Świadczenie wzajemne należne zobowiązanemu z opcji

Jak zostało wskazane w części wprowadzającej do niniejszej pracy, w definicjach umowy opcji proponowanych w piśmiennictwie bardzo często jako element opcji pojawia się świadczenie należne zobowiązanemu z opcji w zamian za związanie się opcją.

W odniesieniu do opcji występujących na rynku regulowanym (w szczególności stanowiących instrumenty pochodne o charakterze spekulacyjnym) świadczenie wzajemne (premia opcyjna) będzie występować jako określone świadczenie pieniężne.

W przypadku umów opcji występujących na rynku prywatnym, zawieranych w kontekście transakcji m&a, transakcji joint venture, umów wspólników lub innych stosunków prawnych o zbliżonym charakterze zastrzeganie świadczenia wzajemnego o charakterze pieniężnym nie będzie miało co do zasady zastosowania. Przypadek taki wystąpił tylko jednokrotnie w badanych przez autora na potrzeby niniejszej pracy umowach opcji.

Fakt braku występowania świadczenia o charakterze pieniężnym nie musi jednak przesądzać, iż w ramach konkretnej umowy brak jest świadczenia wzajemnego należnego zobowiązanemu z opcji. Zasadniczo bowiem zobowiązany z opcji decyduje się przystąpić do umowy opcji motywowany osiągnięciem korzyści po swojej stronie. Korzyść taka nie musi być pieniężna, lecz może być także otrzymaniem określonego zobowiązania od drugiej strony (np. „lustrzanej” umowy opcji).

W dalszej części niniejszego rozdziału każda z konstrukcji umowy opcji opisanych w niniejszej pracy zostanie poddana analizie pod kątem dopuszczalności (lub konieczności) zastrzegania w jej ramach świadczenia wzajemnego należnego zobowiązanemu z opcji.

135 3.3.2.2. Świadczenie wzajemne zastrzeżone w umowie opcji opartej

o instytucję umowy przedwstępnej

Rozpoczynając analizę świadczeń wzajemnych należnych zobowiązanemu z opcji od konstrukcji umowy opcji opartej o instytucję umowy przedwstępnej, wskazać należy, iż w ocenie części komentatorów, w ramach konstrukcji umowy przedwstępnej brak jest miejsca na świadczenie wzajemne należne zobowiązanemu z opcji⁴²⁶.

Rozpatrując zasadność takiego stanowiska, celowe wydaje się odwołanie do analizy kauzalności umów przedwstępnych, przeprowadzonej przez M. Krajewskiego. Autor ten przyjmuje, iż umowy przedwstępne jako umowy zaliczane do umów typu organizacyjnego są umowami, w ramach których podstawowym celem osób zawierających takie umowy jest uzyskanie korzyści z zawarcia umowy przyrzeczonej⁴²⁷. Tym samym, zdaniem tego Autora, umowa przedwstępna zapożycza swoją przyczynę prawną z umowy przyrzeczonej⁴²⁸. W takim ujęciu causa umowy przedwstępnej nie będzie uzyskanie wynagrodzenia przez jedną ze stron w zamian za zobowiązanie się do zawarcia w przyszłości umowy przyrzeczonej.

Takie rozumienie celu umowy przedwstępnej nie wpisuje się naturalnie w typowe cechy umowy opcji. Strony umowy opcji co do zasady nie będą bowiem wspólnie zainteresowane dojściem do skutku umowy przyrzeczonej. M. Krajewski dopuszcza jednak drugi wariant kauzalności umowy przedwstępnej, stwierdzając, iż dopuszczalna jest sytuacja, w której w zamian za zobowiązanie się do zawarcia umowy przyrzeczonej stronie przysługiwać będzie pewna forma wynagrodzenia od drugiej strony, a w konsekwencji, inaczej niż w klasycznej umowie przedwstępnej, będzie też wtedy wyglądać motywacja stron⁴²⁹. W takiej bowiem sytuacji podmiot zobowiązany będzie raczej liczył w praktyce na uniknięcie konieczności zawarcia umowy przyrzeczonej, gdyż uzyskaną przez niego korzyścią będzie wynagrodzenie (a przyczyna ta będzie samodzielną przyczyną przystąpienia do umowy przedwstępnej, niezależną od causa umowy przyrzeczonej)⁴³⁰. Wprowadzenie wynagrodzenia dla podmiotu

