Sposób wykonania uprawnienia opcyjnego

Umowę przedwstępną można skonstruować jako umowę jednostronnie zobowiązującą.

Z punktu widzenia analizy umów opcji istotne są właśnie takie umowy przedwstępne.

W takiej sytuacji zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej spoczywa wyłącznie na jednej ze stron umowy, jednak jednocześnie nie można zapominać, iż dla zrealizowania tego obowiązku niezbędne jest także współdziałanie wierzyciela, wyrażające się koniecznością złożenia przez niego oświadczenia woli¹⁷².

Uprawnionemu nie będzie przysługiwało uprawnienie do doprowadzenia do skutecznego nabycia lub zbycia praw udziałowych w wyniku jednostronnego oświadczenia woli (wykonania opcji). W ramach omawianej konstrukcji uprawnionemu przysługiwać będzie jedynie uprawnienie do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej.

167 K. Kaczanowski, G. Wiaderek, Opcje…, str. 1. Autorzy ci zastrzegają przy tym, iż wyrażony pogląd dotyczy wyłącznie opcji rzeczywistych. Jak wskazuje A. Chłopecki, prawidłowo powinno się tutaj odnosić do „opcji z rozliczeniem rzeczywistym” – A. Chłopecki, Opcje…, str. 140.

168 K. Kaczanowski, G. Wiaderek, Opcje…, str. 2–3.

169 T.M. Szczurowski, Opcje…, str. 359. Podobnie, jak się wydaje, T. Gołębiewski, Prawo…, str. 16.

170 W. Popiołek [w:] Kodeks Cywilny. Tom I. Komentarz. Art. 1–449[10], red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, str. 1274.

171 Ibidem. Podobne stanowisko wyrażają także J. Grykiel [w:] Kodeks cywilny (tom II)..., komentarz do art. 389, Nb. 14; G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. J. Ciszewski, P. Nazaruk, Warszawa 2019, komentarz do art. 389, pkt. 21.

172 A. Zbiegień-Turzańska [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 389 k.c., Nb. 1; P. Machnikowski [w:]

Kodeks Cywilny. Komentarz. 8. wydanie, red. E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2017, komentarz do art. 389, Nb. 5.

59 W przypadku gdy osoba zobowiązana z umowy przedwstępnej uchyla się¹⁷³ od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Oznacza to, iż strona poszkodowana może dochodzić wyłącznie tych wydatków, które poniosła w związku z zawarciem umowy przedwstępnej (np. koszty podróży, koszty obsługi prawnej etc.), natomiast nie będzie jej przysługiwało roszczenie o naprawienie szkody, które przysługiwałoby w przypadku, gdy doszłoby do zawarcia umowy przyrzeczonej, a następnie jej niewykonania lub nienależytego wykonania¹⁷⁴. Takie odszkodowanie ogranicza się wyłącznie do tzw. ujemnego interesu umownego¹⁷⁵.

W przypadku natomiast, gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, strona uprawniona do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej może dochodzić przed sądem zawarcia umowy stanowczej, a zapadły wyrok, zgodnie z art. 64 k.c., będzie miał skutek równoważny ze złożeniem oświadczenia przez osobę zobowiązaną. W praktyce zakres zastosowania wymogów koniecznych do wystąpienia silniejszego skutku umowy przedwstępnej ogranicza się do formy (czyli np. zawarcia umowy przedwstępnej dotyczącej sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością w formie pisemnej z podpisami poświadczonymi notarialnie)¹⁷⁶.

W ocenie M. Romanowskiego umowa opcji nie może zostać zakwalifikowana jako umowa przedwstępna, gdyż prawa przysługujące na gruncie umowy przedwstępnej nie gwarantują uprawnionemu z opcji możliwości doprowadzenia do zawarcia umowy stanowczej za pomocą jednostronnego oświadczenia woli¹⁷⁷. Podobnie M. Krajewski wypowiedział się przeciwko kwalifikacji umowy opcji jako umowy przedwstępnej, jako iż w ocenie tego Autora świadczenie zobowiązanego z umowy opcji polega wyłącznie na złożeniu przez niego oferty, przy czym bez znaczenia pozostaje to, czy ostatecznie dojdzie do zawarcia umowy przyrzeczonej¹⁷⁸. W przypadku natomiast umowy

173 Przez pojęcie „uchylania się od zawarcia umowy przyrzeczonej” rozumieć należy sytuację, w której dłużnik, wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, nie wykonuje lub nienależycie wykonuje zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej – A. Zbiegień-Turzańska [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 390 k.c., Nb. 3.

174 W. Popiołek [w:] Kodeks cywilny..., str. 1283.

175 A. Zbiegień-Turzańska [w:] Kodeks cywilny…, komentarz do art. 390 k.c., Nb. 2.

176 M. Barański [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2019, komentarz do art. 390, Nb. 5; W. Popiołek [w:] Kodeks cywilny…, komentarz do art. 390, Nb. 8.

177 M. Romanowski, Charakter…, str. 29.

178 M. Krajewski, Konstrukcja…, str. 607.

60 przedwstępnej świadczenie dłużnika polega na zawarciu umowy przyrzeczonej, natomiast złożenie przez niego oświadczenia woli jest jedynie konkretnym działaniem jakie ma do tego doprowadzić¹⁷⁹. Podobnie M. Gutowski niejako a priori przyjmuje, iż umowa opcji zawiera w swojej treści uprawnienie kształtujące i na tej podstawie przesądza¹⁸⁰, iż umowa opcji nie może zostać zakwalifikowana jako umowa przedwstępna.

