Włączenie opcji przemyśleń skutkuje tworzeniem M, który jest konstrukcją łączącą dostrzeżenia z obserwacji i posiadanej wiedzy z sugestiami potencjalnych wyników ujmowanych jako hipotezy naukowe. Cele naukowe są praktycznie zawsze poprze
dzone celami poznawczymi. Nie muszą natomiast wprost łączyć się z użytkowymi, aczkolwiek jest to opcja pożądana. Priorytetem staje się uzyskanie dzięki modelowi wyników o znaczeniu naukowym wzbogacającym zewnętrzną bazę wiedzy, w szcze
Baza wiedzy zewnętrznej
M1 Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie obserwacji oraz wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej
M1a Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie powtarzanych obserwacji M5 Model mentalny obserwatora po przemyśleniach naukowych
Model zewnętrzny po przemyśleniach naukowych M2 Prezentacja zewnętrzna stanu poznania V - raport M6
WW2 Baza wiedzy wewnętrznej skorygowana wynikami z powtarzanych obserwacji WW1 Baza wiedzy wewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji
WZ2 WZ3 WZ4
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji Baza wiedzy zewnętrznej po korektach poznawczych Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona o wnioski naukowe
Rys. 8.12. Tworzenie modelu dla celów naukowych – wzbogacenie bazy wiedzy zewnętrznej o wnioski naukowe
Źródło: opracowanie własne
M1 Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie obserwacji oraz wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej
M1a Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie powtarzanych obserwacji M5 Model mentalny obserwatora po przemyśleniach naukowych
Model zewnętrzny po przemyśleniach naukowych M2 Prezentacja zewnętrzna stanu poznania V - raport M6
WW2 Baza wiedzy wewnętrznej skorygowana wynikami z powtarzanych obserwacji WW1 Baza wiedzy wewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji
WZ2 WZ3 WZ4
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji Baza wiedzy zewnętrznej po korektach poznawczych
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona o wnioski naukowe
Rys. 8.12. Tworzenie modelu dla celów naukowych – wzbogacenie bazy wiedzy zewnętrznej o wnioski naukowe
Źródło: opracowanie własne
Rys. 8.12. Tworzenie modelu dla celów naukowych — wzbogacenie bazy wiedzy zewnętrznej o wnioski naukowe
Źródło: opracowanie własne.
gólności rozwijać dorobek jakiejś teorii. Model musi być zatem tak konstruowany, aby uzyskiwane wyniki mogły być poddane falsyfikacji. Wskazówkami przy tworzeniu modeli tej klasy mogą być wymagania naukowe formułowane w odniesieniu do problemów realnoabstrakcyjnych.
W postępowaniu prowadzącym do utworzenia modelu spełniającego cele na
ukowe zmieniają się wymagania. Przede wszystkim niezbędne jest dokonanie wy
boru uzasadnionej metodyki tworzenia modelu uwzględniającej wstępne sugestie zakresu hipotez, jakie mają być formułowane na podstawie modelu. Analogicznie jak w modelu tworzonym ze względu na cele użytkowe, należy zapewnić koresponden
cję między powstającym stopniowo modelem a obserwowanym obiektem. W tym przypadku rozpoznanie w V atrybutów będących generatorami interesującej nas własności W powinno odpowiadać wymaganiom formułowanych hipotez. Ponieważ wyniki uzyskiwane na podstawie modelu mają wzbogacać zewnętrzną bazę wiedzy, tworzony model mentalny M5 musi uwzględniać uporządkowaną wiedzę własną po przemyśleniach wyników obserwacji WW2, jak również wiedzę zewnętrzną po konfrontacji wniosków poznawczych po obserwacjach WZ3. Końcowy efekt w po
staci modelu mentalnego M5 jest podstawą utworzenia zewnętrznego modelu M6, a wyniki naukowe uzyskane za pomocą tego modelu wzbogacają bazę wiedzy ze
wnętrznej WZ4. Na ogół wyniki uzyskane dzięki modelowi wymagają uzupełnień autorskich lub interpretacji czy pomocniczych uzasadnień. Właściwy wkład w zmiany WZ4 następuje po formalnej lub środowiskowej falsyfikacji samego modelu M6 jak i uzyskanych za jego pomocą wyników.
Postępowanie w procesie tworzenia modelu mającego spełniać cele naukowe jest formalnie bardziej skomplikowane.
