CHARAKTERYSTYKA SPRAWCÓW PRZEMOCY DOMOWEJ

Próba wyjaśnienia rozwijającej się w relacjach partnerskich przemocy odwołuje się do psychospołecznego funkcjonowania sprawców i psychopatologicznych mechani-zmów ich osobowości. Pozostaje więc zasadniczo w ramach psychologicznego modelu, ale nie oznacza to lekceważenia czy negowania czynników socjokulturowych – szero-kiego społecznego tła zjawiska. Istotny psychologiczny aspekt relacji przemocy stanowi dążenie sprawcy do poczucia bezpieczeństwa i mocy oraz kontrolowania relacji partner-skich środkami agresywnymi – dążenie wynikające z lęku i poczucia bezradności¹⁷⁴.

Scharakteryzowanie mechanizmów funkcjonowania sprawców przemocy, szczególnie w bliskich relacjach partnerskich, nie jest proste, gdyż sprawcy przemocy niechętnie poddają się badaniom osobowości i psychiki. Ponadto z własnej inicjatywy nie poszukują pomocy psychologicznej, zazwyczaj nie dostrzegają w sobie ani nie od-czuwają anomalii. Sprawca przemocy, chcąc bowiem uniknąć odpowiedzialności za brutalne zachowanie stara się zaprzeczać i ukrywać swoje agresywne tendencje. Osoby

173 Widera-Wysoczańska A., Mechanizmy przemocy w rodzinie. Z pokolenia na pokolenie, Difin SA, Warszawa 2010

174 Kubacka-Jasiecka D., Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010, s. 333

uciekające się do przemocy świetnie znają mechanizmy funkcjonowania władzy, kon-troli i norm społecznych.

Zdaniem Renaty Vaselle-Augenstein i Annette Ehrlich¹⁷⁵ sprawcy przemocy są spostrzegani jako normalni, zdrowi mężczyźni, mający podobne psychologiczne pro-blemy jak wszyscy inni ludzie, ale brakuje im adekwatnych kompetencji radzenia sobie z nimi. Z kolei Logan Wright¹⁷⁶ uważa, iż sprawców przemocy cechuje „pozorna nor-malność”, za którą najczęściej kryją się poważne problemy psychologiczne, które mani-festują się w intymnych relacjach z najbliższymi.

Osoby o osobowości nieprawidłowej i z zaburzeniami psychicznymi. Istnieje pogląd, że sprawcami przemocy wewnątrzrodzinnej są ludzie o osobowości nieprawi-dłowej, naruszające normy moralne, społeczne i prawne. Opinia społeczna nazywa ich psychopatami, gdyż są oni np. bardzo podejrzliwi, sądzą że wszyscy starają się im za-szkodzić, nikomu nie ufają, bywają bez żadnego powodu agresywni, trudno jest im po-rozumieć się z kimkolwiek, często popadają w konflikt z prawem. W społecznym od-czuciu psychopatia charakteryzuje osoby brutalne, gwałtowne, nieprzystosowane do życia w społeczeństwie (antyspołeczne), popełniające liczne przestępstwa.

Zasadniczym kierunkiem badań nad zaburzeniami osobowości w psychiatrii i psychologii klinicznej są teorie opisowe, czyli tzw. teorie cech osobowości, charakte-ryzujące się klasyfikowaniem ludzi z perspektywy ich stałych właściwości (dyspozycji) psychofizycznych¹⁷⁷. Podstawę teoretyczną takiego opisowego ujęcia osobowości sta-nowi względna stałość niektórych sposobów zachowania się człowieka oraz regularność i podobieństwo zachowań różnych ludzi, co pozwala wnosić o wspólności ich cech i opisywać je za pomocą tych samych pojęć.

