Kategorie systemów

W świecie obiektów naturalnych postrzegamy i wyróżniamy zbiory obiektów, które uznajemy za systemy i uzasadniamy to dostrzeganiem zależności między obiektami, które wyróżnionej całości nadają sens istnienia i funkcjonowania.

Tym samym identyfikujemy rolę każdego z obiektów zbioru i znaczenie powiązań między nimi dla funkcjonowania zapewniającego egzystencję i ewentualne zmia­

ny rozumiane jako rozwój zarówno obiektów, jak i systemu jako całości. Z pozycji postrzegającego dopatrujemy się również, jakie znaczenie ma wyróżniony system dla swego otoczenia. Takie podejście zaprezentował Ludwig von Bertalanffy, który w swej pracy General Systems Theory dostrzegł podobieństwa między zbiorami

obiektów obserwowanych w naturze, a rozpatrywanych wcześniej przede wszystkim jako samodzielne jednostki⁶⁹.

Podejście L. von Bertalanffy’ego zyskało szerokie uznanie u przedstawicieli nauk przyrodniczych, psychologów, socjologów. Dla prezentowanego tutaj ujęcia istotne jest, że wyróżnianie systemu wymaga dostrzeżenia względnie stałych, a więc powta­

rzalnych powiązań między obiektami i uzasadnienia, że dzięki nim całość, jaką tworzy zbiór, spełnia warunki stawiane systemom.

W obszarze społecznym teorię systemów rozwinął N. Luhmann, który w swym ujęciu zwrócił szczególną uwagę na operacje realizowane przez system. W przypad­

ku systemów społecznych o zasadności wyróżniania systemu przesądza zdolność komunikowania jego członków. Za fundamentalny cel systemu społecznego można uznawać zachowanie istnienia jako całości w czasie zbiorowości tworzącej system⁷⁰. Cechą wyróżniającą systemów społecznych jest kreatywne kształtowanie relacji mię­

dzy osobami i grupami tworzącymi system. Są to często relacje krótkotrwałe, powsta­

jące ze względu na dostrzegane zagrożenia lub wspólną korzyść względnie relacje, których utrwalanie przebiega ewolucyjnie, nie bez pewnych turbulencji. Specyfikę systemu społecznego wyznacza wewnętrzna komunikacja między jego uczestnikami, która określa jego spójność i warunkuje osiąganie celów systemu jako całości. Można uznać, że powiązania komunikacyjne między uczestnikami systemu określają jego strukturę. Ponadto należy brać pod uwagę, że wyróżniony system społeczny musi być rozpatrywany jako segment ogólnie postrzeganego społeczeństwa i jego funkcjo­

nowanie jest uwarunkowane przez wpływy podmiotów zewnętrznych i przyjmowaną jako obowiązującą w tej społeczności kulturę współistnienia. Charakterystycznymi przykładami systemów społecznych są organizacje i instytucje.

Organizacja — zrzeszenie osób fizycznych, grup społecznych lub państw, posia­

dające wspólny program działania, cel i zadania zawarte w statucie⁷¹. Organizacje są szczególnymi systemami społecznymi, w których obowiązuje wysoki stopień formal­

nie zdefiniowanych reguł, podział ról i uprawnień decyzyjnych, a zależności między członkami organizacji są określone przez zasady komunikacji.

Instytucja — wyodrębniony zakład o charakterze publicznym, zajmujący się okre­

ślonym zakresem spraw, powołany do działania w ważnej dziedzinie życia społecz­

nego⁷².

69 General System Theory. Foundations, Development, Applications, New York 1968, wyd.

polskie: Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, PWN, Warszawa 1984.

70 N. Luhmann, Soziale Systeme. Grundriß einer allgemeinen Theorie. Suhrkamp, Frankfurt AM Main 1984.

71 Słownik współczesnego języka polskiego, red. nauk. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996.

72 Ibidem.

Działania uczestników organizacji czy instytucji są na ogół ściśle powiązane z ce­

lami ogólnymi systemu. Zakres możliwych działań, często o charakterze decyzji, jest ograniczony przez programy wynikające z tych celów z uwzględnieniem warunków funkcjonowania systemu, przypisane uczestnikom zróżnicowane kompetencje, co jest związane z ich pozycjami w strukturach systemu, oraz nie zawsze formalnie ujaw­

niane powiązania między uczestnikami.

Systemem technicznym jest zbiór wytworzonych i uporządkowanych przez czło­

wieka obiektów materialnych, których funkcjonowanie jest określone przez technicz­

ne powiązania umożliwiające wykonywanie zadanych funkcji⁷³.

Istota, a tym samym celowość systemu technicznego, jest określana już w fazie myślenia o nim wynikającego z dostrzegania potrzeby i możliwości wytworzenia jakiegoś obiektu materialnego na użytek własny lub innych podmiotów. Myślenie o stworzeniu systemu technicznego należy rozumieć jako świadomy dobór obiektów i powiązań między nimi, który jest dokonywany ze względu na cel, jakim jest uzyski­

wanie określonego wyniku uzyskiwanego dzięki cząstkowym działaniom poszczegól­

nych obiektów. Jest to ważne, aby odróżniać zestaw obiektów, które tworzą jedynie obiekt złożony, od systemu tworzonego przez podobne obiekty. Typowymi obiek­

tami systemów technicznych są maszyny i urządzenia. Ustawienie zestawu maszyn i połączenie ich kablami nie tworzy jeszcze z niego systemu. Dopiero dostrzeżenie, że dany zestaw jest uzasadniony dla wytworzenia jakiegoś produktu, pozwala go traktować jako system.