426 M. Romanowski, Charakter…, str. 29.

427 M. Krajewski [w:] System…, str. 879–880.

428 Ibidem.

429 Ibidem, str. 882.

430 Ibidem.

136 zobowiązującego się do złożenia określonego oświadczenia woli w przyszłości dopuszcza także A. Olejniczak⁴³¹.

Na gruncie piśmiennictwa dotyczącego opcji, na problem wynagrodzenia należnego w zamian za zobowiązanie się do zawarcia umowy przyrzeczonej w przyszłości zwraca też uwagę, przywoływany wcześniej jako zwolennik koncepcji stosowania przepisów dotyczących umowy przedwstępnej do umowy opcji, G. Wiaderek, który wskazuje, że za wynagrodzenie nie może zostać uznana ani zaliczka, ani zadatek, gdyż są to świadczenia zaliczane na poczet wynagrodzenia związanego ze świadczeniem wynikającym z umowy przyrzeczonej, podczas gdy wynagrodzenie należne zobowiązanemu z opcji jest niezależne od świadczeń wynikających z umowy głównej⁴³². Autor ten jednak, jak się wydaje, dopuszcza możliwość ukształtowania umowy przedwstępnej w taki sposób, aby skutki prawne zastrzeżonego wynagrodzenia nie sprzeciwiały się koncepcji zarówno umowy opcji, jak i umowy przedwstępnej⁴³³. Zwraca na to uwagę także A. Chłopecki, zauważając, iż brak jest w obowiązujących przepisach przeciwwskazań do przyjęcia, iż premia stanowić może wynagrodzenie za gotowość do zawarcia umowy stanowczej i nie wywołuje skutków zadatku⁴³⁴. Stanowisko to popiera, sprzeciwiając się przy tym kwalifikacji opcji jako umowy przedwstępnej, także M. Gutowski⁴³⁵.

Podsumowując, wydaje się, iż w ramach konstruowania umowy opcji opartej o instytucję umowy przedwstępnej dopuszczalne byłoby zarówno zawarcie umowy, w której zastrzeżone zostanie świadczenie należne zobowiązanemu z opcji, jak i takiej umowy, w której takiego świadczenia nie będzie (i gdy jednocześnie nie będzie ono mogło zostać wyinterpretowane z całości relacji pomiędzy stronami).

3.3.2.3. Świadczenie wzajemne zastrzeżone w umowie opcji zawierającej w swojej treści ofertę

Co do konstrukcji umowy opcji zawierającej w swojej treści ofertę, warto rozpocząć od przywołania rozważań M. Krajewskiego omówionych w rozdziale 2.4.1. Autor ten podnosi wątpliwości co do miejsca świadczenia wzajemnego w omawianej konstrukcji.

Zauważa bowiem, iż w przypadku umowy opcji o charakterze nieodpłatnym do złożenia

431 A. Olejniczak [w:] Kodeks…, komentarz do art. 389 k.c., Nb. 6.

432 Tak m.in. G. Wiaderek, Umowa…, str. 7.

433 Ibidem, str. 11.

434 A. Chłopecki, Opcje i transakcje…, str. 1; A. Chłopecki, Opcje…, str. 140.

435 M. Gutowski, Umowa…, str. 183.

137 oferty wystarczające byłoby oświadczenie woli samego oferenta, na którego treść oblat nie musi wyrażać zgody, natomiast w przypadku umów opcji o charakterze odpłatnym niejasna dla tego Autora jest relacja pomiędzy złożeniem oferty a świadczeniem wzajemnym⁴³⁶. W ocenie M. Krajewskiego złożenia oferty nie można traktować jako czynności prawnej przysparzającej, gdyż „możliwość wyjaśnienia relacji kauzalnych w razie zawarcia umowy opcji jest jednak okupiona poważnymi trudnościami w sytuacji najbardziej typowej, gdy oferta zostaje złożona samodzielnie, a nie jako element umowy opcyjnej”⁴³⁷.

