Społecznych
2. Ład gospodarczy w teorii ekonomii
Dorobek historii myśli ekonomicznej w obszarze teorii ładu gospodarczego jest stosunkowo obszerny. Idea ładu stanowiła przedmiot zainteresowania już starożytnej filozofii rzymskiej. Przedstawiano ją wówczas jako stan rzeczy cha-rakterystyczny dla cywilizowanego społeczeństwa, w którym wolne jednostki ludzkie mogą w sposób niezakłócony dokonywać transakcji w ramach ogólnie obowiązujących reguł prawnych. Europejska myśl średniowieczna zdefinio-wała ład jako połączenie różnorodnych elementów, rzeczy i struktur w jedną sensowną całość. Z kolei zakres badań prowadzonych w późniejszym okresie,
zarówno w europejskiej, jak i wschodnioazjatyckiej myśli społecznej wskazuje na przeciwstawianie idei ładu anarchii i chaosowi [Pysz, 2008, s. 35]. Naukowa dyskusja dotycząca teorii ładu społeczno -gospodarczego zdominowana została przez poglądy Friedricha Augusta von Hayeka i Waltera Euckena. Można przyjąć, że współczesne poszukiwania teoretyczne i metodologiczne w zakresie teorii ładu mają raczej charakter kontynuacji i modyfikacji, niż poszukiwania nowego paradygmatu.
Eucken i Hayek są twórcami teorii ładu społeczno -gospodarczego mającymi charakter typu idealnego. Pierwszy, ładu odgórnie stanowionego przez organa władzy politycznej, natomiast drugi – ładu oddolnie samokształtującego się na rynku w sposób spontaniczny. W stosunku do koncepcji konkurencyjnego ładu gospodarczego Euckena z jej „dekalogiem” zasad konstytuujących i regulujących często formułuje się w literaturze zarzut, iż jest ona zbyt statyczna, że czynnik rozwoju nie znajduje w niej odzwierciedlenia [Heuß, 1989, s. 21–30]. jest to w zasa-dzie common sense w myśleniu wielu ekonomistów teoretyków. Dość powszechnie w literaturze przyjmuje się, że uwzględnienie dorobku Hayeka umożliwia dopiero dynamiczne ujęcie problematyki ładu gospodarczego [Goldschmidt, 2012, s. 1]. Nie podejmując próby dyskutowania tej kontrowersji, godne podkreślenia wydaje się to, że pojęcia ładu stanowionego i spontanicznego wskazują na odmienny spo-sób ich powstawania. Ta istotna różnica genezy nie oznacza jednak tego, aby te koncepcje ładu gospodarczego nawzajem się wykluczały [Vanberg, 2002, s. 7–9]. obserwacja rzeczywistego przebiegu procesu transformacji systemowej wskazuje na ich uzupełnianie się. Skłania to do przyjęcia hipotezy, że reguły gry gospodar-czej ustanowione odgórnie przez władze polityczne, poprzez oddziaływanie na zachowania podmiotów gospodarczych i ich rynkowe interakcje, determinują ewolucyjne samokształtowanie się reguł ładu spontanicznego. I odwrotnie, reguły gry gospodarczej zaliczane do ładu spontanicznego przez wpływ na zachowania i interakcje podmiotów gospodarczych oddziaływują na odgórne ukształtowa-nie reguł ładu stanowionego. Sprzężeukształtowa-nie zwrotne tego rodzaju jest interesujące z perspektywy badania kształtowania się formalnych i nieformalnych reguł gry gospodarczej zaliczanych do stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego w rzeczywistym życiu gospodarczym. Implikuje to dynamiczne ujęcie problema-tyki stanowionego i spontanicznego ładu gospodarczego na przestrzeni wielu lat, a nawet wielu dziesięcioleci.
Sformułowane na wysokim szczeblu abstrakcji typy idealne koncepcji ładu sta-nowionego Euckena oraz ładu spontanicznego von Hayeka wymagają empirycznej
weryfikacji w celu ich dalszego rozwoju i operacjonalizacji. Wyeksponowanie pojęcia ładu gospodarczego i jego wpływu na przebieg procesu gospodarowa-nia jest klamrą spinającą poglądy tych uczonych. Eucken reprezentuje pogląd o konieczności świadomego kształtowania ładu społeczno -gospodarczego przez organa władzy politycznej, natomiast von Hayek stoi na stanowisku, że ład ten kształtuje się spontanicznie na przestrzeni życia kolejnych generacji społeczeństw gospodarujących. Do empirycznej weryfikacji wymienionych teorii ładu gospo-darczego swoistym „laboratorium” był i jest przebieg procesu kształtowania (się) rynkowego ładu gospodarczego w postsocjalistycznych krajach Europy Środko-wej i Wschodniej. Intuicja, jak i wyniki wstępnych badań przeprowadzonych na przykładzie Polski i byłej NRD wskazują, że w latach 1990–2010 występowały tam jednocześnie zarówno elementy ładu stanowionego, jak i ładu spontanicz-nego [Grabska, 2012, s. 118–140; Grabska i in., 2014, s. 197–326; Moszyński, 2011, s. 253–268]. Przeprowadzenie szeroko zakrojonych empirycznych badań kształtowania się ładu gospodarczego w dotychczasowym przebiegu procesu urynkowienia gospodarki europejskich krajów postsocjalistycznych w długim kilkudziesięcioletnim okresie mogłoby wnieść twórczy wkład do rozwoju teorii ładu gospodarczego. Można się spodziewać, że uzyskano by postęp polegający przede wszystkim na jej konkretyzacji. Stwarzałoby to realną szansę zoperacjo-nalizowania teorii ładu gospodarczego do poziomu programów polityki gospo-darczej, czyli do euckenowskiego „historycznego momentu”. Nauki wyciągnięte przez współczesne pokolenie ekonomistów teoretyków z myśli ordoliberalnej nie ograniczałyby się do dalszego wzbogacenia nauki ekonomii o dotychczas słabo dostrzeganą w jej głównym neoklasycznym nurcie teorię ładu gospodarczego. Poprzez postęp uzyskany w zakresie jej operacjonalizacji, nauki te mogłyby być wykorzystane do uprawiania polityki kształtowania ładu gospodarczego w celu uporania się z wielkimi wyzwaniami, z którymi aktualnie jesteśmy i w przyszłości będziemy skonfrontowani. Do tego zobowiązuje ekonomię i ekonomistów, zgod-nie ze znanym sformułowazgod-niem starożytnego chińskiego mędrca Konfucjusza, „kosmiczne prawo przetrwania” ludzkości [Habermann, 2002].
