Fundamentalne kategorie modeli

Rozważania o modelowaniu nie mogą nie uwzględniać, jaką pozycję wobec bytu V zajmuje postrzegający.

W standardowym ujęciu przyjmuje się domyślnie, że V jest bytem zewnętrznym dla postrzegającego. W takich sytuacjach należy rozpatrywać postrzegającego jako podmiot zaangażowany w poznanie V, przy czym może ono oznaczać, że:

— nie ingeruje on w postrzegane przez niego byty,

— zamierza ingerować i wobec tego stara się rozpoznać możliwości dokonywania ingerencji,

— dokonuje ingerencji i — domyślnie — jest zainteresowany w efektach ingerencji.

Przyjmijmy, że byt V, będący zewnętrznym dla osoby postrzegającej, jest przez nią dobrze rozpoznawalny i nie zmienia się w czasie. Nie wprowadzamy rozróżnienia, czy jest on materialny, czy abstrakcyjny.

Łatwo zauważyć, że niezmienność V może być zagwarantowana właściwie w przy­

padkach, gdy V jest bytem materialnym o trwałej postaci lub abstrakcyjnym utrwa­

lonym na materialnym nośniku. W praktyce osłabiamy warunek niezmienności V i wprowadzone założenie jest rozszerzane na przypadki względnej niezmienności, w ramach której w określonym okresie postrzegania może występować tolerowana ograniczona zmienność.

Wyróżnimy dwie fundamentalne kategorie M:

A. M jest niezależny od postrzegającego, B. M jest zależny od postrzegającego.

Kategoria A. Model niezależny od postrzegającego

Założenie, że M jest niezależny od postrzegającego, a dostępny do postrzegania, oznacza, że jest istniejącym bytem świata realnego. M może być bytem materialnym lub bytem abstrakcyjnym dostępnym na pewnym nośniku materialnym. Niezależność należy interpretować jako brak możliwości jakiejkolwiek ingerencji postrzegającego w kształtowanie czy zmiany M.

Model niezależny od postrzegającego jest dla niego zawsze zewnętrznym i po­

strzeganie sprowadza się praktycznie do możliwości dokonywania obserwacji. W ta­

kich przypadkach postrzegający staje się obserwatorem.

Rys. 8.1. Model tworzony przez obserwatora Źródło: opracowanie własne.

Obserwator może jedynie stwierdzać istnienie i przez obserwację poznawać własności i funkcjonowanie bytu M. Zaangażowanie obserwatora może się ujaw­

niać w dostrzeganiu, umiejętności raportowania i w przemyśleniach dotyczących postrzeganych bytów.

W przypadku, gdy M jest niezależny od obserwatora, zakładamy, że rozpatrywane byty pozwalają się obserwować i nie istnieją przeszkody w dokonywaniu obserwacji.

Obserwacja musi oznaczać, że osoba postrzegająca jest w stanie dostrzegać i rozumieć istotę istnienia i funkcjonowania obserwowanych bytów. W szczególności w odniesieniu do bytów abstrakcyjnych dostępnych na nośnikach materialnych ozna­

Obserwator

V M

Rys. 8.1. Model tworzony przez obserwatora Źródło: opracowanie własne

cza to nie tylko rozumienie treści prezentującej dany byt, lecz również umiejętność operowania samym nośnikiem.

Ogólnie rozumiane postrzeganie jest tutaj ukierunkowane przede wszystkim na sprawdzanie, czy rozpoznany substytut V może być uznany za model M.

Wobec tego, obserwator może:

— stwierdzać, że M jest modelem V oraz

— wskazywać zakres wykorzystania M do określonych celów.

Na czym może polegać stwierdzanie, że M jest modelem V? Następuje to przez:

1) Wskazanie (właściwie doprecyzowanie) własności W.

2) Przyjęcie zasady (reguły) identyfikacji lub określania W_M i orzekania zgodności między W i W_M.

3) Rozpoznanie zakresu orzeczeń na podstawie W_M, które mogą być przenoszone na V.

4) Rozpoznawanie i weryfikacja powiązań wewnętrznych w V i M mogących mieć znaczenie dla orzeczeń.

1) Wyróżnienie własności W, która jest podstawą wskazywania, że M jest substy­

tutem V, może być jednoznacznie określone i być bezpośrednią przesłanką rozpatry­

wania M jako modelu. W praktyce niemal zawsze niezbędne jest przemyślenie, jaki jest zakres interesującej nas własności, doprecyzowanie tego zakresu i ewentualne jego poszerzenie.

2) Określenie i przyjęcie zasad identyfikacji, co jest lub co w modelu ma być odpowiednikiem interesującej nas własności W, jest sprawą kluczową modelowania.

Z przeglądu definicji można odczytać, że dla zapewnienia zgodności wystarcza do­

konanie homomorficznego lub izomorficznego odwzorowania atrybutów specyfiku­

jących własność W. Jest to warunek zawężający modelowanie, ale na ogół spełniony w modelach technicznych i informatycznych. Przyjmując taki warunek w modelach z obszarów natury lub społeczności, narażamy się na niespełnienie warunków 3 i 4 sformułowanych w nowym ujęciu definicji modelu, co może skutkować niewłaści­

wymi wnioskami wobec V uzyskiwanymi na podstawie modelu. Określenie właści­

wych odpowiedników w modelu i zasad orzekania o zgodności jest więc wielkim wyzwaniem poznawczym.