Autor niniejszej pracy nie podziela powyższych wątpliwości. W ocenie autora niniejszej pracy wydaje się możliwe zawarcie umowy nienazwanej, w której jedna ze stron składałaby ofertę o treści uzgodnionej pomiędzy stronami, dopuszczającej zastrzeżenie świadczenia wzajemnego. W takim ujęciu prawo do przyjęcia oferty stanowiłoby przysporzenie po stronie uprawnionego z opcji⁴³⁸.

Podobne stanowisko wyraża M. Gutowski w ramach przyjętej przez siebie koncepcji umowy opcji jako umowy, w ramach której uprawnionemu z opcji przyznane zostaje prawo kształtujące do zmiany istniejącego stosunku opcji w stosunek prawny wynikający z zawarcia umowy głównej. Autor ten wskazuje, iż umowa opcji może zostać skonstruowana zarówno w ten sposób, iż zobowiązanemu z opcji przysługiwać będzie świadczenie wzajemne, jak i w sposób nieprzewidujący takiego świadczenia⁴³⁹. M. Gutowski wskazuje, iż świadczenie wzajemne może mieć zarówno charakter pieniężny, jak i niepieniężny⁴⁴⁰. W przypadku umowy opcji zawierającej świadczenie wzajemne, jest ono dane w zamian za przyznanie przez zobowiązanego z opcji uprawnionemu z opcji uprawnienia kształtującego (według konstrukcji, którą za właściwszą uznaje autor niniejszej pracy – kompetencji do przyjęcia oferty) umożliwiającego zawarcie umowy o określonej treści. W przypadku umowy opcji niezawierającej świadczenia wzajemnego, jedna strona przyznaje drugiej uprawnienie kształtujące (kompetencję do przyjęcia oferty), na którego przyznanie druga strona wyraża zgodę.

436 M. Krajewski, Konstrukcja…, str. 603.

437 Ibidem.

438 Traktowanie uprawnienia do przyjęcia oferty jako czynności przysparzającej przyjmuje m.in.

A. Jakubiec, Opcja…, str. 249.

439 M. Gutowski, Umowa…, str. 132.

440 Ibidem.

138 Z powyższymi rozważaniami należy się zgodzić. W przypadku umowy opcji niezawierającej jednak świadczenia wzajemnego należnego zobowiązanemu z opcji, należy zaznaczyć, iż sytuacja taka będzie znajdowała co do zasady zastosowanie jedynie w przypadku opcji zastrzeżonej na zabezpieczenie (causa cavendi). Co do zasady musi bowiem istnieć podstawa zaciągnięcia określonego zobowiązania.

3.3.2.4. Świadczenie wzajemne w umowie opcji zobowiązującej do złożenia oferty

Omawiając zagadnienie świadczenia wzajemnego w ramach konstrukcji umowy opcji zobowiązującej do złożenia oferty, zasadniczo powtórzyć można uwagi podniesione powyżej, w odniesieniu do konstrukcji umowy zawierającej w swojej treści ofertę.

W kontekście rozważań dotyczących świadczenia wzajemnego analogiczna będzie bowiem sytuacja, gdy świadczenie takie miałoby przysługiwać w zamian za złożenie oferty w samej umowie opcji, jak również gdy miałoby ono przysługiwać w zamian za zobowiązanie się do złożenia oferty⁴⁴¹. W sensie ekonomicznym uprawniony z opcji płaciłby bowiem za to, iż w okresie związania opcją będzie przysługiwało mu uprawnienie do wykonania uprawnienia opcyjnego (przyjęcia oferty).

Podsumowując więc wcześniejsze rozważania, w ocenie autora niniejszej pracy wydaje się możliwe zawarcie umowy nienazwanej, w której jedna ze stron zobowiązywałaby się do złożenia oferty o treści uzgodnionej pomiędzy stronami, dopuszczającej zastrzeżenie świadczenia wzajemnego. W takim ujęciu prawo do przyjęcia oferty stanowiłoby przysporzenie po stronie uprawnionego z opcji.

