Elżbieta Mączyńska*
3. Ordoliberalny model społecznej gospodarki rynkowej (SGR)
ordoliberalizm to koncepcja liberalna zorientowana na ład społeczno--gospodarczy. Na podłożu liberalizmu klasycznego jako fundamentu klasycznej, leseferystycznej teorii ekonomii Adama Smitha [Smith, 1989; Smith, 2007], ukształtowały się dwie nowe formy: neoliberalizm i ordoliberalizm [Eucken, 2004; Mirowski, Plehwe, 2009]. Nierzadko w publikacjach i dyskusjach wymienione odmiany liberalizmu (liberalizm klasyczny, ordoliberalizm i neoliberalizm) bez-zasadnie traktowane są jako synonimy [Mączyńska, Pysz, 2014]. Nie pozostaje to bez negatywnych konsekwencji dla szlachetnej, wolnościowej idei, jaką jest liberalizm. odróżnianie tych trzech form liberalizmu jest istotne tym bardziej, że doktryna neoliberalna oparta na fundamencie głównego nurtu neoklasycznej teorii ekonomii uznawana jest za jedną z głównych przyczyn niedawnego kryzysu gospodarczego. W jego następstwie ekonomiczna myśl liberalna poddana została (w mediach i częściowo także w literaturze fachowej) generalizującej, niekiedy miażdżącej krytyce. W sytuacji nieodróżniania wymienionych odmian liberalizmu, krytyka ta bezzasadnie rozszerza się na liberalizm w ogóle.
To co odróżnia te trzy nurty, to przede wszystkim podejście do kwestii systemu wartości, w tym etyczno -moralnych i podejście do roli państwa. Neoliberalizm cechuje w odróżnieniu od liberalizmu klasycznego i ordoliberalizmu „wypra-nie” z rozważań etyczno -moralnych, co było następstwem fundamentalizmu rynkowego, czyli założenia, że wolny rynek doskonale kwestie te rozwiązuje. Ponadto cechą neoliberalizmu jest koncepcja marginalizacji roli państwa na rzecz wszechogarniającej siły rynku. Stąd też neoliberalizm jest niekiedy postrzegany jako rodzaj karykatury liberalizmu klasycznego, gdzie liberalne troski o wolność jednostki, polityczne równouprawnienie i prawa człowieka zostały wypaczone poprzez sprowadzenie ich wyłącznie do gospodarczej doktryny [Mirowski, Plehwe, 2009, s. 447].
W przeciwieństwie do neoliberalizmu, ordoliberalizm ukierunkowany jest na stanowienie ładu społeczno -gospodarczego (ordo znaczy ład), aktywną rolę państwa w tym zakresie oraz na dbałość o kwestie etyki i sprawiedliwości spo-łecznej. Teoria ordoliberalna dała podstawy do wykreowania przez wywodzącego się z freiburskiej szkoły ekonomii Alfreda Müllera -Armacka pojęcia „społecznej gospodarki rynkowej”, ukierunkowanej na harmonizowanie rozwoju gospodar-czego z rozwojem społecznym [Müller -Armack, 1956]. Po II wojnie światowej, w latach 1948–1966 model ładu SGR był w Niemczech Zachodnich podstawą kształtowania polityki społeczno -gospodarczej realizowanej w czasie rządów Ludwiga Erharda [2012].
ordoliberalizm urzeczywistnił się nie tylko w Niemczech, ale także, poprzez uwzględnianie jego elementów w praktyce innych krajów, w tym przede wszyst-kim w systemach społeczno -gospodarczych krajów skandynawskich. Natomiast począwszy od lat 70. minionego wieku w wielu krajach rozwiniętych, w tym głów-nie w USA i w Wielkiej Brytanii, zaczął triumfować neoliberalizm, co wyraźgłów-nie osłabiało znaczenie ordoliberalizmu i koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, także w Niemczech [Moszyński, 2016]. już wcześniej wskazywał na takie zagro-żenie Erhard: „Niepohamowany skok do rzekomo wolnej, a w rzeczywistości do przesiąkniętej kartelami gospodarki, doprowadził w konsekwencji nie tylko do tego, że znaczna część ludności została pozbawiona majątku, i że nastąpiło silne rozwarstwienie społeczeństwa wywołujące liczne napięcia, ale również pociągnął za sobą drugie fatalne zjawisko polegające na tym, że skromny kapitał nie został skierowany do dziedzin najbardziej potrzebujących inwestycji. Prawdziwa treść pojęcia »społeczna gospodarka rynkowa« ulega z tego punktu widzenia dalszemu ograniczeniu” [Erhard, 2012, s. 154].
