie, z ząjęcicm rozbierały prace i odkry­

cia P. Rifaudc Każdemu z tych towarzystw ma być przedstawiony rapport. Zanim jednak ta­

kowe ogłoszone zostaną, umieścimy ten wyciąg ld

»

— 146 —

z przedmowy, którą P. Rifaud ina zamiar na cze­

le dzieła swego umieścić; wyciąg ten jest rzu­

tem oka na jego prace i podróże, i został przez niego samego udzielony wyznaczonym kominis- sjoin.

nOpuściłem F rancję, mówi P. Rifaud, w r.

1805, udając się do Włoch i do tego Rzymu, kolebki tylu osobliwości, gdzie uprawa sztuk pięknych w tak wielkićin zostaje poszanowaniu.

)>Ztamtąd, udać się miałem 1 do Hiszpanjr, która żąda tylko mieć drugiego Ludwika XIV, aby również chlubić się mogła podziwami wiel­

kiego wieku.

» Zwiedziłem wyspy Balearskie i Maltę, a w 1809 przybyłem do Siriyrny, zkąd udałem się do niektórych innych części państwa tureckiego, ja­

ko to Rumclji i Anatolji, krain nieszczęśliwych, gdzie pendzel malarza nie ma dla siebie żywio­

łu , gdzie od dawnego czasu nie zabrzmiała lu­

tnia poety, gdzie człowiek, że tak powiem zzwie- rzęcony przez wpływ miecza i alkoranu, mar­

twym jest na wszelkie natchnienia gienjuszu.

»Chroniąc się w r. 1812 przed powietrzem, które pustoszyło Sm yrnę, wsiadłem na okręt w towarzystwie wielu innych Franków; nic uniknę­

liśmy wszelako tćj okropnej klęski, którą na po­

kład nasz przynieśli z sobą żołnierze albańscy, udający się w służbę paszy Egiptu.

»Jeszcześmy nie dopłynęli do Chios, a już siedinnastu z tych nieszczęśliwych rzucono w

\

— 147 —

morze. Przepływając obok tćj sławnej wyspy, zostawiliśmy na niej dwóch innych bliskich zgo­

nu. Jakąż sprzeczność przedstawia dzisiejszy stan barbarzyństwa, z uśmiechającą się epoką, w której podług twierdzenia mieszkańców tych brzegów, H omer nauczał i zachwycał ich przod­

ków, szczytnością śpiewów swoich. Jakież roS- koszne wzruszenie powstaje w duszy na widok przysposobień na które patrzymy, a które mają na celu przywrócić cywilizację tćj Grecji, której ją winni jesteśm y!

»Niedopuszczeni do Czesme, gdzieśmy wylądo­

wać m ieli, udaliśmy się do Rodu. który przea waleczność Yillarctów, Villicrsów tak drogo Turków kosztował. Zniewoleni do przebywa­

nia w koczowisku na tej ziemi, również pusto­

szonej przez okropną chorobę, która na nas tym sposobem zastawiała swe sieci, obmyśliliśmy, wkrótce środki udania się do Cypru i Alcxandrji>

»Pośród tylu okropności, nie mogłem na Ro?

dzie spuścić z uwagi okoliczności, którą postrze­

gałem i w innych posiadłościach su łta n a : chcę mówić o tej filanlropji względem rodu p sieg o , jeśli tak wyrazić się można > skłaniającej niektó­

rych wyznawców proroka do rozdawania każde­

go poranku błąkającym się psoin chleba, które­

go bliźnim swoim odmawiają. Widziałem nier szczęśliwą matkę z dwojga dziećm i, błagającą napróżno o cząstkę z uczty która innych biesia­

dników zajmowała. Pocieszano ją tylko nadzier

— 148 —

ją ie dostanie co w tenczas, jeślj nie wszystkie psy się zbiegną. Niestety! ukazały sic wszyst­

kie, a nędzna matka byłaby odeszła bez zadfte- go zasiłku, gdybyśmy jej nie byli rzucili szelą­

ga wdowy, który podjęła błogosławiąc rękę co ją wsparła, kiedy stojący obok nićj Turek śmiał się z naszego czynu, na który zapewne z-politowa- j niein spoglądał.

