5.1. Podstawowe założenie ontologiczne — człowiek jako aktywny element świata
Naszą uwagę skupimy na podmiotach postrzegających i operujących bytami. W zasadzie rozpatrywanym przez nas podmiotem będzie człowiek, ale na
leży pamiętać, że postrzegają również inne żywe istoty. Z rozważań nie powinno się też wykluczać obiektów wytworzonych przez człowieka i spełniających dla niego funkcje zastępcze.
Uznając człowieka za aktywny element świata, zajmiemy się jego możliwościami poznawczymi. Wymaga to przedstawienia przyjmowanych pojęć i założeń wstępnych.
W rozważaniach dotyczących ewolucyjnej teorii poznania G. Vollmer przedstawił je w formie postulatów. Zacytujmy trzy z nich, które mają znaczenie dla tego tekstu22: 1. Postulat realności: istnieje realny świat, niezależny od postrzegania i świadomości.
2. Postulat kontinuum: między wszystkimi obszarami rzeczywistości zachodzi (ist
nieje) kontinuum powiązań.
3. Postulat struktury: realny świat ma strukturę.
W prezentowanych tutaj rozważaniach rozwiniemy przytoczone postulaty przyj
mując:
1. Istnieje realny świat niezależny od podmiotów postrzegających, w którym istnieją byty materialne i niematerialne.
2. Między wszystkimi bytami można rozpatrywać odniesienia.
3. Odniesienia będące powiązaniami między bytami materialnymi są możliwe dzięki mediom, w których te byty są „zanurzone”.
4. Zasadne jest wyróżnianie bytów naturalnych i wytworzonych przez byty naturalne.
5. Wśród bytów naturalnych wyróżnimy byty twórcze, które mają zdolność postrze
gania i przetwarzania doznań pozyskiwanych w trakcie obserwacji. Cechą specy
ficzną bytów twórczych jest zdolność wytwarzania innych bytów, które mogą być materialne lub niematerialne. Wytworzony byt może być wewnętrzną składową lub być bytem zewnętrznym względem bytu wytwarzającego.
6. Człowiek jest bytem twórczym, który wyróżniamy jako podmiot postrzegający świat.
22 G. Vollmer, Evolutionäre Erkenntnistheorie, Hirzel, Stuttgart 1975.
7. Przyjmując wyróżnioną pozycję człowieka można rozpatrywać częściowo upo
rządkowaną hierarchię bytów, na której szczycie jest człowiek.
Mocne podkreślenie ogólnego wyróżnienia bytów twórczych ma na celu wska
zanie, że w założeniach uwzględniany jest nie tylko człowiek lecz również inne byty naturalne. Tak wprowadzone założenia nie wykluczają też np. inteligentnych robotów.
W odniesieniu do człowieka, założenia pozwalają wprowadzić do rozważań „świat wewnętrzny” (np. operacje myślowe w mózgu) i wytwarzanie obiektów zewnętrznych, zarówno fizycznych (dotykalnych), jak i intelektualnych (niedotykalnych).
W drugim punkcie jest wprowadzone bardzo ogólne pojęcie „odniesienia”, które w następnych punktach uszczegółowiono jako powiązanie. Określenie „odniesienie”
ma sygnalizować jedynie możliwość równoczesnego rozpatrywania bytów o do
wolnej naturze. W sferze poznawczej mogę więc rozpatrywać odniesienie między np. księżycem a myślami człowieka. Czy te dwa byty są ze sobą powiązane? W sensie fizycznym nie mają ze sobą nic wspólnego. Ale można je dostrzec w sensie emo
cjonalnym, a dobrym dowodem jest stworzenie wielu poematów przez poetów.
Ogólnie, odniesienie można uznać za bardzo słabą relację między rozpatrywanymi bytami.
Podstawą naszych rozważań jest uznanie człowieka za byt twórczy, który poznaje i przekształca świat. Ograniczymy się przy tym jedynie do skrótowej prezentacji, jak przebiega fizyczny proces poznawania świata.
5.2. Bodźce, doznania człowieka
Podmiotem rozważań jest byt twórczy, którego fundamentalnym przy
kładem jest człowiek ze swą zdolnością postrzegania i reagowania na istnienie innych bytów.
Postrzeganie i możliwość reagowania są efektem sekwencji odniesień:
• bodziec dociera do człowieka,
• fizycznym następstwem bodźca jest doznanie,
• utrwalenie doznania następuje przez utworzenie fenomenu myślowego i zapa
miętanie,
• w wyniku zapamiętania następuje włączenie powstałego fenomenu do zbioru wcześniejszych, już istniejących, wywołując:
— zmiany w zbiorze zapamiętanych fenomenów,
— wytworzenie nowych wewnętrznych doznań i ich konfiguracji (myślenie),
— uzewnętrznienie konfiguracji myślowych (wspomaganie pamięci) przez utrwa
lenie na nośniku, dzięki czemu może następować odtwarzanie „tego samego”, o ile nośnik nie ulega zniekształceniom.
