Struktura i dynamika badań nad kategorią ładu gospodarczego

W ramach realizacji empirycznego celu przyjętego w tym rozdziale, w pierw-szej kolejności analizie poddano ilościowe dane na temat publikacji naukowych dostępnych w bazie EBSCohost, w których pojawiały się słowa związane z tema-tyką ładu. W celu wyodrębnienia publikacji przedstawiających problematykę ładu rozumianego, jako zespół reguł, w ramach których przebiega proces gospodaro-wania, analizie poddano wyłącznie publikacje zawierające słowa: ład gospodarczy, ordoliberalizm i Hayek.

opierając się na powyższym kryterium wyodrębniono 323 publikacje opubli-kowane od stycznia 1999 roku. Rozkład w czasie intensywności publikacji podej-mujących tematykę ładu, a także jego teoretycznych uwarunkowań jest istotnie zróżnicowany. od roku 1999 do 2004 roku liczba takich publikacji udostępnionych w EBSCohost wynosiła jedynie 16, zaś w latach 2005–2009 już 19, wobec aż 264 w latach 2010–2014. W ostatnich dwóch latach liczba opublikowanych tekstów z zakresu ładu gospodarczego wynosi 24. W analizowanym okresie teksty dostępne w bazie EBSCohost o tematyce ładu gospodarczego relatywnie częściej odwołują się do dorobku Hayeka. Aktualnie jest 1648 takich publikacji, wobec 486, w których jednocześnie podjęto temat ładu gospodarczego i euckenowskiej teorii ładu.

Analiza treści dostępnych od 1999 roku publikacji z zakresu ładu gospodar-czego pozwala wskazać obszary tematyczne dominujące w poszczególnych latach. Do roku 2009 są to publikacje najczęściej z zakresu historii myśli ekonomicznej, teorii ekonomii i polityki gospodarczej. Kolejne lata to okres stosunkowo dużej aktywności naukowców zainteresowanych teorią ładu w kontekście nie tylko historii myśli ekonomicznej, ale również takich kategorii jak kryzys fiskalny, integracja europejska, globalny kryzys finansowy.

Relatywnie większą skalę oddziaływania, mierzoną liczbą cytowań dostępnych w bazie SCoPUS, mają publikacje z zakresu ładu gospodarczego odwołujące się do dorobku Hayeka. Na przestrzeni lat 1999–2017 wszystkie z 96 dostępnych publi-kacji z analizowanej tematyki zostały zacytowane 495 razy, zaś ich wartość h-index wynosiła 13. Te same wskaźniki dla 15 dostępnych publikacji odwołujących się do kategorii ładu gospodarczego i ordoliberalizmu wynoszą odpowiednio 23 i 3.

Na podstawie tej stosunkowo pobieżnej analizy ilościowej wskazującej na rosnącą liczbę publikacji z zakresu teorii ładu gospodarczego można sformułować wniosek, że kategoria ta odgrywa coraz większe znaczenie w naukach społecznych. Dlatego w dalszej części rozdziału podjęto temat realizacji badań umożliwiających wyznaczenie trendów badawczych w obszarze problematyki ładu gospodarczego. Do realizacji tak sformułowanego tematu wykorzystane zostaną mapy bibliome-tryczne, które m. in. umożliwiają przedstawienie kontekstu, w jakim używany jest dany termin, a tym samym identyfikację obszarów badawczych powiązanych z tym terminem. Wizualizację danych opracowano za pomocą programu VoSviewer.

Na potrzeby rozdziału analizie poddano współwystępowanie słów kluczowych: Walter Eucken i Friedrich A. von Hayek, w recenzowanych tekstach czasopism na-ukowych dostępnych w bazie SCoPUS. Wybór słów kluczowych (Eucken, Hayek) jest odpowiedzią na wieloznaczność pojęcia ład gospodarczy, które bardzo często używane jest do przedstawienia układu siły wpływu podmiotów w gospodarce świtowej. Dlatego w celu wyodrębnienia wyłącznie publikacji z zakresu ładu go-spodarczego rozumianego jako zespół reguł, w ramach których przebiega proces gospodarowania, skorzystano ze słów utożsamianych z głównymi teoriami tak rozumianego ładu gospodarczego. Wizualizację wyników współwystępowania słów Eucken i Hayek przedstawiono na rysunku 1. Zaprezentowana mapa bibliome-tryczna ma dwa wymiar: częstotliwość i odległość. Częstotliwość występowania określonego słowa reprezentuje wielkość etykiety i węzła, zaś odległość między dwoma hasłami można interpretować, jako liczbę współwystąpienia terminów w analizowanych tekstach.

Rysunek 1. Mapa bibliometryczna współwystępowania słów

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych bazy SCoPUS.

