Definicja systemu

Na podstawie przyjętych założeń możemy podać konfigurację seman­

tyczną nowego ujęcia definicji systemu zachowującą pragmatyczne odniesienia dotychczasowych definicji.

Podstawowe sformułowanie definicji odnosi się do systemów elementarnych, w których bytami są proste, rozbudowane lub złożone obiekty świata realnego, a więc materialne lub abstrakcyjne, dostępne do powszechnego postrzegania.

System elementarny to:

1. Zbiór obiektów będących określonymi całościami.

2. Całość, jaką tworzy zbiór obiektów, ma określony sens istnienia i bycia w cza­

sie.

3. Przynależność każdego z obiektów do zbioru jest uwarunkowana wskazaniem lub identyfikacją, jaką rolę odgrywa ten obiekt w odniesieniu do sensu istnienia i bycia w czasie całości tworzonej przez zbiór.

4. Dla każdego obiektu zbioru można wskazać lub zidentyfikować powiązanie z co najmniej jednym innym obiektem zbioru, przy czym to powiązanie musi mieć uzasadnienie wskazujące jego znaczenie (rolę) dla sensu istnienia i bycia w czasie całości tworzonej przez zbiór.

1) Wskazanie, że system jest identyfikowany przez zbiór obiektów, ma istotne znaczenie ontologiczne i tym samym poznawcze. Warunkiem wstępnym rozpatry­

wania czegoś jako systemu jest wyróżnienie obiektów, które go tworzą. Mogą to być obiekty materialne względnie abstrakcyjne. W odczytaniu pierwszego warunku uza­

sadnione jest pytanie, czy obiekty złożone muszą być jednorodne. Łatwo dostrzec, że formalne przyjęcie takiego założenia byłoby nieadekwatne do powszechnego rozumienia systemów. Obiekty złożone nie muszą być jednorodne. Ale w praktyce niejednorodny obiekt złożony jest niemal automatycznie traktowany jako system.

Dlatego, dla uniknięcia „zapętlenia” w samej definicji, istotne jest podkreślenie, że obiekt złożony może być niejednorodny, ale nie jest rozpatrywany jako system. Nie wyklucza to absolutnie rozpatrywania systemów, w których składowymi są również systemy. Nie są to jedynie systemy elementarne. W literaturze obiekty składowe systemu, które same są systemami, są określane jako podsystemy.

Może to być uzasadnieniem wprowadzenia określenia system złożony. System jest złożony, gdy przynajmniej jeden z wyróżnianych w nim obiektów będących skła­

dowymi spełnia warunki stawiane systemom. W dalszej części, o ile nie spowoduje to niejasności interpretacyjnych, określenie system będzie obejmowało każdą z wy­

różnionych kategorii systemów.

Identyfikowane lub wprowadzane między obiektami systemu relacje są oczywi­

ście równie ważne. Rozpatrywanie obiektów bez zachodzących między nimi relacji nie daje podstaw do mówienia o systemie. Niemniej jednak należy uznać, że dla identyfikacji systemu pierwotne są obiekty, a relacje są — w pewnym sensie — wtórne.

2) Warunek, że wyróżniony zbiór jako całość ma sens istnienia i bycia w czasie, jest dość oczywisty. Przecież taki warunek jest stawiany już na poziomie obiektu.

W formie niejawnej jest to wyrażone w założeniu 3.

W praktyce pewnym problemem jest jawne i względnie precyzyjne wyrażenie tego sensu istnienia i bycia. Jest to o tyle ważne, że ma być on sprawdzianem dla przynależności obiektów do systemu oraz uzasadnieniem dla relacji między nimi.

Gdy system naturalny jest rozpoznawany, jesteśmy zobowiązani uzasadnić, dla­

czego wyróżniamy daną całość. W przypadku systemu społecznego uzasadnienie ma formułować, co może całość w przeciwieństwie do pojedynczych obiektów. Sys­

temy techniczne są tworzone, a podstawą tworzenia jest określony zamysł wobec całości.