Do zaburzeń struktury osobowości zaliczamy osobowość nieprawidłową, po-wszechnie określaną jeszcze do niedawna terminem „psychopatia”, stanowiącą do dnia dzisiejszego jedno z najbardziej wieloznacznych i kontrowersyjnych pojęć z zakresu psychiatrii i psychologii klinicznej.

Termin „osobowość nieprawidłowa” po raz pierwszy wprowadził Kurt Schne-ider w roku 1934. Autor wskazywał, że koncepcje zaburzeń osobowości nie powinny być oparte na wartościujących ocenach o charakterze normatywnym. Istotą osobowości

175 Vaselle-Augenstein R., Ehrlich A., Male batterers: Evidence for psychopathology, [w:] Viano E.C.

(red.) Intimate Violence: Interdisciplinary Perspectives, Hemisphere Publishing, Washington 1992, s. 140

176 Wright L., The “sick but slick”syndrome as a personality component of parents of battered children,

„Journal of Clinical Psychology” 1976, nr 1(32), s. 41-45

177 Jakubik A., Histeria, PZWL, Warszawa 1979

psychopatycznej jest istnienie wewnętrznego „ciernia”, którym jednostka taka rani nie tylko wszystkich dookoła, lecz także i siebie¹⁷⁸.

Do istotnych cech osobowości nieprawidłowej należą: słabość uczuć złożonych, nieumiejętność nawiązania właściwych związków międzyludzkich, błędy w ocenie oto-czenia, postawy instrumentalne i „kalkulacyjne” wobec innych ludzi, ujmujący sposób bycia (tzw. „lew salonowy”), pozorna ogłada towarzyska, skłonność do działań popę-dowych (np. impulsywność, niekontrolowana agresja), brak poczucia winy i wyrzutów sumienia, nieumiejętność przewidywania, nieprzystosowanie społeczne oraz niezdol-ność do uczenia się¹⁷⁹.

Jadwiga Mazurkiewicz stwierdza, iż osobowość nieprawidłową charakteryzuje wyraźna przewaga sfery popędowo-emocjonalnej nad sferą poznawczo-uczuciową.

Wszystkie psychopatie są niedorozwojem życia uczuciowego¹⁸⁰. Natomiast Kazimierz Pospiszyl uważa, że opisywane w piśmiennictwie właściwości osobowości psychopa-tycznej dają się sprowadzić do dwóch strukturalnie najważniejszych elementów: nie-umiejętności nawiązywania głębszych związków emocjonalnych z innymi ludźmi oraz tzw. deficytu lęku. To właśnie „upośledzenie związków międzyludzkich” i niski poziom lęku są przyczynami zachowań antyspołecznych u tego typu osób¹⁸¹.

Przez długi czas nie było pełnej zgodności, co do samej istoty psychopatii i jej definicji. Mianem tym obejmowano wiele różnych cech i tłumaczono dość dużą liczbę zachowań przestępczych. Przedstawione przez różnych autorów charakterystyki psy-chologiczne psychopatów, mimo wielu cech wspólnych, były jednocześnie tak różno-rodne, że trudno było ustalić jednoznaczne kryteria diagnozowania psychopatii.

Obecnie przyjmuje się powszechnie kryteria diagnostyczne osobowości niepra-widłowej sformułowane przez Herveya M. Cleckleya, który psychopatię wiąże z „(...) powierzchownym urokiem osobistym i dobrą inteligencją, brakiem złudzeń i jakichkol-wiek irracjonalnych skłonności (...) przy braku wyrzutów sumienia i wstydu (...) patolo-gicznej egocentryczności i niezdolności do kochania, ogólnym ubóstwie podstawowych reakcji uczuciowych, a także znamiennej nieumiejętności wglądu w siebie”¹⁸².

