Dopuszczalność zamieszczania postanowień dotyczących relacji

statutu w sensie formalnym

Jak zostało zaznaczone powyżej, w doktrynie wprowadzane jest często rozróżnienie na statut w znaczeniu materialnym i statut w znaczeniu formalnym.

Statut w znaczeniu materialnym oznacza w ramach tej koncepcji postanowienia statutu dotyczące relacji pomiędzy akcjonariuszami a spółką, a tylko wyjątkowo tam, gdzie stosunki pomiędzy akcjonariuszami związane byłyby bezpośrednio z organizacyjnymi aspektami spółki, także relacji pomiędzy akcjonariuszami⁵⁶⁷.

Statut w znaczeniu formalnym dotyczyłby natomiast pozostałych stosunków pomiędzy akcjonariuszami uregulowanymi w statucie⁵⁶⁸. Przyjęcie takiej dystynkcji nie oznacza, iż postanowienia dotyczące relacji pomiędzy akcjonariuszami nie mogą być zamieszczone w dokumencie statutu, lecz oznacza, iż postanowienia takie nie będą traktowane jak statut. W takim ujęciu postanowienia takie nie podlegałyby ocenie przez pryzmat art.

304 § 3 i 4 k.s.h.⁵⁶⁹

Powyższe rozróżnienie na statut w znaczeniu formalnym i statut w znaczeniu materialnym zostało wielokrotnie wyrażone w orzecznictwie. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r. Sąd Najwyższy rozpatrywał zagadnienie postanowień zamieszczonych w statucie, które dotyczą relacji pomiędzy akcjonariuszami⁵⁷⁰. Stan faktyczny dotyczył postanowienia statutu nakładającego na akcjonariusza, który nabędzie akcje dające mu ponad 32% głosów na walnym zgromadzeniu, obowiązek przyjęcia oferty sprzedaży złożonej przez pozostałych

567 A.W. Wiśniewski [w:] Kodeks…, komentarz do art. 304, Nb. 89.

568 Ibidem.

569 Tak m.in. A. Kidyba, Kodeks spółek…, komentarz do art. 304, pkt. 1.

570 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., sygn. akt III CSK 195/07.

179 akcjonariuszy. Powód domagał się od pozwanego, który przekroczył pułap 32% głosów, przyjęcia złożonej przez niego oferty. Po nakazaniu przez Sąd Okręgowy przyjęcia oferty powódki, Sąd Apelacyjny rozstrzygający w sprawie oddalił powództwo, przyjmując, iż przedmiotowe postanowienie statutu stanowi postanowienie dodatkowe w rozumieniu art. 304 § 4 k.s.h., które należy uznać za sprzeczne z istotą spółki akcyjnej, a w konsekwencji, w świetle art. 58 k.c., nieważne. Jak wskazywał Sąd Apelacyjny, postanowienie statutu odpowiada swym charakterem instytucji przymusowego wykupu akcji przewidzianej w art. 418 k.s.h. oraz przymusowego odkupu akcji przewidzianej w art. 418¹k.s.h. Sprzeczność postanowienia statutowego w zestawieniu z przepisami kodeksu spółek handlowych wynika z obowiązku odkupu akcji pozostałych akcjonariuszy przez akcjonariusza w istocie mniejszościowego. Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Apelacyjnego, przyjmując, iż omawiane postanowienie zamieszczone w statucie nie powinno podlegać ocenie przez pryzmat art. 304 § 3 i 4 k.s.h. gdyż nie jest ono częścią statutu w sensie materialnym, gdyż reguluje wyłącznie stosunki pomiędzy akcjonariuszami, a nie akcjonariuszami a spółką. Jak wskazał Sąd Najwyższy, „jest to więc z punktu widzenia materialnoprawnego umowa zobowiązująca, a nie postanowienie statutu. Funkcją statutu, co należy jeszcze raz podkreślić, jest bowiem doprowadzenie do powstania jednostki organizacyjnej, jaką jest spółka akcyjna, oraz określenie jej struktury prawnej, w tym praw i obowiązków spółki wobec akcjonariuszy oraz kompetencji członków organów spółki”⁵⁷¹. Podobne stanowisko, jeszcze pod rządami kodeksu handlowego, wyraził Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 12 marca 1996 r., przyjmując, iż nie każde oświadczenie zamieszczone w dokumencie statutu jest postanowieniem statutowym, tj. składnikiem treści umowy organizacyjnej konstytuującej spółkę⁵⁷².

Dyskusyjne jest, czy w ramach przyjęcia takiego podziału należałoby także przyjąć, iż, po pierwsze, zmiany statutu w zakresie postanowień stanowiących statut w sensie formalnym nie wymagają zmiany w sposób przewidziany w kodeksie spółek handlowych (tzn. poprzez podjęcie uchwały walnego zgromadzenia), a po drugie, iż w takiej sytuacji brak jest podstawy do zaskarżenia uchwały walnego zgromadzenia sprzecznej z postanowieniem statutu, stanowiącym statut w sensie formalnym.

571 Ibidem.

572 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 marca 1996 r., sygn. akt I ACr 87/96.

