M tworzony wewnętrznie u obserwatora do własnego użytku

Mając wyróżnioną kategorię modeli wewnętrznych, rozpatrzmy nieco szczegółowiej przypisywaną im rolę w teorii poznania i znaczeniu dla uporządko­

wanego wnioskowania.

Modele wewnętrzne tworzone na użytek własny są konstrukcjami myślowymi stającymi się elementami wewnętrznej bazy wiedzy. W literaturze są nazywane mo­

delami mentalnymi⁵⁶. Mentalne modele są uznawane za wewnętrzne odwzorowania rzeczywistości. Powstają dzięki procesom kojarzenia zewnętrznych bodźców z oto­

czenia i wewnętrznych bodźców będących efektem myślenia i dokonujących się w mózgu symulacji myślowych. Model mentalny jest zawsze obiektem wewnętrznym specyficznym dla osoby, powstającym w głowie tej osoby, przy czym nie zawsze jest zgodny z ujawnianym zewnętrznie modelem wyrażanym przez prezentację języko­

wą. W życiu nie zawsze to, co mówimy, jest zgodne z tym, co wiemy. Jest to uwaga, która ma znaczenie, gdy na kształt modelu istotny wpływ ma wiedza pozyskiwana od innych osób.

Prześledźmy stadia powstawania modeli mentalnych.

Wyróżnimy:

Ba1) M tworzony bezpośrednio w trakcie postrzegania (uno acto) — skojarzenia

Rys. 8.6. Model tworzony w trakcie postrzegania Źródło: opracowanie własne.

Inicjacją tworzenia modelu wewnętrznego jest mimowolne wyróżnienie w świe­

cie realnym jakiegoś bytu, który wyróżnia się z otoczenia i przez doznania zmysło­

we wywołuje powstanie skojarzenia w mózgu. Skojarzenie generowane przez jakiś byt może za chwilę być wyparte przez inne skojarzenie. Wstępem do powstawania modelu mentalnego staje się uświadomienie dostrzeżenia wyróżnionego bytu i sku­

pienie na nim uwagi. Następstwem tego uświadomienia powinno być świadome dokonanie obserwacji.

Ba2) M tworzony na podstawie świadomie dokonywanych obserwacji

56 N. Bach, Mentale Modelle als Basis von Implementierungsstrategien. Konzepte für ein erfolgreiches Change Management, 2. Auflage, Technische Universität Ilmenau, Univer sitäts­

bibliothek, Ilmenau 2010.

V Modele

wewnętrzne

Modelowany obiekt

Postrzeganie

Skojarzenia

Rys. 8.6. Model tworzony w trakcie postrzegania Źródło: opracowanie własne

135

8. model M0

V V

Modele wewnętrzne

Modelowany obiekt

Postrzeganie Poznawanie

Skojarzenia Cele poznawcze

Rys. 8.7. Model tworzony na podstawie świadomych obserwacji Źródło: opracowanie własne

Baza wiedzy wewnętrznej

Modele wewnętrzne

Modelowany obiekt

M0 M1

V WW0

Poznawanie

Cele poznawcze

Rys. 8.8. Model wewnętrzny uwzględniający wiedzę wewnętrzną Źródło: opracowanie własne

Rys. 8.7. Model tworzony na podstawie świadomych obserwacji Źródło: opracowanie własne.

Skupienie uwagi na wyróżnionym bycie możemy rozumieć jako akt poznawczy, którego wyrazem jest świadoma obserwacja, w trakcie której następuje dokładniej­

sze rozpoznanie bytu V i tworzenie dla niego odpowiednika w postaci konstruktu myślowego M0. Powstały konstrukt można nazwać modelem mentalnym bytu V.

Formalnie przyjmuje się, że M0 powstaje jako konstrukt indywidualny reprezentujący obserwowany byt V. Konsekwencją takiego założenia jest uznanie, że obserwacja wielu bytów prowadzi do powstawania wielu względnie niezależnych modeli men­

talnych, z których każdy odpowiada innemu z wyróżnianych bytów.