Jak się wydaje, powyższe zarzuty podniesione przez wskazanych Autorów są nie tyle zarzutem przeciwko koncepcji kwalifikacji umowy opcji jako umowy przedwstępnej, co przeciwko przyjęciu jakiejkolwiek kwalifikacji umowy opcji, która nie przyznawałaby uprawnionemu z opcji możliwości doprowadzenia do zawarcia umowy przyrzeczonej jednostronnym oświadczeniem woli.

Odnosząc się do tego zagadnienia, w pierwszej kolejności zauważyć należy, iż Autorzy ci w swoich rozważaniach podejmują próbę określenia charakteru prawnego umowy opcji w oparciu o konkretne ramy prawne, w których zmieścić powinna się każda umowa opcji. W niniejszej pracy przyjęte zostało odmienne podejście, polegające na próbie odpowiedzi na pytanie o możliwe konstrukcje umowy opcji (i w takim ujęciu przyjęcie jednej konstrukcji nie wyklucza przyjęcia także konstrukcji odmiennych). Odnosząc się z kolei bezpośrednio do podniesionych przez tych Autorów wątpliwości co do braku możliwości doprowadzenia do zawarcia umowy głównej mocą jednostronnego oświadczenia woli, należy zauważyć, iż – jak zostało wskazane powyżej – możliwe jest także sądowe dochodzenie zawarcia umowy przyrzeczonej w przypadku, gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej. Naturalnie stawia to uprawnionego z opcji w gorszym położeniu, niż gdyby przysługiwało mu uprawnienie do doprowadzenia do zawarcia umowy sprzedaży mocą jednostronnego oświadczenia woli, jednakże sam ten fakt nie przesądza jeszcze o nieprzydatności tej konstrukcji do kreowania umów opcji, jeżeli wolą stron będzie przyznanie uprawnionemu z opcji jedynie uprawnień przewidzianych w przepisach dotyczących umowy przedwstępnej. Jak zostało wskazane wcześniej, analiza definicji występujących w piśmiennictwie, jak również analiza występujących w obrocie umów

179 Ibidem, str. 606.

180 Nie jest to jedyny argument Autora przeciw kwalifikacji umowy opcyjnej jako umowy przedwstępnej, ale – jak się wydaje – argument dla tego Autora kluczowy. Podobny pogląd wyraża także P. Zakrzewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353–534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, komentarz do art. 389, pkt. 5.

61 opcji (por. uwagi zawarte w rozdziale 2.6.) wskazują, iż w praktyce strony decydują się także na zawieranie umów opcji nieprzewidujących doprowadzenia do zawarcia umowy sprzedaży w wyniku złożenia jednostronnego oświadczenia woli.

Na kwestię braku możliwości doprowadzenia do zawarcia umowy sprzedaży mocą jednostronnego oświadczenia woli zwraca też uwagę A. Chłopecki¹⁸¹. Autor ten wskazuje, iż przy założeniu, że wymogi co do formy są spełnione, możliwość żądania zawarcia umowy przyrzeczonej nie zmienia zasadniczo sytuacji uprawnionego, w stosunku do sytuacji, gdyby przysługiwało mu uprawnienie kształtujące, gdyż „dla uprawnionego nie stanowi bowiem różnicy, czy wystawca nie chce zawrzeć umowy by w jej następstwie [nie – przyp. autora] zapłacić czy po prostu nie chce zapłacić. Można sądzić, że z procesowego punktu widzenia sytuacja nie różni się w sposób istotny”¹⁸². Powyższy argument nie wydaje się w pełni przekonujący. Sytuacja uprawnionego do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej poprzez uzyskanie orzeczenia sądu zastępującego oświadczenie woli będzie słabsza zarówno w przypadku opcji put, jak i opcji call. W przypadku opcji put, uprawniony w pierwszym postępowaniu będzie dochodził zawarcia umowy przyrzeczonej i dopiero w kolejnym postępowaniu mógłby dochodzić płatności ceny, w przypadku zwłoki dłużnika. W ramach konstrukcji, w których uprawnionemu przysługuje uprawnienie do doprowadzenia do zawarcia umowy głównej mocą jednostronnego oświadczenia woli, konieczne byłoby dopiero ewentualne wniesienie powództwa o zapłatę, gdyż tytuł do praw udziałowych przeszedłby już w efekcie skorzystania z opcji przez uprawnionego (a jednocześnie powstałby obowiązek zapłaty ceny po stronie zobowiązanego). W przypadku opcji call, przy oparciu się o konstrukcję z art. 390 § 2 k.c., w razie uchylenia się zobowiązanego z opcji od zawarcia umowy przyrzeczonej, konieczne byłoby uzyskanie orzeczenia sądu zastępującego oświadczenie woli, podczas gdy w przypadku przyjęcia konstrukcji, w ramach której uprawnionemu przysługuje uprawnienie do doprowadzenia do zawarcia umowy głównej mocą jednostronnego oświadczenia woli, wystarczające jest złożenie przez uprawnionego takiego oświadczenia. W przypadku opcji call, kwestia zapłaty ceny nie będzie wymagała po stronie uprawnionego angażowania się w postępowanie sądowe, gdyż to zobowiązaniem uprawnionego jest zapłata ceny. Jak zostało jednak wskazane powyżej, brak możliwości doprowadzenia do zawarcia umowy głównej mocą

181 A. Chłopecki, Opcje…, str. 139.

182 Ibidem.

62 jednostronnego oświadczenia woli nie stanowi jednak o braku przydatności (oraz braku dopuszczalności) takiej konstrukcji umowy opcji.

Podsumowując ten fragment rozważań, w ocenie autora przyjąć należy, iż w zakresie sposobu wykonania uprawnienia opcyjnego, konstrukcja umowy opcji opartej o jednostronnie zobowiązującą umowę przedwstępną spełnia kryteria testu umowy opcji.