Sprzeczność postanowień umowy z ustawą

W odniesieniu do sprzeczności umowy z ustawą, pierwszą kwestią wymagającą rozstrzygnięcia jest rozumienie pojęcia „ustawa”, które wzbudza kontrowersje na gruncie piśmiennictwa obejmującego art. 353¹ k.c. Możliwe jest przyjęcie kilku interpretacji tego pojęcia. Od najwęższego, literalnego, rozumiejącego pojęcie „ustawy” w sposób dosłowny, nieuwzględniający innych aktów prawnych, poprzez interpretację obejmującą ustawy oraz akty znajdujące się ponad ustawą w hierarchii źródeł prawa, aż do interpretacji przyjmującej, iż przez ustawę w rozumieniu art. 353¹ k.c. należy rozumieć wszystkie źródła prawa tj. zgodnie z art. 87 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej⁷¹: Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz na obszarze działania organów, które je ustanowiły – akty prawa miejscowego. Jak się wydaje, należy odrzucić pierwszą możliwość interpretacji pojęcia

„ustawa”, gdyż prowadziłoby to do konkluzji, iż umowa nie może być sprzeczna z ustawą, a jednocześnie może być sprzeczna z aktami stojącymi wyżej niż ustawa w hierarchii aktów prawnych. Jak wskazuje M. Gutowski, rozwiązanie takie byłoby

„niezgodne z założeniami spójnego systemu prawnego oraz nie do pogodzenia z konstytucyjnym porządkiem norm w Rzeczypospolitej Polskiej”⁷².

Co do rozumienia pod pojęciem ustawy przynajmniej Konstytucji, ustaw oraz ratyfikowanych umów międzynarodowych wydaje się, iż w piśmiennictwie istnieje konsensus w tej kwestii. Kontrowersje wzbudza natomiast możliwość objęcia zakresem tego artykułu także rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego (z zastrzeżeniem obszaru działania organów, które je ustanowiły).

70 M. Safjan [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1-449¹⁰. Tom I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, str. 289.

71 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 1997 poz. 483), dalej

„Konstytucja”.

72 M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 353¹, Nb 29.

40 Jako argumenty przemawiające za węższym rozumieniem pojęcia „ustawa” podnosi się m.in. wykładnię językową (odniesienie się do rozumienia przyjmowanego w nauce prawa konstytucyjnego ze względu na brak definicji w kodeksie cywilnym), fakt uregulowania pojęcia ustawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz potrzebę wzmocnienia zasady swobody umów przez jej uniezależnienie od aktów prawnych wydawanych dla doraźnych celów przez władzę wykonawczą⁷³.

Co do dwóch pierwszych argumentów, jak się wydaje, sam fakt wykładni językowej oraz zdefiniowania pojęcia „ustawa” w Konstytucji nie powinny przesądzać o przyjęciu, iż zakresem art. 353¹ k.c. nie są objęte akty podustawowe. Taka interpretacja prowadziłaby bowiem do konieczności przyjęcia, iż użyte w art. 353¹ k.c. pojęcie „ustawa” nie obejmuje swym zakresem także aktów ponadustawowych. Co do argumentu odnoszącego się do uniezależnienia zasady swobody umów od aktów prawnych wydawanych dla doraźnych celów, jak się wydaje, ryzyko to, w szczególności w odniesieniu do rozporządzeń⁷⁴, jest zminimalizowane wymogiem szczegółowości, któremu musi odpowiadać upoważnienie, na podstawie którego mogą być wydawane rozporządzenia, a który wyraża się w trzech aspektach: (i) szczegółowości podmiotowej nakazującej wskazanie przez ustawę konkretnego organu konstytucyjnego uprawnionego do wydania rozporządzenia (wzmocnionej zakazem subdelegacji); (ii) szczegółowości przedmiotowej nakazującej wskazanie przez ustawę spraw przekazanych do uregulowania (wzmocnionej zakazem wykładni rozszerzającej) oraz (iii) szczegółowości treściowej nakazującej określenie przez ustawę wytycznych dotyczących treści rozporządzenia⁷⁵. Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, iż – w przeciwieństwie do ustaw – rozporządzenia podlegają kontroli władzy sądowniczej, tzn. mogą one zostać zakwestionowane przed sądami powszechnymi lub administracyjnymi i jeżeli sąd w ramach danego postępowania uzna, iż rozporządzenie jest sprzeczne z normą wyższego

73 K. Osajda [w:] Kodeks cywilny, komentarz do art. 353¹, Nb 32–41. Podobnie, jak się wydaje, M. Safjan, Zasada…, str. 15. Zwraca się także uwagę na uchylenie art. XVI Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające kodeks cywilny (stanowiący, iż „ustawą w rozumieniu kodeksu cywilnego jest każdy obowiązujący przepis prawa”), co – zakładając istnienie racjonalnego ustawodawcy – powinno oznaczać, iż uchylenie definicji normatywnej przesądza o braku możliwości przyjmowania interpretacji tego pojęcia w identycznym do uchylonego brzmieniu. Argument ten (jako argument odnoszący się jedynie do przebiegu procesu legislacyjnego) nie wydaje się być jednak rozstrzygający.