180 W zakresie pierwszej z tych wątpliwości Sąd Najwyższy, przyjmując podział na statut w znaczeniu materialnym i statut w znaczeniu formalnym, wskazał jednocześnie, że zamieszczenie postanowień dotyczących relacji pomiędzy akcjonariuszami w statucie ma ten jedynie skutek, że zmiana lub pozbawienie mocy prawnej takiego postanowienia jest możliwe w sposób przewidziany dla zmiany statutu⁵⁷³. Jak się wydaje, odmienne stanowisko zajął Sąd Apelacyjny w Krakowie w przywoływanym powyżej wyroku z 12 marca 1996 r.⁵⁷⁴ W wyroku tym Sąd uznał, iż zachodzi podstawa do unieważnienia uchwały walnego zgromadzenia w zakresie, w jakim uchwała ta uchylała paragraf statutu spółki, kreujący zobowiązanie po stronie jednego z akcjonariuszy do zbycia swoich akcji na rzecz pozostałych akcjonariuszy i osób trzecich. Sąd wskazał bowiem, iż „Uchwała zgromadzenia akcjonariuszy pozwanej spółki nie może, rzecz jasna, w sposób prawnie skuteczny uchylić zobowiązania P.N. [zobowiązanego akcjonariusza – przyp. autora]”⁵⁷⁵. W podobnym, jak się wydaje, tonie wypowiada się R. Kwaśnicki, w ocenie którego zmiana postanowień obligacyjnych statutu (lub umowy spółki) nie wymaga zmiany statutu (lub umowy spółki) zgodnie z przepisami kodeksu spółek handlowych (przy czym musi zostać dochowana forma aktu notarialnego)⁵⁷⁶. W ocenie tego Autora zmiana taka byłaby zalecana jedynie w celu zachowania aktualności wszystkich postanowień aktu korporacyjnego oraz zapewnienia możliwości złożenia do sądu rejestrowego jego aktualnego tekstu⁵⁷⁷.

Podsumowując, zgodnie z dominującym stanowiskiem uchwała zgromadzenia wspólników, sprzeczna z postanowieniami statutu w sensie formalnym, nie podlegałaby zaskarżeniu w trybie przewidzianym dla zaskarżania uchwał sprzecznych ze statutem.

4.3.4.3. Dopuszczalność zamieszczania postanowień dotyczących relacji pomiędzy akcjonariuszami w statucie spółki w granicach określonych przez art. 304 § 3 i 4 k.s.h.

Drugim stanowiskiem wyrażanym w doktrynie jest uznanie, iż postanowienia dotyczące relacji pomiędzy akcjonariuszami mogą zostać zamieszczone w statucie i będą stanowiły część statutu (zgodnie z podziałem wskazanym powyżej byłyby to postanowienia statutu

573 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 grudnia 2007 r., sygn. akt III CSK 195/07.

574 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 12 marca 1996 r., sygn. akt I ACr 87/96.

575 Ibidem.

576 R. Kwaśnicki, Swoboda…, str. 108.

577 Ibidem.

181 w sensie materialnym, przy czym podział ten w ramach tejże koncepcji nie znajduje zastosowania).

W takim ujęciu o tym, czy dane postanowienie statutu będzie mogło zostać zamieszczone w statucie, będzie decydowało nie to, czy dana kwestia dotyczy relacji pomiędzy akcjonariuszami, lecz to, czy dane postanowienie mieści się w granicach dopuszczalnego kształtowania postanowień statutu, zgodnie z art. 304 k.s.h.⁵⁷⁸. W ocenie Ł. Gasińskiego za takim rozumieniem przemawia m.in. brzmienie art. 3 k.s.h., który wskazuje, iż przez umowę spółki handlowej akcjonariusze zobowiązują się do dążenia do wspólnego celu (jeżeli statut tak stanowi), a nie tylko do wniesienia wkładów⁵⁷⁹. W piśmiennictwie podnosi się także, iż zarówno za umownym charakterem statutu, jak i możliwością wprowadzania do statutu postanowień dotyczących relacji pomiędzy akcjonariuszami przemawia art. 1163 § 1 k.p.c., zgodnie z którym „Zamieszczony w umowie (statucie) spółki handlowej zapis na sąd polubowny dotyczący sporów ze stosunku spółki wiąże spółkę, jej wspólników oraz organy spółki i ich członków”⁵⁸⁰.

Autor niniejszej pracy przychyla się do drugiego z omawianych stanowisk, tj. stanowiska, zgodnie z którym postanowienia o charakterze obligacyjnym mogą stanowić także materię statutową (co w ujęciu zwolenników pierwszego stanowiska stanowiłoby statut w sensie materialnym). W ocenie autora podział na statut w sensie materialnym i statut w sensie formalnym należy odrzucić.

