STRATEGIA BADAWCZA. METODY, TECHNIKI I NARZĘDZIA BADAWCZE

Właściwy dobór metod i technik jest podstawowym warunkiem skuteczności przedsięwzięć badawczych, umożliwiających optymalne rozwiązanie postawionych problemów badawczych. Biorąc pod uwagę zarówno przedmiot, jak i cele badań oraz fakt, że zgodnie z założeniami metodologicznymi badania mały charakter mieszany, wybrano z obszernego zakresu metod i technik badawczych omawianych przez Tadeusza Pilcha i Teresę Bauman, Mieczysława Łobockiego, Earla Babbiego, Jerzego Brzezińskiego oraz Krzysztofa Rubachę³⁹⁰ adekwatne metody i techniki badawcze.

Stworzenie przejrzystego i jasno sprecyzowanego planu badań z uwzględnieniem wy-mogów i procedur metodologicznych służyło uporządkowaniu własnej wiedzy i myśli oraz przedstawieniu problematyki badawczej w sposób jednoznaczny i klarowny.

Przedstawiając zastosowaną metodę badawczą sprecyzowałam samo pojęcie.

Metodę badań rozumiem jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyj-nych i instrumentalkoncepcyj-nych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmie-rzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”³⁹¹.

Jednym z istotnych warunków skuteczności badań jakościowych i ilościowych w pedagogice jest troska o ich trafność, czyli o to, by dostarczyły one rzeczywiście tego, co zamierza się za ich pomocą zbadać i by badały to w sposób możliwie dokładny.

Realizacja projektu badawczego opierała się na strategii mieszanej. Podejście jakościowe w tym wypadku służyło głębszemu i pełniejszemu zrozumieniu obszaru badawczego. Badania te umożliwiły zdobycie wiedzy na temat zjawisk, których nie da się uchwycić i zaobserwować w inny sposób. Jak zauważają Chava Frankfort-Nachmias i David Nachmiast: „podejmując badania jakościowe, staramy się zrozumieć zachowa-nia i instytucje, poznając zaangażowane w nie osoby, ich wartości rytuały, symbole, wierzenia, emocje”³⁹². Podczas swobodnych wypowiedzi badani lepiej wyrażają własne przekonania, skłonni są do bardziej szczerych, nieskrępowanych wypowiedzi.

Sformułowane pytania badawcze wyznaczają zastosowanie określonych metod postępowania badawczego. W pracy badawczej ważny jest dobór metod, technik oraz

390 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt.; Łobocki M., Wprowadzenie do metodo-logii badań pedagogicznych, Impuls, Kraków 2006; Rubacha K., Metodologia badań…, dz. cyt.

391 Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, dz. cyt., s. 71

392 Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka, Po-znań 2001, s. 299

narzędzi badawczych, które decydują o jakości zebranego materiału, mającego dać naj-szerszy obraz badanego zjawiska³⁹³.

W badaniach jakościowych badacz posługuje się narzędziami dającymi się prze-kształcać, zmieniać, po to, aby dostrzec w badanym zjawisku wcześniej nieprzewidzia-ne aspekty³⁹⁴. Dane gromadzone są w sposób otwarty, nieustrukturyzowanymi narzę-dziami i takimi technikami jak swobodny wywiad z ogólnym planem zagadnień, wy-wiad narracyjny, niekontrolowana obserwacja uczestnicząc lub jakościowa analiza do-kumentów osobistych, studium przypadku i analiza biograficzna, w których badacz nie narzuca przyjętych z góry przypuszczeń, schematów³⁹⁵.

W jakościowej części badań odwołałam się do studium przypadku, zaś ogólnie można przyjąć, że dokonana została triangulacja metod, ze względu na przyjęty sche-mat badań mieszanych, a więc oprócz studium przypadku można mówić ogólnie o badaniach preeksperymentalnych, przekrojowych, podłużnych, według schematu obejmującego pomiar początkowy i końcowy (co opisywałam już wcześniej).

Studium przypadku zaś, jest to metoda polegająca na opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego, rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywistości społecznej³⁹⁶. Służy dokonaniu wglądu w subiektywną sferę życia społecznego³⁹⁷, dając możliwości poznania świadomości społecznej przez odtworzenie jednostkowych losów ludzkich³⁹⁸. Stanowi udokumentowany zbiór faktów o człowieku, którego historia życia jest na tyle znacząca, że dzięki niej można dowiedzieć się czegoś ważnego o nim sa-mym i o świecie, w którym żyje³⁹⁹. Metoda ta obejmuje w sposób całościowy lub frag-mentaryczny indywidualne losy ludzkie, w tym określony obszar aktywności człowieka i kluczowe momenty przebiegu jego życia⁴⁰⁰. Umożliwia zrozumienie zachowań ludzi poprzez wniknięcie w ich subiektywne doznania i sądy oraz przeszłe doświadczenia⁴⁰¹.