3) Jaki może być zakres orzeczeń na podstawie modelu, które mogą być prze­

noszone na oryginał jest ściśle związane z tym, jak wnikliwie zostały rozpatrzone przyporządkowania między własnością W i W_M. Ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby w tym miejscu zwrócić uwagę na zagadnienie „odwrotne”, czyli przyjąć, że in­

teresują nas pewne orzeczenia, które mogą być sformułowane na podstawie W_M

i sprawdzać, czy odnoszą się one do V. Właśnie w takich przypadkach sformułowania na podstawie W_M mogą być uznane za hipotezy orzeczeń dla V.

4) Dopatrywanie się powiązań w V czy M jest zadaniem badawczym. Ponieważ tutaj jest rozpatrywana kategoria, w której obserwator nie może ingerować ani w V ani w M, jest to zadanie uwarunkowane możliwościami wnikliwego poznawania bytów w zależności od rozpatrywanej klasy. Z naukowego punktu widzenia jest to zadanie wyznaczania domeny modelu, czyli identyfikacji bytów, dla których M może być uznawane za model.

Tworzenie modeli z pozycji obserwatora jest dla każdego z nas elementarną czyn nością poznawczą. Można powiedzieć, że ich powstawanie w naszych mózgach jest świadectwem rozwoju intelektu człowieka i właśnie dlatego powinniśmy zwracać uwagę na falsyfikację naszego poznania przez uporządkowanie spostrzeżeń i two­

rzenie właściwych konstruktów myślowych, które pozwalają na wyciąganie użytecz­

nych wniosków kształtujących nasze zachowanie i zgodność z kulturą współistnienia z otoczeniem. Ten warunek oznacza w praktyce konieczność konfrontacji indywidu­

alnych, subiektywnych modeli z tworzonymi przez inne osoby. Konfrontacja może następować przede wszystkim przez komunikację, a to oznacza uzewnętrznienie wewnętrznych konstruktów myślowych.

Kategoria B. Model zależny od postrzegającego

Zależność M od postrzegającego należy rozumieć jako możliwość wpływu na kształ­

towanie zawartości i postaci M. Aby zaakcentować rolę wpływu na M, określenie ob­

serwator zastąpimy przez nazwę konstruktor. Istotnym założeniem wstępnym będzie przyjęcie, że konstruktor świadomie określa cel rozpatrywania i tworzenia modelu.

Sformułowanie, że M jest zależny od konstruktora, obejmuje wszystkie przypadki, w których konstruktor odtwarza i zmienia coś znanego względnie projektuje coś nowego na podstawie czegoś, co jest już znane. Gdy konstruktor tworzy coś, czego jeszcze nie było, będziemy uznawali, że jest twórcą. Twórca odwołuje się właściwie do nieistniejącego bytu V. Podstawą tworzenia jest wyobraźnia bazująca na wiedzy wewnętrznej.

W dalszej części będziemy rozpatrywać postrzegającego jedynie jako konstruk­

tora, który postrzega istniejące byty V. Przyjmujemy, że tworzenie czegoś zupełnie nowego bazuje na twórczej inwencji i nie może być rozpatrywane przez odniesienia do procedur czy klasyfikacji.

Wpływ na kształtowanie zawartości i postaci modelu M wymaga rozróżnienia:

Ba) — M jest bytem wewnętrznym powstającym u konstruktora

V

Obserwator/

konstruktor M1

Rys.8.2. Model wewnętrzny powstający u konstruktora Źródło: opracowanie własne

Obserwator/

konstruktor

V M1

M2

Rys. 8.3. Model zewnętrzny tworzony przez konstruktora Źródło: opracowanie własne

Rys. 8.2. Model wewnętrzny powstający u konstruktora Źródło: opracowanie własne.

M wewnętrzny powstający u konstruktora jest bytem abstrakcyjnym, będącym efektem świadomego i wybiórczego przyjmowania doznań i ich transformacji w fe­

nomeny myślowe, a następnie tworzenia konstrukcji myślowych. Dla tego samego bytu V każdy konstruktor tworzy własny model mentalny. Tym samym — formalnie — nie ma możliwości dokonywania porównań między modelami wewnętrznymi różnych konstruktorów.

Bb) — M jest bytem zewnętrznym tworzonym przez konstruktora

Rys. 8.3. Model zewnętrzny tworzony przez konstruktora Źródło: opracowanie własne.

M zewnętrzny tworzony przez konstruktora jest bytem, którego zawartość i postać jest określana przez tworzącego model, z tym że model po utworzeniu istnieje i może być postrzegany przez inne osoby.

M może być bytem abstrakcyjnym lub materialnym. Modele mogą być uzewnętrz­

nione jako:

— rzeczowe w postaci obiektów naturalnych lub technicznych,

— graficzne w postaci obrazów, schematów,

— semantyczne będące konstrukcjami językowymi o różnym stopniu formalizacji.

Starając się o jak najszersze ujęcie rozumienia modeli, naszą uwagę koncen­

trowaliśmy na wskazaniach uniwersalnych łączących dowolne byty V i M. Głębsze rozważania wymagają odwołania do natury bytów V i M.

8.10. M jako byt wewnętrzny