Skutki zamieszczenia w statucie spółki postanowień wykraczających

Zarówno na notariuszach⁵⁵², jak i na KRS⁵⁵³ spoczywa obowiązek weryfikacji treści statutu, tak aby jego postanowienia nie wykraczały poza granice swobody kształtowania jego treści.

Praktyka pokazuje jednak, iż kontrola ta jest jedynie pozorna i niejednokrotnie postanowienia jawnie sprzeczne z przepisami kodeksu spółek handlowych zostają wpisane do treści statutu (zaprotokołowanego przez notariusza), który zostaje zarejestrowany w KRS bez żadnych uwag ze strony Sądu.

Pojawia się więc pytanie o dopuszczalność kwestionowania postanowień wykraczających poza granice swobody kształtowania treści statutu.

Odpowiadając na powyższe pytanie, w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2003 r.⁵⁵⁴. W orzeczeniu tym Sąd, odnosząc się do zarzutu naruszenia art. 58 k.c., podniósł, iż „zgodność postanowień statutu z przepisami prawa podlega badaniu sądu przy rozpoznawaniu wniosku o rejestrację Spółki, oraz w trybie art. 337 k.h.⁵⁵⁵ i jeżeli w trakcie tych postępowań nie zostanie stwierdzona nieważność określonych uregulowań statutowych, to – zgodnie z przeważającymi poglądami wyrażanymi w doktrynie, z którymi należy się zgodzić – nieważność ta nie może być podnoszona”.

Z poglądem tym nie można się zgodzić, gdyż prowadzić może do niekorzystnych z punktu widzenia spójnego systemu prawnego, konsekwencji. Jak zostało wskazane powyżej, praktyka rejestrowania spółek pokazuje, iż analiza postanowień statutu przez sądy rejestrowe jest dokonywana w sposób bardzo ograniczony.

551 Odmiennie R. Kwaśnicki, Swoboda…, str. 78.

552 Por. art. 81 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz. U. 1991 poz. 91).

553 Por. art. 23 ust. 1 UKRS.

554 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 2003 r., sygn. akt IV CKN 1811/00.

555 Art. 337 kodeksu handlowego dotyczył możliwości wzywania spółki do usunięcia stwierdzonych braków. Niedopełnienie obowiązku mogło, w okresie nie późniejszym niż pięć lat po dniu zarejestrowania spółki, doprowadzić do wydania przez sąd postanowienia o rozwiązaniu spółki.

175 Na gruncie piśmiennictwa powyższe stanowisko Sądu Najwyższego jest jednoznacznie odrzucane, przy czym Autorzy dochodzą do odmiennych wniosków w zakresie skutków wykraczania przez dane postanowienia statutowe poza ramy swobody kształtowania treści statutu.

J. Frąckowiak, A. Kidyba, W. Popiołek oraz M. Spyra wskazują, iż do oceny konkretnego postanowienia statutu uzasadnione jest stosowanie art. 58 k.c., który w paragrafie pierwszym stanowi, iż „Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek”⁵⁵⁶. Autorzy ci wskazują dalej, iż odwołanie do „innego skutku” nakazuje poszukiwanie skutków sprzeczności statutu z ustawą w przepisach kodeksu spółek handlowych, a dokładnie w art. 21 k.s.h. Konsekwentnie, w ocenie tych Autorów, sprzeczność statutu z ustawą może prowadzić do rozwiązania spółki (w przypadku spełnienia przesłanek z art. 21 k.s.h.), natomiast nie może prowadzić do nieważności statutu. Autorzy wskazują jednak dalej, iż dopuszczalne jest także zastosowanie art. 58 § 3 k.c. i przyjęcie, że sankcją nieważności dotknięte jest tylko konkretne postanowienie statutu⁵⁵⁷. W takiej sytuacji, jeżeli sąd rejestrowy dopuściłby do zarejestrowania takiego sprzecznego z ustawą postanowienia, każdy, kto ma w tym interes prawny, mógłby się powoływać na nieważność danego postanowienia⁵⁵⁸. Dalej Autorzy zwracają uwagę, iż art. 58 k.c.

odnosi się tylko do sprzeczności z ustawą i zasadami współżycia społecznego (pomijając przy tym inne przesłanki określone w art. 304 § 4 k.s.h., w tym przesłankę sprzeczności z dobrymi obyczajami). Wspomniani powyżej Autorzy wyprowadzają z powyższego wniosek, iż, poza sprzecznością danego postanowienia z ustawą, biorąc pod uwagę przesłanki z art. 304 § 4 k.c., możliwe jest dodatkowo uznanie danego postanowienia za nieważne wyłącznie w razie jego sprzeczności z dobrymi obyczajami, w przypadku uznania, iż dobre obyczaje można traktować analogicznie jak zasady współżycia społecznego⁵⁵⁹. Podstawy takiej nie stanowi natomiast w ich ocenie, jako samodzielna

556 J. Frąckowiak, A. Kidyba, W. Popiołek, M. Spyra [w:] Prawo spółek (tom 2B), str. 69.

557 Ibidem, str. 70.

558 Ibidem. Autorzy ci wskazują także, iż w odniesieniu do sprzeczności danego postanowienia z dobrymi obyczajami, gdyby przyjąć tożsamość pojęcia „dobre obyczaje” z pojęciem „zasady współżycia społecznego”, możliwe byłoby uznanie, że dane postanowienie jest nieważne na gruncie art. 58 § 2 k.c.

w zw. z art. 58 § 3 k.c. Autorzy Ci nie widzą jednak możliwości uznania danego postanowienia za nieważne wyłącznie na podstawie jego sprzeczności z naturą spółki akcyjnej.