74 Na gruncie piśmiennictwa dotyczącego Konstytucji wskazuje się na mniejszy rygoryzm odnoszący się do podstaw wydania aktów prawa miejscowego, jednakże także w odniesieniu do tych aktów Konstytucja wskazuje wyraźnie, iż muszą one być wydane „na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie”.

75 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, wyd. Liber, Warszawa 2007, str. 134.

41 rzędu, to może odmówić jego stosowania⁷⁶. Podsumowując, należałoby więc przyjąć szersze rozumienie pojęcia ustawy⁷⁷.

Termin „ustawa” obejmuje także prawo unijne, zarówno o charakterze pierwotnym, jak i wtórnym⁷⁸. Należy także przyjąć, iż zakresem art. 353¹ k.c. objęte będą zarówno normy prawa prywatnego, jak i prawa publicznego⁷⁹.

W doktrynie zarysował się spór co do tego, czy sprzeczność z ustawą polega na sprzeczności z konkretnym przepisem prawnym⁸⁰ (sprzeczność z zasadą wyrażoną expressis verbis), czy – jak głosi dominujące stanowisko – na sprzeczności z normą prawną zrekonstruowaną z przepisów prawnych, obejmującą także zasady niewypowiedziane bezpośrednio w przepisach⁸¹. Bez względu na przyjęte rozwiązanie tej wątpliwości należy przyjąć, iż ograniczenie swobody umów przez pryzmat sprzeczności z ustawą dotyczy sprzeczności danej umowy z normami (przepisami) o charakterze imperatywnym oraz semiimperatwynym (tzn. normami, które formułują zakazy jedynie jednokierunkowo)⁸². Jako że przepis nie musi wskazywać w swojej treści, czy jest on przepisem o charakterze imperatywnym, czy dyspozytywnym, warto zwrócić uwagę na powszechnie przyjęte w doktrynie prawa cywilnego domniemanie dyspozytywności przepisów⁸³. Co do zasady wszystko, co nie jest zakazane, jest dozwolone, a przyjęcie, iż dana norma stanowi przepis imperatywny, wymaga precyzyjnego uzasadnienia⁸⁴. Dla ustalenia, czy dany przepis jest przepisem imperatywnym, często konieczne będzie odwołanie się do wykładni systemowej oraz ustalenie celu danej regulacji⁸⁵.

76 Ibidem, str. 136.

77 Podobnie także m.in. M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 353¹, Nb 30; A. Kidyba [w:] Kodeks Cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania – część ogólna, 2. wydanie, red. A. Kidyba, Warszawa 2014, art. 353¹, pkt. 5; A. Brzozowski [w:] Zobowiązania..., str. 120; M. Tarska [w:] Prawo spółek osobowych. System Prawa Prywatnego. Tom 16, red. A. Szajkowski, Warszawa 2016, str. 251;

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2013 r., sygn. akt I UK 443/12.

78 Tak m.in. M. Safjan [w:] Kodeks cywilny…, str. 1077; M. Tarska, Zakres swobody umów w spółkach handlowych, Warszawa 2012, rozdział I, par. 2, pkt. 2A.

79 K. Osajda [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 353¹, Nb 42.; M. Safjan [w:] Kodeks cywilny..., str.

1077; M. Tarska [w:] Prawo spółek…, str. 252.

80 Tak np. J. Nowacki, Przepis prawny a norma prawna, Katowice 1988, str. 103–104.

81 Tak m.in. M. Safjan, Zasada…, str. 15; M. Tarska, Zakres…, rozdział I, par. 2, pkt. 2B.

82 M. Safjan [w:] Kodeks cywilny…, str. 1077.

83 Por. m.in. M. Gutowski [w:] Kodeks cywilny..., komentarz do art. 353¹, Nb 2; A. Brzozowski [w:] Zobowiązania..., str. 119.

84 Ibidem.

85 M. Safjan [w:] Kodeks cywilny..., str. 1079.

42 Ograniczenie zasady swobody umów przesłanką sprzeczności z ustawą dotyczy zarówno umów nazwanych, jak i umów nienazwanych.

1.4.3. Sprzeczność postanowień umowy z zasadami współżycia społecznego