Bodźce docierają do człowieka przez:
— kontakt bezpośredni jako czucie, dotyk,
— widzenie,
— słuch,
— węch,
— smak,
— odczuwanie ciepła.
W rozważaniach uwzględniających zachowanie człowieka i możliwości jego wspo
magania w realizacji działań z pewnością na specjalną uwagę zasługują receptory odbierające bodźce przez dotyk, widzenie i słuch, dzięki którym następuje oddzia
ływanie między człowiekiem a jego otoczeniem. Ich znaczenie znajduje odbicie w tworzeniu dla nich sztucznych substytutów wzmacniających lub wręcz zastępu
jących odbiór przejmowanych przez nie bodźców. Znamy je pod postacią różnych czujników, detektorów, kamer czy urządzeń nasłuchowych. Bez nich trudno sobie wyobrazić dokonywanie obserwacji, które są podstawą badań empirycznych.
5.3. Postrzeganie, spostrzeżenia — byty mentalne
Bodziec, doznanie są składowymi postrzegania. Postrzeganie jest ter
minem bardzo ogólnym, używanym dość powszechnie i niekiedy traktowanym jako synonim spostrzeżenia.
Przez postrzeganie jest rozumiana jako zdolność rozpoznawania swego otoczenia przez organy zmysłowe.
W rozumieniu tej prezentacji postrzeganie jest aktywnym, twórczym przejęciem bodźca przez organy zmysłowe i włączeniem go do istniejącego już zbioru wcześniej przejętych bodźców. Jest więc aktem wewnętrznym postrzegającego indywiduum.
Aktywnie przejmowane bodźce stają się spostrzeżeniami. Bodziec jest czymś fizycznym, impulsem przejmowanym przez układ nerwowy. Można go rejestrować za pomocą instrumentów pomiarowych. Spostrzeżenie jest czymś, co uznajemy za przeniesienie bodźca do sfery mentalnej, w której spostrzeżenie włącza się w funk
cjonujące byty, które z tego względu nazywa się bytami mentalnymi. W przypadku, gdy sferą mentalną jest mózg, następuje zapamiętanie spostrzeżenia. Ale należy pamiętać, że sferę mentalną tworzą również inne zespoły ciała ludzkiego. Przykładem może być zapamiętanie przez sportowca jakiegoś bodźca przez mięśnie ręki czy nogi, co w języku powszechnym przekłada się na określenie „pamięć mięśniowa”.
Koncentrując naszą uwagę na bytach powstających w mózgu nie możemy zapominać o istnieniu i funkcjonowaniu bytów innego rodzaju.
5.4. Pamięć — powstawanie fenomenów myślowych
Co powstaje dzięki postrzeganiu? Jak trwały jest efekt postrzegania?
Receptory są wyspecjalizowanymi komórkami a nawet całymi narządami zmysłowymi, spełniającymi funkcje przekształcania specyficznych oddziaływań natury fizycznej lub chemicznej otoczenia w zdarzenia, które zmieniają stan aktywności komórek nerwo
wych, w tym mózgowych. Należy uwzględnić, że sygnały docierające do receptorów jako takie nie mają żadnego znaczenia. Ich znaczenie zależy od warunków, w jakich są odbierane przez odbiorcę. Dlatego postrzeganie, co jest silnie podkreślane w kon
struktywizmie, nie może oznaczać bezpośredniego odwzorowania rzeczywistości w mózgu. Dopiero zapamiętanie bodźca w postaci spostrzeżenia jest uznawane jako utworzenie fenomenu myślowego i staje się elementem myślenia. U każdego czło
wieka, dzięki bodźcom odbieranym z jego otoczenia i już istniejącym fenomenom myślowym, w jego mózgu powstają obrazy, które tworzą indywidualny, prawdziwy dla niego obraz rzeczywistości.
Na pytanie, jak funkcjonuje pamięć, nie ma pełnej, ontologicznej odpowiedzi.
Będziemy więc odwoływać się do pragmatycznych orzeczeń, które wystarczają do użytecznych analiz, wniosków i działań.
5.5. Włączanie nowych fenomenów do zbioru już istniejących — powstawanie powiązań
Postrzegając pewną rzecz, odnotowujemy nie tylko istotne dla niej cechy, ale również jej pozycję w odniesieniu do innych rzeczy lub punktów orien
tacyjnych.