Na podstawie wizualizacji otrzymanych wyników można wyodrębnić 5 kla-strów (obszarów badawczych) związanych z kategoriami dwóch głównych teorii ładu gospodarczego (ładu spontanicznego i ładu stanowionego):

klaster związany z liberalizmem i zagadnieniami takimi jak: ekonomia kon-•

stytucyjna, czyli ekonomia polityczna ładu gospodarczego, demokracja, su-werenność, freiburska szkoła myślenia ekonomicznego, międzynarodowa integracja gospodarcza, kryzys finansowy;

klaster związany z neoliberalizmem i zagadnieniami takimi jak: Hayek, euro-•

pejski bank centralny, kapitalizm, kryzys finansowy;

klaster związany z ordoliberalizmem i zagadnieniem polityki gospodarczej; •

klaster związany ze Społeczną Gospodarką Rynkową i zagadnieniami takimi •

jak: ład gospodarczy, ekonomia instytucjonalna;

klaster związany z systemami gospodarczymi i zagadnieniami takimi jak: •

ład gospodarczy, ordoliberalizm, światowy kryzys finansowy 2008–2009, wolność.

ocena współwystępowania słów w przedstawionych klastrach pozwala stwier-dzić, że analizowany obszar badawczy ładu gospodarczego jest przedmiotem analizy nie tylko w typowym kontekście historii myśli ekonomicznej, ale coraz częściej wspólnie z problematyką kryzysu gospodarczego. Ten dodatkowy obszar badawczy w badaniach nad ładem gospodarczym, rozwijany przede wszystkim po 2009 roku, może wskazywać na upatrywanie w regułach powszechnie obowiązu-jących uczestników procesu gospodarowania recepty na negatywne konsekwencje kryzysu gospodarczego.

4. Zakończenie

W świecie dryfującym w kierunku nieładu, chaosu i rosnących napięć oraz konfliktów podjęcie próby posłużenia się teorią ładu gospodarczego jako funda-mentem dla polityki gospodarczej i społecznej wydaje się w zdroworozsądkowym myśleniu sprawą oczywistą. jednocześnie musi zadziwiać fakt, że naukowe dyskusje na ten temat podejmowane są tak późno i nadal jeszcze w zbyt ograniczonym zakresie. Znane powiedzenie, którego autorstwo przypisywane jest Michaiłowi Gorbaczowowi, przestrzega przecież, że „kto za późno przychodzi, tego ukarze życie”. Czy nie jesteśmy już w sytuacji przysłowiowych pięciu minut przed dwu-nastą i czekającą ludzkość karą?

jakie mogą być przyczyny tej zwłoki? Najważniejszą z nich wydaje się być fakt, że współczesne społeczeństwo jako obiekt badań ekonomii i nauk społecznych okazuje się być nadzwyczaj skomplikowane, podlegając jednocześnie zmianom niezwykle głębokim i budzącym swą dynamiką uzasadnione obawy. W kwestii skomplikowania współczesnego świata Friedrich A. von Hayek stwierdził, iż jest ono w ostatniej instancji konsekwencją ludzkiego dążenia do poznania ciągle czegoś nowego, czegoś dotychczas nieznanego. Człowiek jednak musi za to za-płacić wysoką cenę, gdyż nie będzie on w coraz bardziej skomplikowanym i nie-przejrzystym świecie już nigdy panem własnego losu [Hayek, 2003, s. 483–484]. Z kolei radykalizm i dynamika dokonujących się w świecie zmian zainspirowały Ulricha Becka do sformułowania rewolucyjnej tezy, iż współczesny świat nie przeżywa już znanych z przeszłości stopniowych odcinkowych przemian, tylko prawdziwą metamorfozę prowadzącą właściwie nie wiadomo dokąd, ale na pewno do zupełnie nowej jakości, czyli zupełnie innego niż dotychczas społeczeństwa i gospodarki [Beck, 2017].

W związku z tym wyłania się kolejne pytanie, czy ludzkość ma poddać się temu, co Karol Marks nazwał kiedyś determinizmem historycznym. Czy powinniśmy pogodzić się z tym, że rozwój gospodarczy i społeczny nieuchronnie prowadzi w kierunku, na który nie mamy wpływu i którego rezultatu nie jesteśmy w stanie przewidzieć. Z reprezentowanej przez autorów pozycji myśli ordoliberalnej nie sposób pogodzić się zarówno z historycznym determinizmem, jak i nawiązującym do niego historycznym fatalizmem. Według wiedeńsko -brytyjskiego filozofa Karla R. Poppera i ordoliberalnych myślicieli wolne społeczeństwo wolnych ludzi ma zawsze szansę samodzielnego decydowania o własnym rozwoju i własnym losie: „historia sama w sobie (...) nie ma celu ani też sensu. Ale my możemy się zdecydo-wać zapewnić jej zarówno jedno, jak i drugie” [Popper, 1992, s. 326–328]. Według żony Waltera Euckena niezbędna jest jednak w tym celu niełatwa „odwaga do rzeczywistości” (Mut zur Wirklichkeit). Gdyby ekonomiści i inni przedstawiciele nauk społecznych potrafili wykazać się postulowaną przez Edith Eucken „odwagą do rzeczywistości”, to lecący na oślep samolot z uprzednio wspomnianej metafory Sloterdijka może miałby jeszcze szansę na łagodne lądowanie.