Metodyczny konstruktywizm

Poznawanie świata człowieka bazuje na doświadczeniach. Gromadze­

nie doświadczeń, przemyślenie wniosków, jakie z nich wynikają, należy uznawać za podstawę kształtowania postawy życiowej każdego z nas. Ale odwoływanie się jedynie do obserwacji jest charakterystyczne dla biernej, zachowawczej postawy wystarczającej w życiu codziennym. Może być nawet uznane za wystarczające dla tworzenia obrazu świata i określania reguł życia. Jakże wielu z nas, świadomie lub podświadomie, w chwilach zadowolenia stawia pytanie − czy muszę więcej wiedzieć, aby dobrze żyć?

Nie negując istnienia osób prezentujących postawę niechęci do pozyskiwania wiedzy, mamy prawo twierdzić, że człowiek pragnie rozwijać swe poznanie.

Na pewnym etapie rozwoju skumulowanie wiedzy i dokonujące się w mózgu ope­

racje kojarzenia spostrzeżeń wywołują nową jakość poznania. Jest nią konstruowanie bytów, które niekoniecznie istnieją w świecie realnym. Można to już zaobserwować u każdego dziecka, które wymyśla różne stwory bajkowe. Tworzenie bytów wymy­

ślonych jest czymś naturalnym dla artystów.

Naszą uwagę skierujemy na świadomie tworzone konstrukcje myślowe, które stają się inspiracją do wprowadzania zmian w otaczającym nas świecie. Mogą to być zmiany ewolucyjne lub innowacyjne. Zmiany innowacyjne w sferze materialnej oznaczają tworzenie czegoś, czego wcześniej nie było. W sferze niematerialnej jest to formułowanie odmiennych od wcześniej uznawanych teorii. Innowacyjność jest związana z intelektualnym rozwojem człowieka i w filozofii jest określana jako kon-struktywizm. W dużym skrócie, zasadniczą ideą konstruktywizmu jest uznawanie, że nie poznajemy świata takim, jakim on jest, lecz przez konstrukcje, jakie powstają w naszym mózgu. Tutaj ograniczamy rozumienie konstruktywizmu do problemów dotyczących powstawania konstrukcji poznawczych jako bytów myślowych i ich prze­

noszenia na zewnątrz w postaci bytów materialnych lub niematerialnych.

W konstruktywizmie nie pomija się znaczenia badań empirycznych. Uznaje się, że są one przyczynkiem oraz weryfikatorem wyników konstrukcji myślowych. Fenomeny myślowe inspirujące tworzenie konstrukcji są przecież na ogół pochodnymi badań empirycznych. Ale wyniki empiryczne nie są, w rozumieniu konstruktywizmu, obrazem świata. Dopiero stworzenie na ich podstawie pewnych konstrukcji myślowych staje się aktem twórczym poznania. Dopełnieniem aktu poznania staje się transformacja konstrukcji myślowej w uzewnętrzniony byt materialny lub niematerialny. W prak­

tycznym odczytaniu idei konstruktywizmu kryje się ważna wskazówka badawcza. Nie wystarcza coś dostrzegać w trakcie prowadzenia badań. Obserwacje są niezbędne, ale dopiero konstruktywne ich przetworzenie czyni je wartościowymi. Spostrzeżenia należy uznawać jedynie za wstęp do powstawania idei twórczych. Czy konstrukcje mogą być dowolne, zależne jedynie od ich twórcy? Nie można tego wykluczyć czy zabronić. Uznajemy to prawo doceniając artystów. Tutaj interesuje nas konstrukty­

wizm metodyczny, zgodnie z którym podstawą tworzenia czegoś nowego, co nas interesuje, nie jest przypadkowe skojarzenie, lecz wynik określonych przemyśleń, w których można powołać się na pewną, uzasadnioną metodykę. Sugestia, że w kon­

struowaniu istotne znaczenie ma jakaś metodyka, może kojarzyć się z „obowiązkiem”

postępowania zgodnie z jakimś wcześniej określonym schematem toku myślowego.

Nie było to żadną intencją konstruktywistów. Postępowanie konstrukcyjne może być innowacyjne. Ale, dopuszczając swobodę myślenia, wprowadzono zasadę falsyfikacji jego wyników. Wynik musi przejść próbę zwątpienia. W odniesieniu do wyników abs­

trakcyjnych, jest to sprawdzanie zgodności z teorią, w której wynik ma obowiązywać.

Natomiast dla wyników tworzonych jako byty materialne, sprawdzenie jest najczęściej traktowane jako test przydatności, użyteczności. Przyjęcie takiej zasady nie jest for­

malnie poprawne. Zauważmy, że nasza uwaga powinna być skoncentrowana na po­

wstaniu wyniku i jego zgodności z inspiracją myślową, która go wygenerowała. Wo­

bec tego, test powinien dotyczyć tego, czy wynik jest, czy jest odpowiednikiem bytu myślowego i czy funkcjonuje zgodnie z przemyśleniami konstrukcyjnymi. W samej idei konstruktywizmu nie ma odwołań do użyteczności czy przydatności w praktyce.

To już jest powołanie na pragmatyzm ze szczególnym akcentem na wartościowanie ekonomiczne. Historia przytacza wiele przykładów genialnych wynalazków, które w okresie powstania nie przeszły testów użyteczności w praktyce. Ale, niemal zawsze idee ich tworzenia wnosiły coś do naszego poznania.