Nie wnikając w to, jak „wygląda” w mózgu byt fizyczny wywołany przez bodziec, mamy podstawy, aby uznać, że powstający fenomen myślowy odpowiadający po
strzeganej rzeczy jest włączany do zbioru istniejących fenomenów. Włączenia nie należy traktować jako prostego dołączenia i powiększenia zbioru. Następstwem jest niemal zawsze zmiana, wywołana chociażby przez powstanie nowych odniesień między fenomenami w zmienionym zbiorze. Zmienia się struktura zbioru i następuje nowe uporządkowanie zbioru fenomenów myślowych. Badania neurologiczne po
wiązań między systemem nerwowym i komórkami sensorycznymi oraz motorycznymi dają podstawę do stwierdzeń, że następuje przegrupowanie odniesień w strukturach zbiorów fenomenów myślowych i powstawanie nowych powiązań.
Jakie powiązania uznamy za interesujące w naszych rozważaniach? Będą nimi skojarzenie, odwołanie i tok myślowy.
Skojarzenie — uświadomienie jednego fenomenu wywołuje przywołanie innego, co pozwala poszerzyć lub zmienić zakres przemyśleń.
Odwołanie — uświadomienie lub zamierzone wywołanie jednego fenomenu po
woduje wywołanie innego fenomenu wzmacniającego znaczenie pierwszego.
Tok myślowy — zamierzone wywołanie jednego fenomenu powoduje wywołanie innego fenomenu (innych fenomenów), z którym (z którymi) tworzą dopełniające się elementy struktury semiotycznej, a więc mające znaczenie semantyczne, spełniające określone reguły syntaktyczne i dające się przedstawić znaczenie pragmatyczne.
Zwięźle możemy mówić, że w toku myślowym następuje przemyślenie dokonanych spostrzeżeń.
Wykorzystaną w toku myślowym wiedzę nazywamy wewnętrzną informacją.
5.6. Świadomość
Przemyślenia są wyrazem zdolności poznawczych i gotowości do zmian zachowania człowieka. Są istotnym czynnikiem kształtowania świadomości.
Świadomość jest stanem wewnętrznej gotowości osoby do odbierania spostrze
żeń, dokonywania przemyśleń, co realizuje się przez specyficzne własności stanów mentalnych uwidaczniających się w sterowaniu zachowaniem, odtwarzaniem przeżyć i wewnętrzną koncentracją uwagi na tym, jakie są jej mentalne stany. Jest uznawana za pewien rodzaj „wewnętrznego postrzegania”, ukierunkowanego na realizujące się w ciele osoby procesy23.
Jak podkreśla T. Metzinger:
Świadomość pozwala orzekać, jakie jest odniesienie osoby do pewnego postrze
ganego obiektu lub powstałego fenomenu myślowego, a więc wyraża intencjonalność w rozumieniu „być świadomym pewnej rzeczy”. Jest więc własnością wyrażającą stan mentalny osoby umożliwiający jej skupienie uwagi i sterowanie zachowaniem, względnie odzwierciedlającą jej przeżycia24.
Wyróżnia się trzy szczególnie ważne formy świadomości25: 1) świadomość fenomenologiczną,
2) świadomość intencjonalną, 3) samoświadomość.
23 N. Block, On a confusion about a function of consciousness, Behavioraland Brain Sciences 1995, 18, s. 227247.
24 T. Metzinger (ed.), Bewußtsein. Beiträge aus der Gegenwartsphilosophie, Schöningh, Paderborn 1995.
25 D.A. Braun, Philosophische Verwicklungen der neurobiologischen Bewusstseinsforschung, Dissertation, Philosophische Fakultät der AlbertLudwigsUniversität Freiburg i. Br. 2011.
Świadomość fenomenologiczna wyróżnia się przez zawartość jakościową, w tym postrzegania zmysłowe, nastroje i emocje. Dzięki niej rejestrujemy doznania i zapa
miętujemy je, co kształtuje wewnętrzną przestrzeń będącą podłożem dla powstają
cych fenomenów myślowych.
Świadomość intencjonalna odnosi się do ukierunkowania uwagi na coś lub od
niesienia do jakiegoś obiektu. Jej istnienie jest podstawą dokonywania wyborów, w tym takich, które nie zawsze są zgodne z zachowaniem instynktownym.
Samoświadomość jest stanem dostrzegania bezpośredniego stosunku do sa
mego siebie.
Świadomość, określając stan osobowości, w jakim znajduje się indywiduum, jest kształtowana przez:
a) postrzegania zmysłowe wydarzeń w świecie zewnętrznym i we własnym ciele;
b) mentalne stany i operacje, takie jak myślenie, wyobrażenia i przypominanie;
c) emocje, afekty i odczuwane stany, potrzeby;
d) przeżycia własnej identyczności;
e) umiejscowienia siebie i ciała w przestrzeni i czasie;
f) realność przeżyć i rozróżnianie między światem realnym i wyobrażeniem.
Przytoczoną listę można jeszcze uzupełnić. Ale już to zestawienie pozwala do
strzec, jak wiele czynników ma wpływ na nasze myślenie i dlaczego przemyślenia różnych osób mogą być nawet podobne, ale nigdy nie są takie same.