Umowa opcji w projekcie prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego 32

W toku prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego zostało zaproponowane (ostatecznie nieprzyjęte) następujące brzmienie przepisu dotyczącego umowy opcji:

„§ 1. Przez umowę opcji udzielający opcji zobowiązuje się, na żądanie uprawnionego z opcji, do spełnienia na jego rzecz oznaczonego świadczenia najpóźniej w ściśle określonym terminie. § 2. Udzielenie opcji może nastąpić za wynagrodzeniem (premia opcji). § 3. Uprawniony z opcji może być zobowiązany do spełnienia świadczenia przed wykonaniem opcji. W takim przypadku uprawniony z opcji nie może żądać zwrotu

55 Koncepcja podziału statutu na statut w sensie formalnym i statut w sensie materialnym zostanie omówiona w dalszej części niniejszej pracy.

33 spełnionego świadczenia w razie niewykonania opcji, chyba że co innego wynika z umowy.”⁵⁶

Zgodnie z powyższym projektem:

a) jedna ze stron jest uprawniona do żądania spełniania świadczenia przez drugą stronę;

b) rodzaj świadczenia nie został oznaczony. Jak się wydaje, świadczenie mogłoby polegać także na przeniesieniu prawa własności praw udziałowych;

c) fakultatywnie strony mogą zastrzec w umowie opcji wynagrodzenie przysługujące zobowiązanemu z opcji;

d) uprawniony z opcji może być zobowiązany do spełnienia świadczenia (zapłaty wynagrodzenia) przed wykonaniem opcji i co do zasady nie będzie uprawniony do jego otrzymania z powrotem w przypadku braku wykonania opcji.

Rozważana definicja wpisuje się więc w cechy umowy opcji występujące w przytoczonych dotychczas definicjach. Po dokonaniu szczegółowego podsumowania definicji umowy opcji (oraz określeniu cech umowy opcji), jak również charakteru prawnego umowy opcji w rozdziale drugim, w zakończeniu niniejszej pracy autor ustosunkuje się do proponowanego brzmienia przytoczonego przepisu, jak też do samej konieczności regulowania umowy opcji w przepisach prawa.

1.3.6. Definicja własna. Test umowy opcji

Podsumowując przytoczone dotychczas definicje umowy opcji, jak również projekt uregulowania umowy opcji w kodeksie cywilnym, w pierwszej kolejności zauważyć należy, iż wszystkie przytoczone definicje wskazują na to, iż stosunek opcyjny powstaje w wyniku zawarcia umowy, a nie mocą jednostronnego oświadczenia woli. Zastrzeżenie to jest o tyle istotne, iż w piśmiennictwie pojawiło się także stanowisko kwalifikujące opcję jako ofertę⁵⁷. Takie rozumienie opcji, na potrzeby rozważań zawartych w niniejszej pracy, należy jednak odrzucić. W przyjętym rozumieniu opcja doprowadzenia do zawarcia umowy głównej, przysługująca uprawnionemu z opcji, ma pochodzenie umowne. Wyprzedzając nieznacznie rozważania zawarte w dalszej części pracy, przyjąć

56 Brzmienie proponowanego przepisu za M. Bączyk, A. Jakubiec, P. Katner i M. Romanowski [w:]

Prawo…, str. 704.

57 Z. Radwański, System prawa cywilnego – część ogólna, Wrocław 1985, str. 411.

34 należałoby, iż nawet jeżeli konstrukcja umowy opcji zakładać będzie złożenie oferty przez zobowiązanego z opcji, treść takiej oferty będzie wcześniej ustalona pomiędzy stronami⁵⁸.