559 Ibidem.

176 przesłanka, sprzeczność z naturą spółki akcyjnej, gdyż nie została ona wskazana w art.

58 k.c.⁵⁶⁰

W ocenie autora niniejszej pracy z powyższym wnioskiem nie można się zgodzić. Jak zostało bowiem wskazane we wcześniejszej części niniejszej pracy (rozdział 1.4.5), przy omawianiu zasady swobody umów na gruncie art. 353¹ k.c., przypadek nieważności umowy w przypadku naruszenia art. 353¹ k.c. następuje zawsze na gruncie art. 58 § 1 k.c., a nie, nawet w przypadku sprzeczności umowy z zasadami współżycia społecznego, na gruncie art. 58 § 2 k.c., jako że to art. 353¹ k.c. wprowadza ustawowe granice zasady swobody umów⁵⁶¹. Wnioski te należy odnieść odpowiednio do ustawowych zasad granic kształtowania postanowień statutu określonych w art. 304 k.s.h.⁵⁶²

Odmienne stanowisko dotyczące wyjścia poza granice określone w art. 304 k.s.h. oraz 353¹ k.c. przedstawia R. Kwaśnicki, według którego w przypadku przekroczenia granic autonomii woli w kształtowaniu treści postanowień statutu zastosowanie znajdzie art.

58 § 1 k.c.⁵⁶³ W ocenie tego Autora art. 21 k.s.h. stanowi przepis szczególny wobec art.

58 § 1 k.c. jedynie w zakresie możliwości i obowiązku wykreślenia spółki z rejestru w przypadkach określonych w art. 21 k.s.h. (co nie uniemożliwia stwierdzenia nieważności postanowienia statutu na podstawie art. 58 § 1 k.c. w przypadku, gdy dane naruszenie ustawy nie spełniałoby przesłanek z art. 21 k.s.h.)⁵⁶⁴.

Odmiennie niż wskazani powyżej Autorzy, R. Kwaśnicki wskazuje na niedopuszczalność stosowania do statutu art. 58 § 3 k.c. W jego ocenie bowiem konstrukcja taka wprowadzałaby obalalne domniemanie ważności statutu, co mogłoby prowadzić do stwierdzenia nieważności tych aktów prawnych w przypadku wykazania, że bez uznanych za nieważne postanowień nie doszłoby do zawarcia statutu.⁵⁶⁵ W ocenie tego Autora odpowiednie stosowanie art. 58 § 3 k.c. polegałoby (zgodnie a art. 2 zd. 2 k.s.h.) na jego niestosowaniu⁵⁶⁶.

560Ibidem.

561 Tak m.in. M. Safjan, Zasada…, str. 19; M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny…, komentarz do art. 353¹, Nb 29; M. Tarska [w:] Prawo spółek, str. 258.

562 Podobnie A. Szumański, który dopuszcza uznanie za nieważne postanowień statutu sprzecznych z naturą spółki akcyjnej – A. Szumański, Granice ochrony praw mniejszości w spółkach kapitałowych, PPH 2015/09, str. 21.

563 R. Kwaśnicki, Swoboda…, str. 47.

564 Ibidem, str. 48.

565 Ibidem, str. 49.

566 Ibidem.

177 Jak się wydaje, wskazani powyżej Autorzy są zgodni co do tego, iż niedopuszczalne jest przyjęcie, że sankcją wykroczenia poza granice kształtowania treści statutu może być nieważność całego statutu. Tym właśnie R. Kwaśnicki argumentuje niedopuszczalność zastosowania art. 58 § 3 k.c. Z samą konkluzją należy się zgodzić. Zauważyć jednak należy, iż art. 58 § 1 k.c., którego stosowanie ten Autor postuluje, prowadziłby właściwie zawsze do nieważności całego statutu. Wyobrazić sobie jedynie można odpowiednie stosowanie art. 58 § 1 k.c. polegające na przyjęciu, iż w danym przypadku należy stosować art. 58 § 1 k.c. z modyfikacjami polegającymi na stosowaniu go jedynie do poszczególnych postanowień statutu. Takie podejście wydaje się jednak nieprawidłowe.

To właśnie art. 58 § 3 k.c. jest przepisem przewidzianym na okoliczność zachowania w mocy stosunku prawnego w przypadku, gdy tylko jego część jest dotknięta nieważnością. Tym samym odpowiednie stosowanie art. 58 § 3 k.c. powinno polegać na zastosowaniu tego przepisu z modyfikacjami uwzględniającymi naturę spółki akcyjnej.

Oznaczałoby to stosowanie tego przepisu z pominięciem możliwości uznania nieważności całej czynności prawnej (całego statutu).

Podsumowując, z zastrzeżeniem wyjątkowych przypadków określonych art. 21 k.s.h., w przypadku gdy postanowienia statutu wykraczają poza granice swobody kształtowania treści statutu, możliwe jest powołanie się na ich nieważność na gruncie art. 58 § 3 k.c.

(stosowanym odpowiednio). Przepis ten może znaleźć zastosowanie w przypadku naruszenia wszystkich granic kształtowania treści statutu określonych w art. 304 k.s.h.

oraz 353¹ k.c.

4.3.4. Dopuszczalność zamieszczania w statucie spółki postanowień