ordoliberalny model społecznej gospodarki rynkowej jest modelem ustroju ładu i równowagi, ustroju ukierunkowanego na trwały, harmonijny rozwój społeczno -gospodarczy, ustroju, w którym postępowi gospodarczemu towarzy-szy postęp społeczny i ekologiczny. To model, w którym w odróżnieniu od neo-liberalizmu, wzrost gospodarczy nie jest celem samym w sobie. W koncepcji tej eksponowane jest fundamentalne znaczenie wolnego rynku, ale zarazem podkreśla się, że wzrost gospodarczy jest środkiem do celu, jakim jest dobrobyt społeczny. Eksponował to m. in. Ludwig Erhard: „Nikt nie powinien być tak dogmatycznym, aby jedynie w postępującej ekspansji gospodarczej tzn. w kwestiach materialnych, dostrzegać lekarstwo na wszystko” [Erhard, 2012, s. 276].
Charakterystyczne dla neoliberalizmu marginalizowanie celów społecznych, co łączyło się z narastającymi nierównościami, stanowiącymi barierę popytu, stało się zaczynem zjawisk kryzysowych, których kulminacją stał się światowy kryzys finansowy z 2008 r.
ordoliberalny model społecznej gospodarki rynkowej to model, który w kra-jach Unii Europejskiej, w tym i w Polsce, ma wymiar konstytucyjny. Traktat o Unii Europejskiej z 2007 r. stanowi bowiem, że jej ustrojową podstawą jest „społeczna gospodarka rynkowa o wysokiej konkurencyjności zmierzająca do pełnego za-trudnienia i postępu społecznego oraz wysoki poziom ochrony i poprawy jakości środowiska naturalnego” [Traktat o Unii Europejskiej, 2008]. Także w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 r. (w art. 20), jest zapis, że: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodar-czego Rzeczypospolitej Polskiej” [Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, 1997]. Mimo konstytucyjnej rangi tych zapisów, nie przekładają się one w dostatecznej mierze na rzeczywistość społeczno -gospodarczą, czego przejawem są, występujące zarówno w skali europejskiej, jak i globalnej, asymetrie społeczno -gospodarcze, oraz przejawy nieracjonalności, na co nakładają się tak niekorzystne zjawiska jak erozja zaufania i etyki, anomia, czyli chaos w systemie wartości i in. Wskazuje to na dysfunkcje systemu społeczno -gospodarczego, dysfunkcje ustrojowe, na nieład społeczno -gospodarczy. Powstaje zatem pytanie – czy i w jakim stopniu w dającej się przewidzieć perspektywie możliwe jest przeciwdziałanie takim nieprawidłowościom. Powstaje też pytanie o impulsy prorozwojowe, jakie mogą wynikać ze współczesnych przemian społeczno -gospodarczych. Z oczywistych względów pytania te dotyczą koncepcji ładu społeczno -gospodarczego i teore-tycznych podstaw takiej koncepcji.
Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej (SGR) jest przedmiotem wielu publikacji, a także innych tekstów w niniejszej monografii, w tym cytowanych tu pozycji [por. m. in. Pysz i in., 2014; Mączyńska, Pysz, 2003; Pysz, 2008]. Dlatego też w tym miejscu rezygnuje się ze szczegółowych jej charakterystyk, na rzecz analiz dotyczących współczesnej jej użyteczności. W analizach tych wychodzi się z założenia, że SGR to model ładu ustrojowego, który może efektywnie służyć kształtowaniu podstaw harmonijnego trwałego rozwoju społeczno -gospodarczego. Przekonują o tym powojenne doświadczenia i określane mianem „cudu gospo-darczego” sukcesy Niemiec Zachodnich, w okresie, kiedy ministrem gospodarki
w pierwszym powojennym rządzie kanclerza Konrada Adenauera był Ludwig Erhard. Zarazem z wielu analiz wynika, że występujące obecnie wyraźne przejawy dysfunkcji gospodarki wolnorynkowej mogłyby być ograniczone, gdyby w polityce społeczno -gospodarczej respektowane były właśnie idee SGR, z uwzględnieniem przemian jakie przynosi rewolucja cyfrowa [Wünsche, 2013].