Podjęcie badań ładu społeczno -gospodarczego i jego przemian w celu stwo-rzenia intelektualnych przesłanek dla ograniczania występowania i przeciwdzia-łania kompleksowym kryzysom ekonomicznym, społecznym i ekologicznym w skali światowej wymaga spełnienia kilku zasadniczych warunków. Konieczna jest bowiem radykalna zmiana dotychczasowego paradygmatu neoklasycznej teorii ekonomii skupiającej uwagę badaczy wokół bieżącego przebiegu procesu
gospodarowania odwzorowanego w sformalizowanych wysoce abstrakcyjnych modelach. Punktem wyjścia nowego paradygmatu powinna stać się teza o pry-macie ładu społeczno -gospodarczego w stosunku do bieżącego przebiegu procesu gospodarowania. Badania ładu społeczno -gospodarczego wychodzące z założenia o prymacie ładu powinny uwzględniać trzy współzależne wymiary polityki jego kształtowania. Po pierwsze, jego wymiar ogólnoświatowy, a co najmniej między-narodowy. Po wtóre, wymiar poszczególnych gospodarek narodowych czy też ich ugrupowań w postaci np. Unii Europejskiej. Po trzecie, w badaniach powinny być ujmowane jednostki ludzkie jako decydujący o ładzie społeczno -gospodarczym i przebiegu procesu gospodarowania jego socjologiczno -antropologiczny funda-ment. Wymienione wymiary ładu i polityki jego kształtowania należałoby anali-zować w ich wzajemnych współzależnościach. Gdyby jednak miało się okazać, iż zadanie to przekracza możliwości badaczy, ekonomistów i innych przedstawicieli nauk społecznych, to konieczne jest przynajmniej przybliżenie się do urzeczy-wistnienia tego nader ambitnego, jak i jednocześnie bardzo koniecznego celu.
Ponadto niezbędne jest zasadnicze rozszerzenie przedmiotu badań nauki ekonomii. obok bieżącego przebiegu procesu gospodarowania w jego ramach powinna się znaleźć cała siatka instytucjonalnych formalnych i nieformalnych reguł gry gospodarczej składających się na ład społeczno -gospodarczy. Do przedmiotu badań ekonomii powinny należeć – oprócz materialnego zadania gospodarki – nadrzędne wartości społeczne: wolność i odpowiedzialność jednostki ludzkiej oraz sprawiedliwość społeczna także w jej wymiarze międzypokoleniowym i globalnym. Warto podkreślić, że postulowane rozszerzenie przedmiotu badań ekonomii otwar-łoby przed badaczami rozległe i fascynujące pola badawcze o wielkiej doniosłości teoretycznej, a także i praktycznej dla programowania polityki gospodarczej. Rozszerzenie zakresu przedmiotu badań ekonomii będzie wymagało radykalnego rozszerzenia spektrum dotychczas stosowanych metod badawczych. W przyszłości niezbędne będzie co najmniej równouprawnione stosowanie w ekonomii oprócz dotychczas dominujących analiz ilościowych, badań o charakterze jakościowym. od „ekonomii matematycznej” powinna ona ewoluować w kierunku znajdującej się o wiele bliżej realnego życia gospodarczego i społecznego „ekonomii spo-łecznej”. Uzasadnia to celowość podejścia interdyscyplinarnego, tj. skorzystania z dorobku innych nauk społecznych, w tym przede wszystkim historii (ścieżki rozwoju). Według Euckena: „Ekonomia musi rozwinąć metody badawcze, które pozwoliłyby połączyć doświadczenia historyczne oraz statystyczne z myśleniem teoretycznym w jedną całość. Ekonomia musi być zarówno nauką teoretyczną,
jak i historyczną” [Eucken 2004, s. 30]. Niezbędne będzie połączenie dotychczas dominującego w teorii ekonomii indywidualizmu metodologicznego z holizmem metodologicznym [Mączyńska, 2009, s. 150–151]. Ten ostatni powinien dotyczyć nie tylko określonej gospodarki czy społeczeństwa i jego członków, ale przede wszystkim podlegającego metamorfozie współczesnego świata [Beck, 2017].
Rozwój teorii ekonomii w wyżej zasygnalizowanych kierunkach byłby naukową rewolucją sprzyjającą podniesieniu jej zdolności aplikacyjnych i predykcyjnych. Pozwoliłoby to na opracowanie bardziej realistycznych i skuteczniejszych niż dotychczas koncepcji polityki społeczno -gospodarczej. Ich teoretyczne założenia nadawałyby się w o wiele wyższym stopniu do przetransformowania na skuteczne programy polityki i jej konkretne działania realizacyjne niż charakteryzujące się według słów johna Kennetha Galbraitha „techniczną ucieczką” od realnego świata abstrakcyjne modele głównego nurtu neoklasycznej teorii ekonomii [Galbraith, 2011].