»Było nas sześciu Europejczyków przy opu­

szczeniu Rodu ;s dwóch wysiadło na ląd w Lar- ^ naca, trzeci saś P. Frederyk Catati, również dotknięty zarazą, wolał się udać do Damjetty, gdzie odzyskał zdrowie.

>) Wkrótęe, ostatni który pozostał z towarzyszów moich, był znaglony przyspieszyć podróż swoją, i zostawił mię saipego, w tej krainie niegdyś przez Luzynjanów podbitej, na wyspie Cyprze, gdzie do­

stałem -febry miejscom tym właściwej, której stałbym sic był bez wątpienia ofiarą, gdyby nie życzliwa pomoc braci CalimGri, Pana Fourcade, konsula austrjackifego i doktora Grolo; lub gdy­

bym był dla większej jeszcze pewności nie udał się do Alesandrji, miejsca mego pierwszego po­

bytu, w ojczyźnie Ptolomeuszów, nad którą mia­

łem ciągle przez lat trzynaście robić badania.

»Uniknąwszy, jak gdyby przypadkiem tylko, niebezpieczeństw które poprzedziły tę epokę, tćm więksfcy uczułem zapał w dążeniu do zamie­

rzonego celu przedsięwzięcia mego: sądziłem, iż mogę śmiałe stawić czoło nowym nicbezpiećzeń-

stwom; serce drżało * chęci przydania nowych materjałów do nabytych juz -wiadomości o tym kraju, który zasługuje ^ s z c z e bez wątpienia na liczne badania, ale w którym, jak jestem przeko- nany> nikt a ż dotąd nie poruszał ziemi i nie rozpatrywał się w jej szczątkach starożytnych z taką jak ja stałością.

)>Guiręhy w Nubji; Carnak w Tcbaidzie; Me- dinch, Ławuara , Banauis w Fayum; Tclebaste, Muquedam w Charquieh; Comlarinar nakonicc w Delta, są miejsca w których kolejnie rozbija­

łem namioty moje.

»Siedindziesiąt pięknych posągów, których część zdobi juz muzeum Turyńskie, odkrycie w Carnak i w Tebaidzie sześciu pomników nie znajdujących się w wielkim katalogu Instytutu, oraz innych równie szacownych w San , małych świątyń, odosobnionych krużganków, szczątków rozmaitych pomników, zbiór znacznej ilości no­

wych napisów, hjeroglifów w charakterach gre­

ckich, saraceńskich i łacińskich i t. p. oto są owoce długich prac moich.

»W papierach moich znajduje się przeszło 6000 rysunków, w których widzieć można przed­

mioty zupełnie rozwinięte, tak ze starożytności niedawno odkrytych, jak z szczegółów do dzi­

siejszego Egiptu ściągających się, którego wszel­

kie zwryczaje zbadałem. Przebywając między krajowcami, których nauczyłem się języka i u- biór przyjąłem, mało szczegółów spuścić mo­

głem z uwagi.

— 150 —

>>Nawet hygjena ich zwróciła na siebie pilną uwagę moją. Uderzony ślepotą, po cztćry razy w rozmai- tym czasie, szukałem bezskutecznych lekarstw w podaniach ludu tego, który ciemnota,bardziej jeszcze udręcza niż nieszczęścia. Iluż tam nie­

szczęśliwych wzrok traci, który przez lepićj zro­

zumiane postępowanie odzyskać by mogli. I ja- bym pewnie był został go pozbawiony, gdyby nie to, iź wiedziony jedynie przez instynkt, użyłem środków łagodzących, i gdybym był później nie wzmocnił osłabionych oczu nieco spirytusowe- mi kąpielami.