W sformułowanych zdaniach nie zostało użyte pojęcie celu, a zamiast niego jest określenie „sens”. Przyjmujemy, że cel jest określany przez człowieka i nie można używać tego pojęcia np. do wyróżnianego systemu naturalnego. Oczywiście w języku powszechnym nie przestrzega się takiej zasady i chyba nikogo nie razi powiedzenie, że celem systemu, jaki tworzy las, jest zapewnienie dobrego powietrza w otoczeniu.

W dalszej części nie będziemy przestrzegać reguły semantycznej użytej w definicji i pojęcia sensu istnienia i celu systemu będziemy traktować jako synonimy.

Jednak niezależnie czy operujemy określeniem sens czy cel, należy dostrzec istotną pułapkę sformułowania tego warunku.

Zauważmy, że w definicji systemu wyróżniamy obiekty jako elementy, które po prostu są dostrzegane lub tworzone, mają określone atrybuty i można dostrzegać ich stan i potencjał. Tymczasem w określeniu sensu systemu niemal zawsze dopatrujemy się, co wyróżniona całość osiąga lub do czego może być wykorzystana. Sens całości jest pochodną istnienia i funkcjonowania części, ale nie musi być zwykłym zsumo­

waniem czy uogólnieniem sensu przypisywanego poszczególnym obiektom. Gdy rozpatrzymy przykład z lasem, możemy uznać, że sens lasu, jaki dostrzegamy w tym, że mamy zdrowe powietrze, może być odniesiony również do każdego drzewa. Ale podobnego przeniesienia nie dokonamy, gdy systemem jest samochód, który jest wytworzony, aby móc nim jeździć, ale dla obiektu składowego, jakim jest np. karo­

seria, sens określa się przez funkcję ochrony wnętrza, w tym pasażerów, a nie jazdę.

Dopiero łączne rozpatrywanie wszystkich obiektów tworzących system i powiązań między nimi wraz z odniesieniami do sensu całości pozwala dostrzec istotę wyróż­

niania systemów.

Zbiór obiektów i relacji wskazujących powiązania między obiektami systemu określa strukturę systemu. Struktura jest własnością systemu, która powinna kojarzyć się z czymś ukształtowanym lub zadanym jako niezmienne. Strukturę systemu okre­

ślają zatem ukształtowane przez powtarzane, tworzące się powiązania tego samego typu lub powiązania narzucone, które uznaje się jako obowiązujące dla obiektów systemu.

Na podstawie przytoczonych definicji można sądzić, że dla identyfikacji struktury formalnie wystarcza stwierdzenie istnienia relacji między obiektami systemu. Dla utrzymania semantycznej klarowności definicji przyjmujemy, że strukturę systemu elementarnego należy wyróżniać ze względu na jeden typ relacji.

Konsekwencją tego jest możliwość wyróżniania różnych struktur dla tego samego systemu, gdy między obiektami można identyfikować powiązania różnego typu. Gdy obiekty składowe systemu są złożone i niejednorodne, a więc będące złożeniem obiektu materialnego (np. maszyny), ludzkiego (obsługi maszyny) i abstrakcyjnego (informacja w postaci przepisu wykonawczego), można rozpatrywać struktury wy­

nikające z uwzględniania zależności między osobami, które nazywa się strukturami organizacyjnymi, struktury zależności między maszynami, które tworzą strukturę techniczną, czy powiązania między informacjami przypisanymi do stanowisk pracy w systemie, generujące strukturę informacyjną. Łącząc rozważania uwzględniające strukturę organizacyjną ze strukturą informacyjną, uzyskujemy strukturę komuni-kacyjną w systemie. Wyróżniając określoną strukturę systemu, kierujemy się wła­

snościami określonymi przez obiekty rozpatrywane wraz z rodzajem relacji, które je łączą. W strukturze organizacyjnej najczęściej relacje określają zależności typu

„przełożony — podwładny”. Struktura techniczna jest określana na ogół przez logikę następstwa operacji, jakie są wykonywane przez obiekty tworzące daną struktu­

rę. Struktura informacyjna odwołuje się do relacji wskazujących zasady przepływu i dostępu do informacji. Struktura komunikacyjna wprowadza relacje nakładające obowiązki udostępniania i przekazywania wiadomości.