393 Nowicka A., Psychospołeczna integracja dzieci przewlekle chorych w szkole podstawowej, Impuls, Kraków 2001, s. 86

394 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych ..., dz. cyt., s. 268

395 Zaręba E., Badania empiryczne ilościowe i jakościowe w pedagogice, [w:] Palka S. (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, UJ, Kraków 1998, s. 46; Pachociński R., Metody ilościowe i jako-ściowe w badaniach pedagogicznych „Edukacja. Studia. Badania. Innowacje” 1997. nr 3

396 Łobocki M. ,Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 2000,2004

397 Szczepański J., Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970

398 Nowak A., Metoda biograficzna w badaniach pedagogicznych, [w:] Palka S. (red.), Orientacje w me-todologii …, dz. cyt.

399 Pilch T. Bauman T., Zasady badań pedagogicznych..., dz. cyt.

400 Włodarek J., Ziółkowski M., Teoretyczny i empiryczny status metody biograficznej we współczesnej socjologii, [w:] Włodarek J., Ziółkowski M. (red.), Metoda biograficzna w socjologii, PWN, Warszawa-Poznań 1990

401 Gołębiowski B., Metoda biograficzna w pedeutologii, [w:] Drożka W., Gołębiowski B. (red.), Współ-czesne zagadnienia zawodu nauczyciela, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Warszawa 1995

Według Krzysztofa Konarzewskiego studium przypadku to: „(…) schemat ba-dania jakościowego, które zmierza do stworzenia jednostkowej teorii zjawiska ogólne-go”⁴⁰². Natomiast Barbara Turlejska⁴⁰³ wskazuje, że studium przypadku w badaniach pedagogicznych stanowi opis monograficzny jednostki w kontekście kulturowym. Jego

celem jest dokładny opis podmiotu badań, w możliwie różnych perspektywach, z uwzględnieniem różnych aspektów. Owej różnorodności oglądu służyć mają

wielora-kie sposoby zbierania informacji. Wybór drogi postępowania jest podyktowany specy-fiką przypadku, a zastosowane techniki badawcze powinny być dobrane tak, by można było jak najwięcej zrozumieć i jak najwięcej dowiedzieć się o badanym obiekcie⁴⁰⁴.

Ponadto metoda indywidualnych przypadków ujmowana jest jako całościowy sposób badania biografii jednostki, uwzględniając czynniki biologiczne (warunki mate-rialne, higieniczno-zdrowotne), psychologiczne (cechy osoby) i społeczne (treść, zakres i układ interakcji społecznych jednostki na tle warunków rodzinnych, szkolnych, grupy rówieśniczej i indywidualnych właściwości psychofizycznych). Jej celem jest pełne poznanie determinant rozwoju, analiza aktualnej sytuacji, czy ocena prawidłowości funkcjonowania psychospołecznego jednostki. Oceny tej dokonuje się nie tylko w za-kresie patologicznych funkcji, ale też w ramach obszarów efektywnego działania⁴⁰⁵.

W swoich badaniach zastosowałam techniki badań jakościowych: obserwację i wywiad, analizę tekstu dokumentów oraz techniki badań ilościowych: analizę doku-mentów (także jakościowa), skale i kwestionariusze oraz analizę danych statystycznych.

Najważniejszym źródłem wiedzy w studium przypadku są wywiady. Zognisko-wane są one na problemie badawczym i umożliwiają dotarcie do kontekstu zdarzeń⁴⁰⁶. Zatem rozmowa (a więc i wywiad) stanowi podstawowy tryb interakcji interpersonal-nej, dzięki której poznajemy innych ludzi i ich sposób widzenia świata. Istnieje wiele rodzajów rozmów, w tym rozmowy profesjonalne, np. jakościowy wywiad badawczy, którego celem jest uzyskanie interpretacji sensów opisu świata, przeżyć badanego. Po-lega na zainicjowaniu przez badacza rozmowy z osobą badaną, zwaną respondentem⁴⁰⁷.

402 Konarzewski K., Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, WSiP, Warszawa 2000, s. 83

403 Turlejska B., Monografia pedagogiczna i studium przypadku, [w:] Palka S. (red.) Orientacje…, dz.

cyt., s. 84

404 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych…, dz. cyt., s. 298

405 Janeczko T.R., Metoda indywidualnych przypadków diagnostyce i terapii środowiskowej, „Studia Pedagogiczne” 1970, t. 19, s. 103

406 Tamże, s. 133.

407 Kvale S., Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, Trans Humana, Białystok 2004, s.

17; Konarzewski K., Jak uprawiać badania…, dz. cyt., s. 117.