Sformułowane spostrzeżenie zwraca uwagę na rolę przyjmowania systemów wartości w ocenie konstruowanych bytów. Jest to niezwykle ważne dla badań nauko­

wych, które są realizowane w konkretnych realiach życia gospodarczego. Myślenie konstruktywne, twórcze, dokonuje się w mózgu, absorbuje czas i energię twórcy. Do­

póki jest ono samoistną inwencją twórcy, o wartości myślenia świadczy wewnętrzna satysfakcja, zadowolenie. Ale, czy twórca może coś konstruować bez zapewnienia jakiejś godziwej egzystencji? Jaką szansę konstruowania ma młody twórca pełen wyobraźni i pomysłów dopiero wkraczający w świat tworzenia? W ramach nurtu kon­

struktywizmu nie należy oczekiwać „konstruktywnej” odpowiedzi na tak postawione pytania. Nie jest to już problem poznawania lecz kształtowania świata, w którym jesteśmy i obserwatorami, i konstruktorami.

Każdy z nurtów filozoficznych wniósł nowe idee do naszego postrzegania świata.

Należy je uwzględniać jako ewolucyjne dopełnienia naszego poznania. Nie zwracając uwagi na filozoficzne dyskusje, w których są dokonywane przeciwstawienia argu­

mentacji wykorzystywanych w poszczególnych nurtach, dla współczesnych badań naukowych w obszarze problemów realno­abstrakcyjnych ważne jest umiejętne odczytanie wskazówek, które sugerują te nurty. Pewną sugestię, jak należy je łączyć, podał K.R. Popper postulując, aby obiektywne poznanie uwzględniało trzy dopeł­

niające się światy²¹:

Świat 1 — fizyczną energię i widzialną materię, a więc naturę, stworzone przez człowieka rzeczy materialne i niematerialne.

Świat 2 — indywidualną świadomość, w której następuje rekonstrukcja rzeczy­

wistości w postaci fenomenów myślowych, których powstanie jest inspirowane za­

21 K.R. Popper, Objektive Erkenntnis. Ein evolutionärer Entwurf , Hamburg, 3. Auflage, 1982.

Cyt. za: F. Zenker, Beiträge zur Philosophie des Geistes an Hand der Drei-Welten-Theorie von Karl Popper, Dissertation, Johann­Wolfgang­Goethe­Universität zu Frankfurt am Main 2011.

równo obserwacjami świata realnego jak i aktywacją wiedzy utworzonej wcześniej w wewnętrznym świecie abstrakcji.

Świat 3 — kulturę, jaką wytwarza człowiek w ramach myślenia, a więc subiektywną wiedzę obejmującą koncepcje, idee, teorie, niezależnie od tego, czy bazuje ona na doświadczeniach, czy też jest jedynie wymyślona. Tworzona kultura zależy od cza­

su i podlega naturalnej i wymuszonej ewolucji, w trakcie której następuje zarówno utwierdzanie pewnych koncepcji i orzeczeń, jak i przemijanie i negacja innych. Two­

rzenie kultury jest procesem permanentnym, w trakcie którego w tym samym czasie należy liczyć się z równoczesnym występowaniem sprzeczności.

Wyróżnienie „trzech światów” wprowadziło pewne uporządkowanie do teorii poznania, łącząc znane wcześniej nurty. Poznawanie obiektów pierwszego świata można połączyć z empiryzmem, a więc z obserwacjami i doświadczeniami porząd­

kowanymi przez przemyślenia. Przemyślenia, bazując na obserwacjach, stają się bytami tworzącymi fenomeny myślowe odzwierciedlającymi świat realny, ale i same są obiektami inspirującymi oddziaływanie na obiekty świata realnego, co odpowiada ujęciom prezentowanym w konstruktywizmie. Istotnym łącznikiem między pierwszymi dwoma światami, specyficznym dla ludzkiego poznania, jest − wyróżniana jako świat trzeci — kultura, tworząca się przez wzajemne oddziaływanie i kształtowanie stanów wewnętrznych człowieka oraz scalającą funkcjonowanie społeczności przez wytwa­

rzaną i przekazywaną wiedzę. Należy dodać, że w ujęciu Poppera wiedza obejmuje zarówno fenomeny myślowe będące następstwami postrzegania i obserwacji, jak również fenomeny wytworzone wewnętrznie, wpływające na świadomość, ale nie­

mające bezpośredniego związku z postrzeganiem materii świata realnego. Jest to po prostu uznanie, że na życie człowieka, na jego poznawanie świata, mają wpływ doznania fizyczne oraz oddziaływania nie dające się wyrazić przez atrybuty materii.

Jest to spostrzeżenie, które wywarło znaczący wpływ na prowadzenie badań na­

ukowych w obszarach, w których podmiotem jest człowiek z jego umiejętnościami dostrzegania obiektów, zjawisk i procesów oraz dokonywania wewnętrznych trans­

formacji spostrzeżeń w ramach przemyśleń i wyciągania wniosków. Wyróżnienie trzeciego świata ma być wskazaniem, że ograniczenie się w badaniach naukowych jedynie do obserwacji i toku rozumowania, może prowadzić do wniosków mających ograniczone uzasadnienie, które niekoniecznie znajdą potwierdzenie i akceptację w świecie realnym, gdy nie będą zgodne z przyjmowaną za obowiązującą w danym środowisku kulturą. Ale kultura nie jest czymś zadanym raz na zawsze. Rolą świado­

mego działania człowieka, w tym poprzez naukę, jest właśnie kształtowanie kultury przez weryfikację wytworzonej wcześniej i tworzenie nowej wiedzy.