AGRESJA I PRZEMOC – WSPÓLNE I RÓŻNICUJĄCE WYZNACZNIKI ZJAWISK

Wielość definicji „agresji” i „przemocy” występujących w polskiej i w mię-dzynarodowej literaturze, nie daje się łatwo usystematyzować. Zamienne stosowanie pojęć „agresji” i „przemocy” obliguje do wyjaśnienia związku między nimi.

Potoczne znaczenie terminu agresja zdaniem Adama Frączka¹⁰⁶ oznacza wrogie zachowanie, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, spowodowanie strat czy bólu.

Ogólnie mówi się więc o agresji jako o działaniu zmierzającym do wyrządzenia krzyw-dy drugiej osobie. Podjęte działanie określa się w tym przypadku mianem „agresji”, natomiast sam zamiar – „agresywnością”.

Niektórzy badacze zajmujący się problematyką agresji uważają, że o agresji na-leży mówić tylko wtedy, kiedy skłonność ta występuje z intencją wyrządzenia komuś krzywdy. Inni natomiast rozpatrują agresję niezależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie za cel skrzywdzenie kogoś albo uszkodzenie czegoś, czy traktuje zachowanie agresywne jako narzędzie do osiągnięcia innych celów. Do tej pory nie udało się zna-leźć jednolitej definicji ludzkiej agresji i ustalić wyczerpującego opisu fenomenologicz-nych jej aspektów, jak i etiologicznego kompleksu uwarunkowań.

Większość psychologów przez agresję rozumie „każde zamierzone działanie – w formie otwartej czy symbolicznej – mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu”¹⁰⁷. Dlatego też w ujęciu psychologicznym zdaniem Adama Frączka¹⁰⁸ agresją nazywa się wszelkie czynności, których celem jest wyrządzenie szkody i spowodowanie utraty społecznie cenionych wartości, jak również zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi. Zatem agre-sja interpersonalna jest aktem odnoszącym się do zachowań międzyludzkich, intencjo-nalnie organizowanym w celu wyrządzenia szkody jednostce lub grupie społecznej, jest ponadto umyślnym działaniem na szkodę jednostki lub jej właściwości, którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Ponadto agresja interpersonalna prowadzi do skrzyw-dzenia tych wszystkich osób, na które jest ukierunkowana. W osądzie społecznym,

106 Frączek A.(red.), Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej, Ossolineum PAN, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986

107 Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1993, tłum. Magdalena Schweinitz-Kulisiewicz

108 Frączek A.(red.), Studia nad psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych, Ossolinemu, Wrocław 1979

niem Frączka¹⁰⁹ bierze się pod uwagę zarówno motywy jednostki, jak i okoliczności i warunki, w których takie zachowanie występuje.

Z kolei termin przemoc stosuje się do opisu form zachowań międzyludzkich, które w społeczeństwie spotykają się z dezaprobatą. W literaturze specjalistycznej ist-nieje wielorakość definicji przemocy, stąd też trudno znaleźć jednolite ujęcie. Pod poję-ciem przemocy, zdaniem Janusza Surzykiewicza¹¹⁰, rozumie się zamierzone i celowe zachowania zmierzające do szkodzenia innym, ewentualnie przybierające destruktywny lub awersyjny charakter. W przeciwieństwie do agresji, której przypisuje się bardzo często charakter reaktywny, przemoc określana jest przeważnie jako intencjonalne uży-cie przewagi siły, które narusza porządek moralny. Ponadto intencjonalność oznacza, że sprawca podejmując wrogie działania wobec ofiary, chce sprawić jej przykrość bądź ją zranić, a dzięki temu osiągnąć wyższą pozycję w grupie. Natomiast agresję rozumie się jako reakcję na różne bodźce, zmierzającą do wyładowywania niezadowolenia lub gniewu, niezgodną z ogólnie przyjętymi zasadami oraz prowadzącą do przemocy.

Przemoc polega na bardziej świadomym wywieraniu presji na słabszą jednostkę lub grupę, na wykorzystaniu własnej przewagi fizycznej lub psychicznej. Wiąże się zatem z fizycznym i psychicznym przymusem, z działaniem wbrew woli jednostki i na jej szkodę. Rozważając pojęcie przemocy podkreśla się, iż nie należy zapomnieć o intencjach działania, ale także należy uwzględniać ich intensywność.

Wielu autorów podejmujących problematykę przemocy, np. Irena Obuchow-ska¹¹¹, podkreśla, iż przemoc określa się jako formę wyrażania agresji, która jest szcze-gólną postacią agresji interpersonalnej, skierowanej na przełamanie obrony jednostki.

Agresja staje się wówczas przemocą, gdy jej celem jest podporządkowanie sobie dru-giego człowieka. Jednakże agresja nie zawsze zmierza do tego celu, a przemoc nie zaw-sze manifestuje się przez agresję.