»Zamicrzyłem dać poznać inądre urządzenia, które Pasza now.o zaprowadził w administracji swoich obszernych posiadłości; jak um iał uwol­

nić si^ od tej legji Albańczyków, którzy tak gwał­

townym byli ciężarem dla poddanych jego; wspo­

mnę o szczęśliwych ulepszeniach jakie poczynił w organizacji wojska na sposób europejski, o jego dowcipie,1 odpowiedziach tak zręcznych częstokroć na niewczesne pytania, jego popular­

ności wyrachowanej cele:n poznania bliżej pra- wdy, której zdaje się szczerze wyszukiwać. Wi­

działem go często, a mianowicie raz kiedy prze«

jeżdzał do Teb, których właśnie oglądałem zwa­

liska. Przypuszczony zostałem do złożenia mu hołdu; częstował innie owocami które ja d ł, a rozmawiając ze inną, zapytywał o żebrane z pracy mojej korzyści, od czasu jak w tych skwar­

nych przebywałem krainach. Zdaw ał sio słu­

— 151 —

chać mnie i przyjemnością i zć>jęciein, i na­

zwał mnie Cravaji fra n ę a u v i, a obon antique (kupcem francuzkim, ojcem starożytności). Przy­

bywał on, z częścią orszaku swego, odwiedzić mnie w miejscu samem mych odkryć, którym z uwagą się przypatrywał.

»Obdarzony wielkim charakterem ipełenener- gjij władca ten zdziwiłby niezmiernie swych dworzan, którzy mniemają że mają wielkie wpły­

wy u niego, gdyby iin otwarcie Wyznał jak ina- ło ceni ich podłe pochlebstwa: tym to sposobem wyszydził on przesadzone pochwały, które mu oddawał P. Boeti, wynosząc go razu pewnego nad wszystkich zdobywców świata.

»Przytoczę niektóre wiadomości, które uwa­

żam za nowe, o Arabach F cilahach, którzy za­

wsze są rolnikami, tak jak było przed nastaniem obecnego rządu, których jednak los znacznie się polepszył, i których łatwo by było uczynić zu­

pełnie szczęśliwymi. Przywićdzeni do ostatecz­

ności przez zbytnią panów swoich chciwość, wi­

działem tych nieszczęśliwych uniesionych nieraz pierwszym szałem buntu, który oznaczają od­

głosem h ia la r k ia la , rzucając w górę nieco ku­

rzu ,lub piasku; nie mają w tein jednakże żadne­

go innego w idoku, oprócz pomszczenia się za nędzę na tych co są jćj spraw cam i; wpadają znowu w zwykłą bezwładłość swoją, i wraca­

ją pod jarzmo , które z nową cierpliwością zno­

szą. Ludność ta rozsądniej prowadzona, przy­

— 152 —

wróciłaby Egiptowi dawną jego obfitość, i uczy.

niłaby go znowu najpiękniejszym i najpierwszytn krajem świata. Dostrzeżenia te nie są obce widokom Meheineda Alego.

>>Opiszę podróże moje po stepach; dam się w nich widzieć poufałym z Beduinami i Arabami

■wszelkich pokoleń zaludniających te pustynie.

Naśladowałem ich obyczaje, ich ubiory, i roz­

maite rodzaje ich przemysłu. Od roku 1820 wakeyana przecisnęła się między Beduinów, gdzie wprowadził ją majtek z Tryjcstu , który przez dwa lata znaczny zebrał majątek. Żeglarz ten, którego okręt rozbił się przyłbrzegach Bour- lo s, znajdował się w najbiedniejszym stanie, kiedy się dowiedział przybywając do Alexandrji, że doktor Dusap był w ówczas w Kairze. Przy­

pomniawszy sobie żc od niego doznał niejakich dobrodziejstw W Adrjanopolu , udał się-powtór­

nie do jego dobroci. P. Dusap, zatrudniony na- ówczas z polecenia Paszy rozszerzaniem szczę­

śliwego odkrycia Jennera, mniemał iż nie mo­

że mu lepiej dopomódz jak wtajemniczając go w naukę szczepienia ospy, tak aby majtek sam mógł z tego ciągnąć korzyści. Wyjednał mu następnie firman, do udania się między Beduinow i pasterzy arabskich, dla rozszerzamia tćj wakcyny "która go tak zbogaciła. Od owego czasu, kobiety na­

w et, w rozmaitych pokoleniach które on zwie­

dził, trudnią się szczepieniem i pielęgnowaniem ospy, kiedy tymczasem Fellahowie, odrzucają jeszcze wszelkiemi siłami ten dar nieba; jest to