1. Przyjmujemy, że znany jest model mentalny M1, odpowiadający mu model ze
wnętrzny M2 oraz wzbogacona wstępnym wnioskami wewnętrzna baza wiedzy WW1.
2. Do bazy wiedzy zewnętrznej WZ2 są przekazywane spostrzeżenia, które wzbo
gaciły bazę wiedzy wewnętrznej WW1 oraz wnioski pozyskiwane z modelu ze
wnętrznego M2.
3. Uzyskana wiedza oraz przemyślenia są inspiracją do pogłębionych obserwacji V i modyfikacji modelu mentalnego do postaci M1a, który staje się inspiracją do sta
wiania hipotez naukowych, co znajduje odzwierciedlenie w zmianach wewnętrz
nej bazy wiedzy WW2, a uzyskiwane wnioski cząstkowe wzbogacają zewnętrzną bazę wiedzy WZ3.
4. Proces badania naukowego, w którym dokonywana jest dodatkowa obserwacja obiektu V, odwołania do wiedzy z baz WW2 i WZ3, stwarzają przesłanki powstania modelu mentalnego M5 oraz jego zewnętrznego odpowiednika M6.
5. Model mentalny M5 jest dorobkiem naukowym konstruktora, który — zgodnie z przyjmowaną przez niego strategią — dzieli się wnioskami z otoczeniem, wzbo
gacając tym samym bazę wiedzy zewnętrznej WZ4.
6. Uzewnętrzniony model M6 — o ile wzbudzi zainteresowanie — daje możliwość pozyskiwania wiedzy wzbogacającej WZ4.
8.12.3. Proces tworzenia modelu spełniającego cele poznawcze, użytkowe i naukowe
Modele spełniające cele poznawcze tworzymy na co dzień w ramach naszego rozwoju intelektualnego. Dzięki nim stajemy się mądrzejsi, a zdobyta wiedza pozwala nam starać się o odpowiednią pracę i pozycję społeczną. Uzewnętrznienie tej wiedzy, będąc elementem komunikacji społecznej, jest wkładem w rozwój kultury środowiska. Z filozoficznego punktu widzenia modele poznawcze spełniają zatem specyficzne cele użytkowe, gdy użyteczność jest rozumiana jako przydatność do istnienia i funkcjonowania osób w otoczeniu.
Współcześnie intelektualne rozumienie użyteczności jest „wypychane” przez inter
pretację z pozycji materialnego wykorzystania, w szczególności przez ekonomiczne wartościowanie wyników. Można to dostrzec również w odniesieniu do tworzonych modeli, których cechy poznawcze są uzupełniane sugestiami użyteczności i oferowa
ne jako przydatne do rozwiązywania pewnych problemów realnych. Można to uznać za pozytywne, o ile wiąże się z przekazem dostatecznie wnikliwego poznania, bez jego uzupełniania o sugestie subiektywne, wytworzone wewnętrznie bez odwołania do obserwacji.
Na większą uwagę zasługują modele, które są tworzone z myślą o wynikach na
ukowych i użytkowych. Jest to bez wątpienia opcja godna zalecenia. Sprzyja temu podobieństwo podstawowych wymagań wobec procesu tworzenia modelu, jakimi są wnikliwość obserwacji i poprawne określanie warunków zgodności między ory
ginałem a modelem. Należy jednak zwrócić uwagę, że sprawdzenie poprawności modelu ze względu na cele użytkowe dokonuje się przez testy w praktyce, ale po
zytywne wyniki takich testów nie muszą jeszcze oznaczać, że spełniają one kryteria naukowe. Model musi spełniać nie tylko warunki stawiane przez użytkownika, lecz również być uzupełniony o składowe pozwalające na stawianie hipotez naukowych i przejść procedurę falsyfikacji wyników. Oznacza to znacznie większe wymagania wobec konstruktora modelu. Z jednej strony powinien on mieć dobry kontakt ze środowiskiem użytkowników i znać ich oczekiwania, a z drugiej strony powinien znać metodykę badań naukowych obowiązującą w danym obszarze modelowania i prze
widzieć konieczność operowania innym językiem niż w przypadku modeli użytko
wych. Pozostawiając na schemacie to samo oznaczenie dla modelu M6, akcentujemy
149
8. model
jednak, że występuje on w podwójnej — również w sensie fizycznej prezentacji — roli.
W jednej jest on przeznaczony dla użytkownika, w drugiej jest dorobkiem naukowym.
Doświadczenie z kontaktów z użytkownikiem mają również znaczenie dla zewnętrznej bazy wiedzy, którą wzbogacają zarówno przemyślenia naukowe, jak i wyniki konsul
towane z praktykami.