Agresja bywa także traktowana jako zjawisko pozytywne (konstruktywne, ko-nieczne i naturalne), służące ochronie i przetrwaniu, jak i jako zjawisko negatywne (destrukcyjne, dewiacyjne), przejawiające się okrucieństwem i przemocą¹¹². Wśród ujęć agresji wymienia się: obiektywne – podkreślające społeczną szkodliwość czynu w for-mie ataku wyrządzającego krzywdę fizyczną lub psychiczną; intencjonalne –

109 Frączek A., Zumkley H., Socjalizacja a agresja, Instytut Psychologii PAN, WSPS, Warszawa 1993, s.

51, tłum. Tatiana Klonowicz

110 Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole. Uwarunkowania socjoekologiczne, CMPP-P, Warszawa 2000, s. 20

111 Obuchowska I., Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1989, nr 4(134), s. 29

112 Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji, PWN, Warszawa 2008

ce agresję jako działanie podejmowane z intencją wyrządzenia krzywdy, której często towarzyszy reakcja emocjonalna w postaci gniewu; traktujące agresję jako cechę oso-bowości – przejawianą w gotowości do agresywnego reagowania na pewne sygnały wywoławcze oraz określaną jako postawa wrogości i przejawianą głównie przez oso-bowość charakteryzującą się zachowaniami rywalizacyjnymi, agresywnością i wrogością wobec innych.

Agresja może stać się czynnikiem wyzwalającym przemoc, która często utożsa-miana jest ze zjawiskiem agresji. Obie kategorie dzieli przede wszystkim kryterium intencjonalności, które w przypadku agresji może być względne, nieodłącznie towarzy-szy natomiast zjawisku przemocy. Z przemocą nie zawsze łączy się pobudzenie emo-cjonalne – może być ona przejawem dominacji (np. przemoc ekonomiczna, instytucjo-nalna, zaniedbywanie), która jest nierozerwalnie związana z agresją.

Ponadto związek między agresją a przemocą jest widoczny w aspekcie uczenia się agresji przez ofiary przemocy. Do skutków stosowania przemocy zalicza się często przekierowanie na inne osoby agresywnych wzorów zachowań, co pozwala wniosko-wać, że pojawienie się zachowań o charakterze agresywnym może być skutkiem do-świadczenia przemocy przez daną osobę.

Aktualnie rozważania o przemocy wypierają ze współczesnej psychologii pro-blematykę agresji. Jednak nie należy zapominać, iż mają one inne znaczenie i zakres. O ile pojęcie agresji należy do podstawowych pojęć naukowych w psychologii, o tyle pojęcie przemocy ma wyraźny kontekst społeczno-kulturowy, a także normatyw-ny kontekst zasad odwołujących się do sfery wartości, moralności, etyki oraz prawa¹¹³.

Trudność obiektywnego zdefiniowania zjawiska przemocy komplikuje nie tylko problem intencji (występujący również w psychologii agresji i który ostatecznie jest jedynym merytorycznie zasadnym kryterium). Frączek proponuje rozpatrywanie zjawi-ska przemocy, stosując dwa podstawowe wymiary: tzn. jej zasadność w świetle obo-wiązujących norm społecznych (z rozróżnieniem przemocy akceptowanej versus niedo-puszczalnej społecznie) oraz stopień instrumentalności tego działania¹¹⁴. Przemoc o charakterze instrumentalnym wykorzystywana jest jako środek do realizacji ściśle określonych celów, ale bywa także bezinteresowna – motywy jej stosowania sprowa-dzają się wyłącznie do poszukiwania przez sprawcę swoistego poczucia zadowolenia.

113 Zybertowicz A., Przemoc i poznanie, UMK, Toruń 1995

114 Frączek A., Temperament and regulation of interpersonal aggression, „Psychological Bulletin” 1986, nr 7, s. 3-13

Definicja przemocy, jaką podaje Pospiszyl¹¹⁵ nawiązuje do perspektywy etymologicz-nej, akcentując kontekst moralno-społeczno-kulturowy: „sposób spostrzegania zjawiska przemocy jest spleciony nierozerwalnie z procesem demokratyzacji życia, którego fun-damentalnym przejawem jest prawo do nietykalności osobistej (…). Pojęcie to bowiem w każdych warunkach będzie społeczną deklaracją praw człowieka obowiązujących w danej kulturze”¹¹⁶.