Na gruncie omawianej konstrukcji stanowisko takie podziela także M. Krajewski, w ocenie którego umowa opcji może mieć charakter zarówno odpłatny, jak i nieodpłatny⁴⁴². W takim ujęciu, w ramach umowy opcji jedna ze stron umowy opcji zobowiązuje się do złożenia oferty, natomiast druga strona wyraża zgodę na zaciągnięcie zobowiązania o określonej treści (w przypadku opcji nieodpłatnej) lub zaciąga swoje zobowiązanie do zapłaty premii opcyjnej w celu pozyskania zobowiązania wystawcy opcji (w przypadku opcji odpłatnej)⁴⁴³. W ocenie autora niniejszej pracy, w tym pierwszym przypadku będzie to znajdowało co do zasady zastosowanie jedynie

441 Odmienny pogląd w tej sprawie wyraża M. Krajewski – por. uwagi do rozdziału 3.3.2.3 powyżej.

442 M. Krajewski, Konstrukcja…, str. 603.

443 Ibidem, str. 604.

139 w przypadku opcji zastrzeżonej na zabezpieczenie (causa cavendi). Co do zasady musi bowiem istnieć podstawa zaciągnięcia określonego zobowiązania, tj. zobowiązania do złożenia oferty o określonej treści.

3.3.2.5. Świadczenie wzajemne w umowie opcji opartej o instytucję warunkowej umowy sprzedaży

Przechodząc do konstrukcji umowy opcji opartej o warunkową umowę sprzedaży, w pierwszej kolejności zauważyć należy, iż ewentualne świadczenie wzajemne, które zostałoby zastrzeżone w umowie opcji, nie mogłoby zostać uznane za element ceny sprzedaży, gdyż w przypadku braku wykonania opcji intencją stron nie byłby jego zwrot⁴⁴⁴.

M. Gutowski odrzuca dopuszczalność konstrukcji, w której w umowie opcji zostałoby zastrzeżone świadczenie na rzecz zobowiązanego z opcji w zamian za wpisanie do umowy warunku zawieszającego, stwierdzając, że „w zakresie premii opcyjnej umowa nie byłaby umową warunkową, a konstrukcja umowy uwarunkowanej częściowo, z uwagi na niejednorodny charakter prawny, jest mało pomocna w praktyce i sztuczna”⁴⁴⁵. Argument ten nie wydaje się przekonujący. W piśmiennictwie, na gruncie art. 89 k.c., powszechnie przyjmuje się możliwość uzależnienia tylko niektórych skutków czynności prawnej od warunku⁴⁴⁶. W ocenie autora dopuszczalne byłoby zastrzeżenie świadczenia wzajemnego w umowie opcji opartej na konstrukcji warunkowej umowy sprzedaży. Zawarta w ten sposób umowa stanowiłaby umowę nienazwaną, w której, w zamian za zobowiązanie się do określnego świadczenia przez uprawnionego z opcji, otrzymywałby on przysporzenie polegające na możliwości wykonania uprawnienia z opcji w okresie związania opcją.

Dopuszczalne będzie także zawarcie umowy opcji w oparciu o omawianą konstrukcję, w przypadku gdy nie zostanie zastrzeżone świadczenie wzajemne. Najczęściej będzie to miało miejsce, kiedy umowa opcji zostanie zawarta na zabezpieczenie innych roszczeń uprawnionego z opcji. W takiej sytuacji, pomimo tego, iż causa umowy sprzedaży jest

444 G. Wiaderek, Umowa…, str. 12.

445 M. Gutowski, Kilka uwag…, str. 95. Kwalifikację premii opcyjnej jako wynagrodzenia za „wpisanie”

do treści umowy warunku zawieszającego proponuje L. Sobolewski (jednocześnie zauważając jednak, iż koncepcja umowy sprzedaży pod warunkiem zawieszającym nie przystaje do umowy opcji) – L. Sobolewski, Umowa…, str. 7.