Naturalnie można wyobrazić sobie sytuację, w której oferta zostanie złożona w oderwaniu od jakichkolwiek ustaleń pomiędzy oferentem a oblatem i która jednocześnie zawierać będzie podstawowe elementy, które zostały wskazane w definicjach umowy opcji (wystarczające bowiem byłoby złożenie nieodwołalnej oferty uprawniającej do jej przyjęcia w określonym czasie), jednakże takiej oferty nie można traktować jako opcji w rozumieniu przyjętym w niniejszej pracy. Zasadniczo bowiem w sytuacji, gdy oferent sam z siebie składa oblatowi ofertę, jego intencją jest zawarcie umowy sprzedaży. W przypadku umowy opcji celem zobowiązanego z opcji jest przyznanie drugiej stronie uprawnienia do doprowadzenia do zawarcia umowy głównej, jednakże samo zawarcie takiej umowy nie musi być (co do zasady nie będzie) zgodne z subiektywnie pojętym najlepszym interesem zobowiązanego z opcji w momencie wykonania opcji. Powód, dla którego zobowiązany z opcji będzie przystępował do umowy opcji, będzie możliwy do ustalenia dopiero w wyniku dokonania interpretacji samej umowy (lub dodatkowych porozumień zawartych pomiędzy uprawnionym i zobowiązanym z opcji) i będzie nim co do zasady albo uzyskanie świadczenia wzajemnego (potencjalnie trudnego do wyodrębnienia z szeregu wzajemnych świadczeń zastrzeżonych w bardziej skomplikowanych umowach inwestycyjnych), albo zabezpieczenie spełnienia innego świadczenia należnego uprawnionemu z opcji.

Przechodząc do podsumowania powyższych definicji umowy opcji i odnosząc się do potencjalnej możliwości zaproponowania wyczerpującej definicji umowy opcji przez autora niniejszej pracy, uznać należy, iż tak jak możliwe byłoby przyjęcie ogólnej definicji umowy opcji uwzględniającej jej cel ekonomiczny (takie definicje zostały zaproponowane we wstępie niniejszej pracy), tak nie jest możliwe przyjęcie jednej określonej definicji prawnej umowy opcji. Przywołane powyżej definicje wskazują bowiem na różne możliwe podejścia do umowy opcji, zarówno w zakresie konstrukcji prawnej (tj. konstrukcji umożliwiających doprowadzenie do zawarcia umowy głównej mocą jednostronnego oświadczenia woli, jak również wymagających współpracy między

58 Zwraca też na to uwagę M. Gutowski, Umowa…, str. 181.

35 stronami), jak i jej poszczególnych elementów (wprowadzenie świadczenia wzajemnego, terminów czy warunków).

W ocenie autora niniejszej pracy prawidłowym punktem wyjścia do dalszego omawiania charakteru prawnego umowy opcji, jak również jej poszczególnych elementów, nie jest próba stworzenia szczegółowej definicji umowy opcji, a próba określenia minimalnego zestawu cech, jakie muszą wystąpić w danym stosunku prawnym (umowie), aby można było przyjąć, iż jest to umowa opcji. Podsumowując wskazane powyżej definicje, jak również funkcje spełniane przez umowę opcji, do cech takich należy zaliczyć:

a) istnienie uprawnienia opcyjnego, przysługującego tylko jednej ze stron umowy opcji, rozumianego bądź jako prawo żądania zawarcia umowy przenoszącej prawa udziałowe, bądź jako możliwość doprowadzenia do zawarcia takiej umowy mocą jednostronnego oświadczenia woli,

b) możliwość wykonania uprawnienia opcyjnego w określonym przez strony czasie po dniu zawarcia umowy opcji bądź po spełnieniu się określonego w umowie opcji warunku, niezależnie od działań podejmowanych przez zobowiązanego z opcji. Możliwość skonstruowania umowy opcji w ten sposób, aby uprawniony z opcji mógł wykonać swoje prawo w określonym czasie po dniu zawarcia umowy opcji (np. w ciągu 6 miesięcy od dnia zawarcia umowy opcji) lub po spełnieniu się określonego warunku⁵⁹, musi iść bowiem w parze z tym, aby w okresie tym zobowiązany z opcji nie mógł odwołać uprawnienia opcyjnego („wycofać się” ze swojego zobowiązania lub ze złożonego już oświadczenia woli kreującego uprawnienie opcyjne)⁶⁰, jak również z tym, by nie mógł on „przymusić”

uprawnionego z opcji do szybszego wykonania swojego prawa, pod sankcją jego wygaśnięcia, oraz

c) określenie essentialia negotii umowy sprzedaży udziałów lub akcji, która zostanie zawarta w wyniku wykonania opcji.

59 Przy czym wyobrazić można sobie także sytuację, w której stronom zależeć będzie na ukształtowaniu relacji w ten sposób, aby wykonanie uprawnienia opcyjnego było możliwe w określonym czasie (lub po upływie określonego terminu) przy jednoczesnym spełnieniu się określonych warunków.