Przemiany, jakie zaszły w ostatnich trzydziestu latach, można określić mianem ekstrapolacji pojęcia „przemocy” z bezpośrednich aktów mających charakter agresji fizycznej o charakterze przymusu na inne formy interakcji o właściwościach agresyw-nych. W konsekwencji zaszło zjawisko swoistej dyfuzji pojęć agresji i przemocy. Stąd stosowana terminologia wydaje się mało precyzyjna, jej spektrum znaczeniowe rozciąga się na wielu płaszczyznach obejmujących działania jednostek i funkcjonowanie struktur, osób oraz rzeczy. Zdaniem Wolfganga Melzera¹¹⁷ doszło do tego m.in. przy uwzględnieniu kompleksu różnych, instytucjonalnych i ogólnospołecz-nych procesów, mających wpływ na agresywne zachowanie.

Konkludując, termin „przemoc” oznacza podtyp agresji obejmujący skrajne formy agresji fizycznej, ponadto wyraża aspekt interakcyjny, np. jakość relacji sprawca – ofiara, który pozwala na w miarę całościowe ujęcie zjawiska oraz zoperacjonalizowa-nie go dla celów empirycznych. Termin „przemoc” wyraża także aspekt instytucjonalno – strukturalny (organizacja szkoły i warunki) oraz uwzględnia uwarunkowania ogólno-społeczne (wpływy społeczno-kulturowe), a więc w konsekwencji umożliwia przepro-wadzenie wielopoziomowych analiz.

Analizując literaturę przedmiotu można zauważyć, iż większość badaczy posłu-guje się różnymi definicjami przemocy w zależności od specyfiki danej dyscypliny i postawionych sobie celów. Stąd też trudnościom w stworzeniu jednoznacznej definicji agresji i przemocy towarzyszą problemy z określeniem odpowiednich przeciwdziałań.

Poszukując mechanizmów generowania przemocy w rodzinie należałoby zwró-cić uwagę przede wszystkim na dynamikę procesów rodzinnych, które w ramach dopa-sowania i dostodopa-sowania się członków rodziny prowadzą do wypracowania określonych strategii rodzinnych. Są to wzory interakcji, które definiują granice dopuszczalnego

115 Pospiszyl I., Przemoc w …, dz. cyt., s. 14

116 Tamże, s. 10

117 Melzer W., Gewalt als gesellschaftliches Phänomen und soziales Problem in Schulen - Einführung, [w:] Gewalt als soziales Problem an Schulen. Untersuchungsergebnisse und Präventionsstrategien, Ver-lag Barbara Budrich, Opladen 2006; por. Surzykiewicz J., Agresja i przemoc w szkole, dz. cyt., s. 31

i stosownego zachowania w rodzinie¹¹⁸. Mogą mieć one różny zakres, elastyczność, czy bezwarunkowość, natomiast dotyczą:

a) granic między jednostkami i podsystemami, a także między rodziną i innymi elementami życia społecznego, np. instytucje, inne rodziny, dalsza rodzina, b) podtrzymania statusu rodzinnego (określanie priorytetów i działań

prowadzą-cych do ich realizacji),

c) tożsamości rodzinnej (organizacja podstaw życia rodzinnego, wpajanie norm i zasad dorastającym członkom rodziny),

d) kierowania spójnością rodzinną (dostarczanie wsparcia, rozwiązywanie konflik-tów),

e) kierowania stresem w rodzinie (przystosowanie się do zmian i zmiennych wy-magań)¹¹⁹.

Rodzina zdolna utrzymywać stan względnej równowagi (homeostazy) nie jest zwykle narażona na większość przejawów patologii społecznej. Nadmierna sztywność lub przeciwnie – chaotyczność, sprzyjać może deregulacji relacji, a tym samym prowa-dzić m.in. do przemocy.

Posługując się schematem Virginii Satir za znaczący mechanizm przemocy uznać można:

a) wadliwe wpływy na poczucie własnej wartości członków rodziny (w przypadku sprawcy – zawyżone, ofiary – zaniżone, choć regułą jest głównie brak adekwat-ności w tym zakresie u stron relacji),

b) wadliwa komunikacja – jednostronna, niejasna, niebezpośrednia,

c) wadliwość reguł życia rodzinnego (sztywność, niezmienność lub przeciwnie – dowolność, sytuacyjność lub brak),

d) wadliwe relacje z otoczeniem, wskutek dysfunkcji granic („nieprzepuszczal-ność”, tajemnice rodzinne, zaprzeczanie problemowi)¹²⁰.

W konsekwencji przemoc rodzinną można traktować jako dysfunkcyjną formę regulacji stosunków wewnątrzrodzinnych.

118 Plopa M., Psychologia rodziny, IMPULS, Kraków 2005, s. 18

119 Tamże, s. 21-30

120 Satir V., Rodzina. Tu powstaje człowiek, GWP, Gdańsk 2003, s. 16, tłum. Łucja Ochmańska, Małgo-rzata Trzebiatowska

ROZDZIAŁ 2. CHARAKTERYSTYKA ZJAWISKA PRZEMOCY WOBEC