Brak jest jasnej podstawy, która umożliwiałaby określenie, które postanowienia statutu należy ocenić jako postanowienia stanowiące statut w sensie materialnym, a które jako statut w sensie formalnym⁵⁸¹. Zasadniczo bowiem nieprawidłowe byłoby przyjęcie, iż każde z postanowień dotyczących relacji pomiędzy akcjonariuszami (a nie pomiędzy akcjonariuszami a spółką) stanowiłoby materię z natury pozastatutową. Należy bowiem zwrócić uwagę chociażby na istotne, z punktu widzenia niniejszej pracy, przepisy kodeksu spółek handlowych dotyczące ograniczeń w rozporządzaniu prawami udziałowymi. Art. 337 k.s.h. dopuszcza wprowadzenie do statutu innych niż zgoda spółki ograniczeń w rozporządzaniu akcjami imiennymi. Znaczna część takich ograniczeń będzie właśnie ograniczeniami wynikającymi z relacji pomiędzy akcjonariuszami. Do

578 Granice swobody kształtowania postanowień statutu zostaną opisane w dalszej części niniejszego rozdziału.

579 Ł. Gasiński, Granice…, str. 50.

580 Ibidem, str. 63.

581 Ibidem, str. 97.

182 ograniczeń takich powszechnie zalicza się bowiem m.in. prawo pierwokupu, prawo pierwszeństwa bądź wyrażanie zgody na zbycie akcji przez innego akcjonariusza⁵⁸². Brak jest podstawy uzasadniającej traktowanie takich, pośrednio przewidzianych w kodeksie spółek handlowych, postanowień jako materii pozastatutowej. Argumentację taką wzmacnia istnienie art. 338 k.s.h., przewidującego zawieranie porozumień ograniczających rozporządzanie akcjami w innych niż statut umowach. Przyjęcie koncepcji statutu w sensie formalnym czyniłoby wprowadzenie dwóch oddzielnych regulacji w art. 337 k.s.h. i 338 k.s.h. nieuzasadnionym.

W ocenie autora prima facie dopuszczalne będą takie postanowienia o charakterze obligacyjnym, które dotyczą bezpośrednio statusu akcjonariusza stron zobowiązanych z takich postanowień (np. postanowienia dotyczące rozporządzania akcjami), a niedopuszczalne takie postanowienia, które nie mają bezpośredniego związku z takim statusem. Każde z takich postanowień podlegać będzie jednak indywidualnej ocenie przez pryzmat przesłanek delimitujących swobodę kreowania postanowień statutowych.

W ramach argumentacji, przemawiającej przeciwko podziałowi na statut w znaczeniu materialnym i statut w znaczeniu formalnym, Ł. Gasiński postawił tezę, iż to podstawowy stosunek pomiędzy akcjonariuszami wyznacza ramy rozumienia stosunku pomiędzy samą spółką a poszczególnymi akcjonariuszami⁵⁸³. Z tezą taką należy się zgodzić. Statut należy bowiem uznać za wypadkową interesów akcjonariuszy.

Warto także zwrócić uwagę na pogląd wyrażony przez P. Mazura, który nie odrzuca podziału na statut w sensie materialnym i statut w sensie formalnym, jednakże przyjmuje, iż podział taki powinien być dokonywany w oparciu o kryteria przedmiotowe⁵⁸⁴. W takim ujęciu postanowieniami o charakterze materialnym byłyby także postanowienia pomiędzy samymi akcjonariuszami, które „immanentnie wiążą się z ich funkcjonowaniem w spółce i zachodzącymi między nimi więziami korporacyjnymi (…) Klauzula opcyjna, przyznająca uprawnionemu prawo „wyjścia” ze spółki, w drodze zbycia należących do nich akcji na rzecz pozostałych akcjonariuszy (w przypadku opcji put), lub umożliwiająca „wyciśnięcie” pozostałych wspólników, np. w razie ich nielojalnego postępowania (w przypadku opcji call), musiałaby być jednak uznana za

582 J. Bieniak [w:] Kodeks…, komentarz do art. 337, Nb. 6; R. Pabis [w:] Kodeks spółek…, komentarz do art. 337, Nb. 25–26; J. Frąckowiak, A. Kidyba, W. Popiołek, M. Spyra [w:] Prawo spółek (tom 2B)…, str.

222.

583 Ł. Gasiński, Granice…, str. 96.

584 P. Mazur, Wybrane…, str. 26.

183 postanowienie o charakterze materialnym”⁵⁸⁵. W zakresie, w jakim powyższa koncepcja dopuszcza uznanie postanowień dotyczących relacji pomiędzy akcjonariuszami, jako postanowień stanowiących materię statutową, koncepcja te nie jest sprzeczna ze stanowiskiem przyjętym w niniejszej pracy.

Wracając do wątpliwości dotyczących zmiany postanowień statutu, jak również zaskarżenia uchwał, zauważyć należy, iż zgodnie z przyjętym w niniejszej pracy stanowiskiem wątpliwości takie w ogóle nie powstają. Zmiana wszelkich postanowień statutu będzie wymagała zmiany zgodnej z procedurą przewidzianą przepisami kodeksu spółek handlowych (poprzez podjęcie uchwały walnego zgromadzenia). Natomiast sprzeczność uchwały walnego zgromadzenia z każdym postanowieniem statutu będzie potencjalnie wypełniać przesłankę „sprzeczności ze statutem” w rozumieniu art.

422 k.s.h.