Do takiego rozumienia struktury systemu nawiązują trzeci i czwarty warunek w de­

finicji systemu.

3) Trzeci warunek definicji formułuje ogólne zalecenie, jak sprawdzać lub kwalifi­

kować obiekty tworzące system. Jest to nieco inne ujęcie warunku odpowiadającego wymaganiu wskazywania granic systemu. Jego zaletą jest odwołanie do konieczności uzasadnienia kwalifikacji przez podanie wprost roli obiektu w wypełnianiu sensu istnienia systemu. Zauważmy, że odwołanie do granic można uznać za kwalifikację jednorazową. Natomiast uzasadnienie, jaką rolę odgrywa obiekt w systemie, po­

zwala na rozpatrywanie dynamiki zmian systemu, w której dopuszcza się zmienność struktury i przypisywanych zadań zarówno dla systemu, jak i należących do niego obiektów.

4) Warunek czwarty przedstawia wymagania wobec struktury systemu. Podsta­

wowym wymaganiem jest, aby zbiór obiektów tworzących system był spójny, a więc aby żaden obiekt systemu nie był izolowany. Spójność mają zapewnić powiązania między obiektami. Ale nie mogą to być dowolne powiązania. Analogicznie do wyma­

gań stawianych obiektom, również powiązania muszą mieć uzasadnienie wskazujące na ich znaczenie dla sensu całości. Sformułowanie warunku pozwala rozpatrywać zmiany powiązań, jakie mogą być uzasadnione zmianami sensu istnienia całego systemu. Uzasadnienie zmian powiązań, w szczególności w systemach tworzonych przez człowieka, może wynikać również z analizy poprawności wypełniania przez obiekty roli w celach stawianych przed systemem. Sformułowanie warunku dopusz­

cza zarówno odgórne dostosowywanie powiązań, aby te spełniały cele całości, jak również oddolne kształtowanie celów całości jako wypadkowych celów cząstkowych obiektów i spełniających te cele powiązań między nimi.

Dzięki przyjętemu ujęciu warunków dla powiązań między obiektami, możemy rozpatrywać „ten sam” system, który po zmianie powiązań nie jest już „taki sam”.

Wstępnie przyjęliśmy, że obiekty nienależące do systemu, których istnienie wa­

runkuje jego funkcjonowanie, uznamy za tworzące jego otoczenie. Nowe ujęcie definicji pozwala przyjąć, że do otoczenia systemu zaliczamy te obiekty nienależące do systemu lub inne systemy, z którymi system lub jego elementy mają powiązania mające znaczenie dla sensu istnienia i bycia w czasie systemu.

Otoczenie należy odróżnić od środowiska, w którym system jest wyróżniany. Śro-dowisko systemu tworzą obiekty lub inne systemy, dla których można rozpatrywać odniesienia między nimi a danym systemem. Dostrzeganie odniesień umożliwia np. dokonywanie porównań, wskazywanie podobieństw i różnic. Z faktu dostrze­

żenia jakiegoś odniesienia nie wynikają żadne bezpośrednie wnioski dla danego systemu.

Wskazanie, jakie obiekty tworzą otoczenie systemu, implikuje pytania nawiązujące do deklaracji, że system ma określony sens istnienia, a mianowicie:

— Czy powiązanie obiektu systemu z obiektem nienależącym do systemu jest zgod­

ne z intencją istnienia i bycia w czasie systemu?

oraz

− Czy powiązanie obiektu nienależącego do systemu z obiektem należącym do systemu może być podłożem powstawania zależności niezgodnych z sensem istnienia i bycia w czasie systemu?

Są to zagadnienia istotne dla określania sensu istnienia systemu, ale nie mają­

ce formalnego znaczenia dla formułowania definicji. Dopiero przy rozpatrywaniu istniejących, a w szczególności przy konstrukcji systemów, można, i wręcz należy, uwzględniać, czy powiązania systemu z otoczeniem są zgodne z sensem systemu i sprzyjają jego funkcjonowaniu, czy też mogą być destrukcyjne, niszczące system.