178 Schneider K., Die psychopatischen Persönlichkeiten, Wyd. 9, Deuticke, Wien 1950

179 Jakubik A., Zaburzenia osobowości, WL PZWL, Warszawa 2003

180 Mazurkiewicz J., Zarys psychiatrii psychofizjologicznej, PZWL, Warszawa 1980

181 Pospiszyl K., Psychopatia, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1985

182 Cleckley H.M., The Mask of Sanity. An Attempt to Clarify some Issues About So-Called Psychopathic Personality, Mosby, St. Louis 1976, s. 337

Według Krzysztofa Klimasińskiego¹⁸³ antyspołeczne zaburzenia osobowości charakteryzują się wieloma cechami, z których najważniejszymi wydają się zachowania wrogie wobec otaczających osób bez wystarczających powodów, ubóstwo emocjonalne oraz brak odpowiedzialności w kontaktach z innymi ludźmi. Skutkiem tych cech jest niedostateczna adaptacja, zachowania antyspołeczne, brak wykształcenia pomimo „do-brej inteligencji”, brak zawodu, brak stałych związków rodzinnych, a także uleganie nałogom, częste konflikty z prawem, które są zazwyczaj drobne i przypadkowe¹⁸⁴.

Ponadto agresja sprawcy niekoniecznie musi być efektem jego złego charakteru.

Korzenie agresywnych zachowań oraz czynionego zła mogą sięgać trudnego dzieciń-stwa, przebytych chorób oraz odniesionych urazów, czy też być skutkiem uzależnień lub zaburzeń psychicznych.

Zdaniem Grażyny Rutkowskiej agresorzy, czyli sprawcy przemocy, są często diagnozowani jako osoby z zaburzeniami osobowości, a na pierwszym planie występuje osobowość dyssocjalna, wcześniej zwana także psychopatią¹⁸⁵.

Mężczyźni, którzy stosują przemoc wobec swoich żon oraz dzieci, są osobami niepewnymi siebie, mają poczucie niższości, ponadto często występują u nich problemy osobowościowe i psychologiczne, takie jak niska samoocena, nadużywanie alkoholu i narkotyków, słaba kontrola impulsów, zaburzenia poznawcze, niska odporność na stres, zachowania antyspołeczne oraz to, że pochodzą ze środowisk, w których domi-nowała przemoc.

Zaburzenia psychiczne traktowane są bardzo często jako czynnik ryzyka wystą-pienia przemocy. Osoby będące sprawcami przemocy domowej charakteryzują się róż-norodnością zaburzeń psychicznych.

Kevin L. Hamberger oraz James E. Hastings uważają, iż zaburzenia psychiczne traktowane są jako czynniki ryzyka wystąpienia przemocy. Autorzy ci, prowadząc ba-dania nad sprawcami przemocy w rodzinie, przedstawili różnorodność zaburzeń psy-chicznych u tych osób. Najczęściej sprawcy przemocy byli diagnozowani jako osoby z różnego rodzaju zaburzeniami osobowości: zaburzeniami typu borderline, osobowo-ścią schizoidalną, narcystycznymi zaburzeniami osobowości, zaburzeniami antysocjal-nymi oraz osobowością bierno-zależną¹⁸⁶.

183 Klimasiński K., Elementy psychopatologii i psychologii klinicznej, UJ, Kraków 2000, s. 112

184 Kołakowska W., W kręgu agresji, przemocy i brutalizacji życia, Wyd. WSpol., Szczytno 2004, s. 24

185 Rutkowska G., Agresja jako skutek zaburzeń psychicznych, „Niebieska Linia” 1999, nr 3, s.12-13

186 Hamberger K.L., Hastings J.E., Personality correlates of men who abuse their partners: A cross – validation study, „Journal of Family Violence” 1986, nr 1(4), s. 323