446 M. Pazdan [w:] Kodeks cywilny…, komentarz do art. 89, Nb. 20; P. Sobolewski [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 89, Nb. 4; R. Strugała [w:] Kodeks cywilny (2017)..., komentarz do art. 89, Nb. 7.

140 co do zasady causa obligandi vel acquirendi, w przypadku gdy umowa sprzedaży byłaby zawierana na zabezpieczenie (także w przypadku np. przewłaszczenia na zabezpieczenie), przyjąć należałoby, iż causa takiej czynności będzie causa cavendi⁴⁴⁷. W ocenie autora dopuszczalne byłoby także zawarcie umowy opcji niezawierającej świadczenia wzajemnego w oparciu o omawianą konstrukcję, także wtedy, gdy umowa taka nie byłaby zawierana na zabezpieczenie. Umowa taka stanowiłaby bowiem kodeksowo rozumianą warunkową umowę sprzedaży. Taka sytuacja wydaje się jednak mało prawdopodobna w praktyce, bowiem co do zasady zobowiązany z opcji będzie decydował się na zawarcie umowy w związku z motywacją związaną z otrzymaniem świadczenia wzajemnego lub w związku z koniecznością zabezpieczenia swojego długu wobec uprawnionego z opcji.

3.3.2.6. Uwagi podsumowujące

Podsumowując, w ocenie autora, w ramach każdej z omawianych w niniejszej pracy konstrukcji umowy opcji dopuszczalne będzie zastrzeżenie świadczenia wzajemnego (wkładając umowy opcji w ramy czynności kauzalnych, podstawą zawarcia umowy byłaby causa obligandi vel acquirendi). Podkreślić jednak należy, iż w praktyce analizowania umów opcji często trudno będzie wyinterpretować relację pomiędzy zobowiązaniem się z umowy opcji a konkretnym świadczeniem wzajemnym. W prostej umowie opcji strony wzajemnie mogą się zobowiązać wobec siebie z opcji, tak iż np.

strona A będzie uprawnionym z opcji call wobec B, natomiast B będzie uprawniony z opcji put wobec A. W tym ujęciu motywacją A do zobowiązania się na gruncie opcji put byłoby wzajemne zobowiązanie się B na gruncie opcji call (i odwrotnie, motywacją B do zobowiązania się na gruncie opcji call byłoby wzajemne zobowiązanie się A na gruncie opcji put). W bardziej złożonych stosunkach prawnych (np. skomplikowanych umowach inwestycyjnych, umowach joint venture) przypisanie konkretnego świadczenia należnego zobowiązanemu z opcji może nie być w praktyce możliwe. Umowy takie zawierają w sobie szereg zobowiązań obydwu stron, które rozpatrywane razem określają dopiero sposób rozłożenia interesów stron.

447 Tak m.in. J. Kondek, Umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie w praktyce notarialnej, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2018, str. 6. Odmiennie A. Szlęzak, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy przyszłych, rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz nieruchomości, Rejent 1995/2, str. 117.

141 Dopuszczalne będzie także zawieranie umów opcji w oparciu o powyższe konstrukcje, w których świadczenie wzajemne nie zostanie zastrzeżone na rzecz zobowiązanego z opcji. Zasadniczo rozwiązanie takie będzie dopuszczalne w przypadku umów opcji zawartych na zabezpieczenie (causa cavendi), jednakże w przypadku umowy opcji opartej o konstrukcję umowy przedwstępnej oraz w przypadku umowy opcji opartej o konstrukcję warunkowej umowy sprzedaży za dopuszczalne należałoby uznać zawieranie takich umów także w przypadku, gdy ich causa nie będzie causa cavendi.

W takiej bowiem sytuacji mielibyśmy do czynienia z kodeksowo określoną jednostronnie zobowiązującą umową przedwstępną oraz warunkową umową sprzedaży.

3.3.3. Kształtowanie w umowie opcji podstaw do ustalenia ceny sprzedaży