60 Odmienną kwestią jest natomiast możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli na gruncie ogólnych przepisów prawa cywilnego (w takiej sytuacji konieczne jest jednak działanie pod wpływem np.

błędu lub podstępu).

36 Powyższe cechy charakterystyczne stanowią swoisty test umowy opcji i należałoby przyjąć, iż stosunki prawne niespełniające łącznie powyższych kryteriów nie mogą zostać zakwalifikowane jako umowa opcji. Analiza dopuszczalnych konstrukcji umowy opcji, która zostanie przeprowadzona w rozdziale drugim zostanie dokonana w oparciu o powyższy test. W kontekście rozważań przeprowadzanych w rozdziale drugim, szerszego omówienia wymagać będą jedynie dwie pierwsze przesłanki. Co do essentialia negotii umowy sprzedaży praw udziałowych zaznaczyć należy natomiast, iż wszystkie konstrukcje prawne, które uznać będzie można według powyższych kryteriów za umowę opcji, będą przyznawały uprawnienie do doprowadzenia do zawarcia umowy sprzedaży praw udziałowych – konsekwentnie konieczność określenia w umowie opcji ceny i przedmiotu umowy sprzedaży praw udziałowych nie stanowi zagadnienia kontrowersyjnego wymagającego niezależnego omówienia w odniesieniu do każdej z omawianych konstrukcji. Odmienną kwestią jest określenie granic, w jakich przedmiot umowy sprzedaży i jego cena mogą zostać w umowie opcji określone (w przypadku gdy strony wskazują jedynie podstawy do określenia ceny lub przedmiotu, bez wskazania ich wprost). Zagadnienie to zostanie omówione w rozdziale trzecim, jako zagadnienie dotyczące nie tyle cech konstrukcyjnych umowy opcji, co granic, w jakich pewne elementy umowy opcji mogą zostać ukształtowane.

Z przenalizowanych definicji umowy opcji wyodrębnić można jeszcze pojawiający się dodatkowo w części definicji element, tj. zastrzeżenie świadczenia wzajemnego, przysługującego zobowiązanemu z opcji w zamian za związanie się umową opcji. Jak się wydaje, w omawianych definicjach brak jest jednolitego stanowiska co do tego, czy umowa opcji musi zawierać w sobie takie świadczenie wzajemne (zwane także, w szczególności w kontekście opcji występujących na rynku regulowanym, „premią opcyjną”). W ocenie autora niniejszej pracy zastrzeżenie świadczenia wzajemnego nie powinno przesądzać o tym, czy w omawianym przypadku będziemy mieli do czynienia ze stosunkiem prawnym stanowiącym umowę opcji, czy nie. Część Autorów wprost dopuszcza możliwość przyjęcia umów opcyjnych, zarówno zawierających, jak i niezawierających świadczenia wzajemnego⁶¹. Naturalnie musi istnieć powód, dla którego zobowiązany z opcji podejmie decyzję o przystąpieniu do umowy opcji, jednakże powód taki nie musi koniecznie stanowić świadczenia wzajemnego. Wyobrazić sobie

61 M. Krajewski, Konstrukcja…, str. 607; M. Gutowski, Kilka uwag…, str. 94; M. Bączyk, A. Jakubiec, P. Katner i M. Romanowski [w:] Prawo…, str. 703–704.

37 można bowiem chociażby umowę opcji, która została zawarta na zabezpieczenie innej relacji wiążącej strony (przykładowo umowy pożyczki). Powód przystąpienia przez zobowiązanego z opcji do umowy opcji należałoby więc raczej rozpatrywać w kategoriach kauzalności, a nie świadczenia wzajemnego.

Kwestia tego, czy w ramach danej konkretnej konstrukcji jest dopuszczalne (lub konieczne) zastrzeżenie świadczenia wzajemnego, zostanie więc poddana analizie w rozdziale trzecim dotyczącym granic kształtowania umowy opcji, a nie w rozdziale drugim, w którym dokonywana będzie analiza różnych konstrukcji prawnych, w oparciu o wskazany powyżej test umowy opcji.

1.4. Swoboda kształtowania umów