Rys. 8.13. Tworzenie modelu uwzględniającego cele poznawcze, naukowe i użytkowe Źródło: opracowanie własne.
M1 Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie obserwacji oraz wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej
M3 Model mentalny obserwatora uwzględniający cele użytkownika M5 Model mentalny obserwatora po przemyśleniach naukowych
WW2 Baza wiedzy wewnętrznej skorygowana wynikami z powtarzanych obserwacji WW1 Baza wiedzy wewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji
WZ2 WZ3 WZ4
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji Baza wiedzy zewnętrznej po korektach poznawczych Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona o wnioski naukowe
V1 Zmieniony obiekt V po wykorzystaniu wyników uzyskanych z modelu Model zewnętrzny po przemyśleniach naukowych
M2 Prezentacja zewnętrzna stanu poznania V (raport) M6
Rys. 8.13.Tworzenie modelu uwzględniającego cele poznawcze, naukowe i użytkowe Źródło: opracowanie własne
M1 Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie obserwacji oraz wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej
M3 Model mentalny obserwatora uwzględniający cele użytkownika M5 Model mentalny obserwatora po przemyśleniach naukowych
WW2 Baza wiedzy wewnętrznej skorygowana wynikami z powtarzanych obserwacji WW1 Baza wiedzy wewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji
WZ2 WZ3 WZ4
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji Baza wiedzy zewnętrznej po korektach poznawczych Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona o wnioski naukowe V1 Zmieniony obiekt V po wykorzystaniu wyników uzyskanych z modelu
Model zewnętrzny po przemyśleniach naukowych M2 Prezentacja zewnętrzna stanu poznania V (raport) M6
Rys. 8.13.Tworzenie modelu uwzględniającego cele poznawcze, naukowe i użytkowe Źródło: opracowanie własne
M1 Model mentalny obserwatora tworzony na podstawie obserwacji oraz wiedzy wewnętrznej i zewnętrznej
M3 Model mentalny obserwatora uwzględniający cele użytkownika M5 Model mentalny obserwatora po przemyśleniach naukowych
WW2 Baza wiedzy wewnętrznej skorygowana wynikami z powtarzanych obserwacji WW1 Baza wiedzy wewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji
WZ2 WZ3 WZ4
Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona wynikami obserwacji Baza wiedzy zewnętrznej po korektach poznawczych Baza wiedzy zewnętrznej wzbogacona o wnioski naukowe V1 Zmieniony obiekt V po wykorzystaniu wyników uzyskanych z modelu
Model zewnętrzny po przemyśleniach naukowych M2 Prezentacja zewnętrzna stanu poznania V (raport) M6
Rys. 8.13.Tworzenie modelu uwzględniającego cele poznawcze, naukowe i użytkowe Źródło: opracowanie własne
Przedstawiony schemat jest w zasadzie zespoleniem schematów przedstawia
jących postępowania cząstkowe, gdy są stawiane cele poznawcze, użytkowe czy naukowe. Ale jest na nim zasygnalizowana istotna różnica. Rzetelne podejście do tworzenia modelu użytecznego w praktyce i spełniającego ostre wymagania nauko
we wymaga, aby użytkownik otrzymywał model M6 po weryfikacjach naukowych, a nie model tworzony jedynie po — nawet solidnych — dociekaniach poznawczych uwzględniających warunki użytkownika. Jest to bardzo ważna zmiana jakościowa w podejściu do tworzenia modelu. Nie rozpatrując tutaj szczegółowo, na czym może polegać różnica treściowa między modelem, który byłby tworzony jedynie dla celów użytkowych, a więc typu M4 ze schematu tworzenia modelu spełniającego cele użyt
kowe, a modelem typu M6, zwróćmy jedynie uwagę na czas uzyskiwania każdego z tych modeli. Sygnalizują to przedstawione schematy, na których jest uwzględniona symbolicznie oś czasu. Nie ulega wątpliwości, że model typu M4 jest uzyskiwany szybciej niż model M6. Ponadto wiadomo, że każda czynność w procesie tworzenia wymaga ponoszenia kosztów. Użytkownik ma więc formalne prawo rozważać zasad
ność ponoszenia przez niego kosztów za czynności niezwiązane wprost z użyteczno
ścią modelu. Są to problemy bardzo istotne dla polityki łączenia badań naukowych z praktyką, które tutaj możemy jedynie zasygnalizować.