Inni badacze, np. Amy Holtzworth-Munroe i Gregory L. Stuart, wyróżnili trzy typy mężczyzn, stosujących przemoc w rodzinie, różniących się głębokością i rodzajem zaburzeń osobowości. Do pierwszego typu zaliczyli sprawców przemocy, którzy sto-sowali przemoc wyłącznie w rodzinie, ale nie wykazywali symptomów poważnych za-burzeń psychicznych. Do drugiego typu zaliczyli sprawców, stosujących przemoc także tylko w rodzinie, ale u których stwierdzono zaburzenia osobowości borderline, objawy dysforyczne, odrzucenie emocjonalne przez rodziców, lub byli ofiarami przemocy w dzieciństwie. Sprawcy należący do trzeciego typu byli agresywni nie tylko w rodzi-nie, ale i wobec innych osób. Rozpoznawano najczęściej u nich antysocjalne zaburzenia osobowości, bardzo wysoki poziom impulsywności i agresywności, a także częste pro-blemy z nadużywaniem alkoholu¹⁸⁷.

Z kolei Teresa Bielska¹⁸⁸ podaje, iż przemoc w rodzinie często ma związek z or-ganicznym uszkodzeniem mózgu. Jej zdaniem u zdecydowanej większości mężczyzn bijących swoje żony stwierdzono dość poważne urazy głowy, prowadzące do okresowej utraty świadomości, z tym, że sam uraz nie musi prowadzić do agresji, ale może upo-śledzić zdolności jej kontrolowania.

Sprawcy przemocy to także osoby, które wykazują niezwykle silne pobudzenie emocjonalne w kontaktach z ludźmi. Często też nie mają zdolności ekspresji emocji i efektywnego porozumiewania się, a zatem są niezdolni do zachowań asertywnych.

W związku z tym wszystkie sytuacje konfliktowe mogą ich skłaniać do stoso-wania mniej efektywnych sposobów rozwiązystoso-wania problemów, jak zastraszanie czy słowna i fizyczna przemoc ¹⁸⁹.

Osoby uzależnione od alkoholu¹⁹⁰.Określenie roli i znaczenia alkoholu jako jednego z uwarunkowań przestępczości agresywnej, czyli przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, stanowi od dawna przedmiot zainteresowania kryminologów, psychiatrów i psychologów sądowych. Dotychczasowe badania wskazują, że związki między uza-leżnieniem od alkoholu, jego nadużywaniem czy stanem upicia a wzbudzeniem

187 Holtzworth-Munroe A., Stuart G.L., Typologies of male batterers: Three subtypes and the differences among them, „Psychological Bulletin” 1994, nr 116 (3), s. 476

188Bielska T., Wybrane cechy osobowości sprawców zabójstw i innych przestępstw, Wyd. WSPol, Szczytno 2003, s. 30

189 Rutkowska G., Agresja jako …, dz. cyt., s. 12-13

190 Podstawową przyczyną przemocy jest agresywne zachowanie sprawcy, które może wynikać m.in. z jego uzależnienia od alkoholu. Jednoznacznie można stwierdzić, iż istnieje wiele związków i połączeń między uzależnieniem a przemocą. Współcześnie zwraca się coraz większą uwagę nie tylko na uzależ-nienia od alkoholu, ale także od środków psychoaktywnych.

u sprawcy zachowań agresywnych są złożone i nie do końca wyjaśnione. Spornym za-gadnieniem jest zwłaszcza ocena roli alkoholu w wywołaniu agresji.

Powszechnie sądzi się, że spożycie alkoholu nasila skłonność do używania przemocy, a im większa ilość wypitego alkoholu, tym wyższy poziom agresji¹⁹¹.

Tezę tą potwierdzają Stuart P. Taylor i James D. Sears¹⁹², którzy po analizie ba-dań doszli do wniosku, że im więcej spożywa się alkoholu, tym wyższy jest poziom agresji. Dodatkowo sądzą też, że alkohol zaburza funkcje poznawcze w takim stopniu, że ludzie są bardziej skłonni do reagowania na społeczne czy sytuacyjne sygnały, takie jak: silna prowokacja, zachęta ze strony innych do agresji; sugerujące, jaką formę za-chowania powinni wybrać w danych okolicznościach. Może to doprowadzić zarówno do zachowania agresywnego, jak i do wycofania.