Przytoczony przykład jest ważną wskazówką dla rozpatrywania systemów tech­

nicznych. System techniczny może być wyodrębniany statycznie przez identyfika­

cję struktury, jaką tworzą obiekty i domyślnie przypisywane im funkcje, które są ze sobą powiązane przez odniesienia do celu całości, względnie dynamicznie przez odwołanie do procesu, który może być realizowany przez dany zespół obiektów.

W standardowych rozważaniach można dostrzec drugie z tych podejść. W takim ujęciu system techniczny jest najczęściej opisywany przez relacje między wejściem i wyjściem, będącymi zależnościami między początkiem i końcem procesu, w którego realizację są zaangażowane obiekty systemu. Formalnie jednak, bez dostrzegania procesu, nie ma uzasadnienia wyróżnianie wejścia i wyjścia systemu.

Rozpatrując zróżnicowane funkcje, można wyróżnić techniczne systemy tworzone ze względu na⁷⁴:

73 Zmodyfikowana wersja ujęcia przedstawionego w: G. Ropohl, Allgemeine Technologie als Grundlage für ein umfassendes Technikverständnis , [in:] Allgemeine Technologie zwischen Aufklärung und Metatheorie. Hrsg. v. Gerhard Banse, Edition Sigma Verlag, Berlin 1997.

74 G. Spur, Erscheinungsformen und Modelle technischer Systeme: Beitrag zur theoreti-schen Begründung der Technikwissenschaften, [in:] Wissenschaft und Technik in theoretischer Reflexion, H. Parthey, G. Spur (Hrsg.), Peter Lang, Frankfurt am Main u.a. 2006.

− pozyskiwanie — ukierunkowane na pozyskiwanie surowców, a więc operujące w środowiskach ziemi, wody i powietrza i dokonujące transformacji materiałów lub energii,

− budowanie — tworzone w celu wytworzenia na jakimś obszarze nowych obiektów liniowych (drogi), powierzchniowych (płyta lotniska) lub przestrzennych (budowle),

− produkcję — zorientowane na wykonywanie procesów transformacji wytwarzają­

cych dobra użytkowe.

Nieco odrębną kategorię tworzą systemy techniczne, których funkcje polegają na gotowości do wykonywania działań. Należą do nich systemy zaangażowane w trans­

fery materiałów, energii czy informacji. Cechą charakterystyczną takich systemów jest możliwość ich identyfikacji przez powiązania tworzące ogólnie rozumiane sieci, takie jak sieć transportowa, energetyczna czy informatyczna. Są to systemy odgrywające niezwykle ważną rolę w sektorze usług.

W świecie realnym dostrzegane są systemy składające się z obiektów jednorod­

nych, ale w praktyce tworzone są systemy składające się z niejednorodnych obiektów złożonych.

Szczególnym przypadkiem systemu, w którym dominującą rolę odgrywa wpraw­

dzie człowiek, ale nie można go rozpatrywać bez wykorzystywanych przez niego urządzeń technicznych i niezbędnej bazy wiedzy, jest przedsiębiorstwo. Przedsię­

biorstwo jest całością tworzoną przez człowieka, który też nadaje mu sens istnienia i bycia w czasie. Ogólnie przyjmuje się, że celem przedsiębiorstwa jest wytwarzanie wyników użytecznych dla podmiotów spoza przedsiębiorstwa. Jest to podstawowy sprawdzian właściwego doboru obiektów tworzących system przedsiębiorstwa, czy to osób, czy urządzeń technicznych, jak również niezbędnej wiedzy. Ale sens funk­

cjonowania przedsiębiorstwa nadają powiązania między wyróżnionymi obiektami umożliwiające wykonywanie operacji prowadzących do pożądanych wyników.

Elementarnym systemem w przedsiębiorstwie produkcyjnym jest stanowisko pracy, które wiąże ze sobą pracownika z maszyną, a więc obiekt społeczny z tech­

nicznym. Rozpatrując linię produkcyjną jako system, do obiektów typu człowiek i ma­

szyna należy dołączyć obiekty reprezentujące wiedzę, a więc obiekty abstrakcyjne.

W rozważaniach dotyczących systemów tej klasy szczególnego znaczenia nabierają powiązania umożliwiające komunikację i przepływ informacji między obiektami spo­

łecznymi i technicznymi danego systemu.

Współczesne postrzeganie sensu działalności przedsiębiorstwa kieruje dodatko­

wo uwagę na składowe identyfikowane w najbliższym otoczeniu działalności produk­

cyjnej, którymi są obiekty środowiska warunkujące wykonywanie funkcji i doznające skutków tej działalności.

Odwołanie do przedsiębiorstwa jako przykładu systemu ma zwrócić uwagę na znaczenie interpretacji określenia sensu istnienia zbioru obiektów stanowiących całość, bez której definicja systemu nie spełnia drugiego warunku dobrego defi­

niowania, mianowicie rozpoznawania, jakie zbiory obiektów mimo dostrzegania powiązań między nimi nie mogą być traktowane jako systemy.

Przykład

Gdy jest tworzony zespół osób, którego celem ma być praca nad projektem or­

ganizacji imprezy masowej na osiedlu, a do zespołu zaprasza się osoby znające się od lat, ale nie angażujące się w życie osiedla, to raczej trudno liczyć na systemową współpracę między nimi przy organizacji imprezy. Ale w trakcie organizowania mogą ukształtować się relacje, które z zespołu luźno powiązanych osób utworzą zgrany zespół mogący być nazwany systemem.