Ba2) M tworzony z uwzględnieniem oddziaływania wiedzy wewnętrznej — kon­

frontacja spostrzeżeń z posiadaną wiedzą, wzbogacanie postrzegania o nabyte do­

świadczenia

Rys. 8.8. Model wewnętrzny uwzględniający wiedzę wewnętrzną Źródło: opracowanie własne.

Świadoma koncentracja na obserwacji jakiegoś bytu wiąże się niemal zawsze z odwołaniem do wcześniejszych doświadczeń i nabytej wiedzy. Wstępnie powstały model mentalny M0 niemal równocześnie jest korygowany po konfrontacji z posia­

daną wiedzą, czego efektem jest kształtowanie zmodyfikowanego modelu M1, który wzbogaca bazę wiedzy wewnętrznej obserwatora WW0.

Ba3) M tworzony z uwzględnieniem refleksji korygujących i porządkujących — falsyfikacja

Rys. 8.9. Model wewnętrzny tworzony ze względu na cele poznawcze Źródło: opracowanie własne.

Powstające na bazie bieżących obserwacji i nabytych doświadczeń modele typu M1 kształtują wewnętrzną, indywidualną postawę obserwatora, jego ego. Udział w życiu społecznym wiąże się z wymianą myśli i spostrzeżeń, co w przypadku roz­

patrywanych modeli mentalnych oznacza uwzględnianie w nich doświadczeń i wie­

dzy innych osób, co najogólniej ujmujemy jako uwzględnienie wiedzy zewnętrznej w kształtowaniu modelu obserwowanego bytu V. Powstający dzięki temu model M1a jest wynikiem falsyfikacji pozwalającej na usunięcie z niego niezgodności z in­

nymi modelami i wzbogacenie go o elementy, których obserwator nie dostrzegł w czasie tworzenia modelu M1. Ponieważ wiedza zewnętrzna jest prezentowana za pomocą jakiegoś języka, niebagatelnym warunkiem jest istnienie odpowiedniej terminologii pozwalającej wiążąco łączyć pojęcia wykorzystywane w zewnętrznym środowisku z pojęciami, jakimi operuje obserwator oraz z językiem obserwacji. Fal­

syfikacja nie musi być jednokierunkowa. Model M1 może zawierać „nowości”, które mogą zmieniać i wzbogacać bazę wiedzy zewnętrznej. Spostrzeżenia obserwatora ujęte w modelu M1 mogą stać się istotnym wkładem w poszerzanie wiedzy o świecie realnym.

Baza wiedzy zewnętrznej

Baza wiedzy wewnętrznej

Modele wewnętrzne

Modelowany obiekt

M0 M1

V WW0 WZ0

Poznawanie

Cele poznawcze

Rys. 8.9. Model wewnętrzny tworzony ze względu na cele poznawcze Źródło: opracowanie własne

Rozpatrując modele mentalne, należy brać pod uwagę, że są one silnie zależne od cech fizycznych i zdolności mózgu obserwatora. Odwołując się do nich, musimy uwzględniać możliwą ich zmianę w czasie pod wpływem uzupełnień i zniekształceń związanych z interakcją z innymi modelami, jak również ze słabościami pamięci.

Modele mentalne są fundamentem rozwoju myślowego człowieka. Wytworzone w pamięci jako odzwierciedlenie wrażeń i doznań w postaci obrazów i konstruktów myślowych stają się wykładnią poziomu intelektualnego i kultury osobistej. Gdy są je­

dynie typu M1, kształtują przekonania i postawę mogące nie znajdować zrozumienia u innych. Jednym z warunków funkcjonowania w społeczności jest refleksja i falsy­

fikacja własnych spostrzeżeń przez konfrontację ze sprawdzoną wiedzą zewnętrzną i tworzenie modeli typu M1a.

8.10.3. M tworzony wewnętrznie u obserwatora