Alkohol może pobudzać agresję lub przemoc przez zakłócenie normalnej pracy mózgu. Zgodnie z hipotezą dotyczącą rozhamowania, alkohol osłabia działanie mózgu, który normalnie powstrzymuje zachowania impulsywne, włączając w to nieuzasadnioną agresję¹⁹³. Co z kolei może prowadzić do niewłaściwej oceny sygnałów społecznych, a przez to do nadmiernej reakcji na spostrzegane zagrożenie.

Zarówno spożycie alkoholu, jak i przemoc są powszechnymi zjawiskami w na-szym społeczeństwie. W wielu przypadkach nadużywanie alkoholu i skłonność do przemocy mogą mieć wspólną przyczynę. Taką przyczyną mogą być cechy tempere-mentalne, np. poszukiwanie doznań, lub otoczenie społeczne, które zachęca lub przy-czynia się do zachowań dewiacyjnych¹⁹⁴.

Współwystępowanie zjawiska przemocy w rodzinie i alkoholizmu jest widoczne zarówno w sytuacji przemocy wobec dzieci, jak i przemocy wobec partnera. Zdaniem Wandy Badury-Madej i Agnieszki Dobrzyńskiej-Mesterhazy¹⁹⁵, ojcowie, którzy nad-używają alkoholu, częściej zaniedbują swoje dzieci aniżeli stosują wobec nich przemoc fizyczną. Natomiast przemoc fizyczna jest wtedy częściej stosowana wobec partnerek.

Aleksandra Łuszczyńska-Cieślak oraz Elżbieta Gąsiorowska¹⁹⁶ w przeglądzie badań na temat przemocy domowej przytaczają dane świadczące o tym, iż nadużywanie

191 Clarke D., Zachowania prospołeczne i antyspołeczne, GWP, Gdańsk 2005, s. 135

192 Taylor S.P., Sears J.D., The effects of alcohol and persuasive social pressure on human physical ag-gression, „Aggressive Behavior” 1988, nr 14, s. 237-243

193 Gustafson R., Alcohol and agression, „Journal Offender Rehabilitation” 1994, nr 21 (3/4), s. 41

194 White H.R., Longitudinal perspective on alcohol use and aggression during adolescence, [w:]

Galanter M., Recent Developments in Alcoholism, Plenum Press, New York, 1997, s. 81

195 Badura- Madej W., Dobrzyńska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie…, dz. cyt., s. 113

196 Łuszczyńska-Cieślak A., Gąsiorowska E., Akty przemocy popełniane przez sprawców nadużywających alkoholu, „Czasopismo Psychologiczne” 2000, nr 1-2, s. 123

alkoholu charakteryzuje ponad połowę sprawców oraz, że prawie połowa żon alkoholi-ków jest przez nich bita.

Amy Holtzworth-Munroe, Natalie Smutzler oraz Leonard Bates potwierdzają te-zę o istotnej zależności między nadużywaniem alkoholu a sprawstwem przemocy do-mowej. Ich zdaniem agresorzy nadużywający alkoholu cechują się również wyższym poziomem psychopatologii, a także tym, że dokonywane przez nich akty agresji są bar-dziej poważne w porównaniu do agresorów nie nadużywających alkoholu¹⁹⁷.

Konkludując, alkohol jest niewątpliwie czynnikiem towarzyszącym przemocy, ale nie jest bezpośrednią przyczyną przemocy. Spożywanie alkoholu spełnia także waż-ną rolę w odhamowaniu agresji, co jest tzw. katalizatorem uwalniającym agresję, toru-jącym drogę przemocy.

197 Holtzworth-Munroe A., Smutzler N., Bates L., A brief review of the research on husband violence,

„Aggression and Violent Behavior” 1997, nr 2, s. 285