W swoich badaniach zastosowałam wywiad, który „(…) jest rozmową badające-go z respondentem, poprzez którą badający chce uzyskać od respondenta dane określo-ne celem badań”⁴⁰⁸. Wywiad to metoda zbierania danych jakościowych, polegająca na kierowanej przez badacza rozmowie z osobą badaną albo osobami badanymi⁴⁰⁹.

Z tej definicji można wyprowadzić dwa kryteria klasyfikacji wywiadów: stopień kierowania wywiadem oraz liczbę badanych uczestniczących w wywiadzie. Zgodnie z pierwszym kryterium wywiad można podzielić na: kompletnie kierowany – to rozmo-wa oparta na kwestionariuszu pytań oraz odpowiedzi do wyboru; mało kierorozmo-wany – to rozmowa, w której dominują wypowiedzi badanego na temat zainicjowany przez bada-cza; częściowo kierowany – to rozmowa, w której badacz przerywa narracje badanego, zadając mu szczegółowe pytania⁴¹⁰. Natomiast uwzględniając drugie kryterium, można wyróżnić wywiad indywidualny i grupowy. Pierwszy to rozmowa badacza z jedną osobą badaną. Natomiast wywiad grupowy to rozmowa badacza z kilkoma badanymi jedno-cześnie⁴¹¹. W badaniach własnych wykorzystano wywiad częściowo kierowany, indywi-dualny, nierzadko z elementami narracji, potraktowany jako technika badań.

Sądzę, że wybrany przeze mnie rodzaj wywiadu, przyczynił się do uzyskania zadawalającego i wyczerpującego materiału badawczego, którego analiza pozwoliła mi na opisanie funkcjonowania kobiet, które były ofiarami przemocy domowej i zdecydo-wały się na rozpoczęcie procesu terapeutycznego, który miał je przygotować do prze-rwania eskalacji przemocy.

Podczas zbierania materiału badawczego techniką uzupełniającą była bezpo-średnia obserwacja uczestnicząca, którą wykorzystałam w trakcie przeprowadzania wywiadu z kobietami będącymi „ofiarami przemocy domowej”. W badaniach pedago-gicznych obserwacja jest istotną techniką będącą często dopełnieniem innych metod i technik badawczych. Badacz, pozostając w zasięgu słyszenia, widzenia badanego, ma możliwość postrzegania, gromadzenia oraz interpretowania danych. Obserwacja w ba-daniach pedagogicznych daje możliwość poznania zachowania obserwatora (badanego) w naturalnych warunkach⁴¹². Zaletą obserwacji jest jej bezpośredniość, poznawanie rze-czywistości edukacyjnej i wychowawczej takiej, jaką ona sama objawia się badaczowi.

408 Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych…, dz. cyt., s.91

409 Rubacha K., Metodologia badań nad edukacją, dz. cyt., s. 133

410 Kowalczyk M.H., Zabójcy i mordercy. Czynniki ryzyka i możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych, Impuls, Kraków 2010, s. 264.

411 Tamże, s. 133-135.

412 Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii …, dz. cyt., s. 232-234

Jest ona zatem spostrzeganiem celowym.⁴¹³ W obserwacji uczestniczącej badacz staje się jednocześnie jawnym członkiem (uczestnikiem) grupy, zbiorowości, lokując się wewnątrz badanego zjawiska, sytuacji, jest świadom faktu, że swą obecnością wpływa na sytuacje, w jakiej się znalazł.

Mając na uwadze adekwatność i rzetelność badanej i opisywanej w dzienniku obserwacji, a później w raporcie badawczym – rzeczywistości, zastosowałam w trakcie badań tzw. triangulację, będącą heurystycznym narzędziem badacza. Studium przypad-ku jest strategią badawczą, która korzysta z procedury triangulacji. W swoich badaniach zastosowałam triangulację danych, czyli użyłam danych pochodzących z różnych źró-deł oraz triangulację metodologiczną, zakładającą użycie wielu metod dla zbadania określonego, pojedynczego problemu. Triangulacja dotyczyła zatem metod o różnym charakterze – jakościowym i ilościowym. Zastosowanie metody triangulacji, wykorzy-stywanej w badaniach jako strategia badawcza, pozwala przezwyciężyć osobiste uprze-dzenia oraz zwiększyć trafność i dokładność zebranych danych empirycznych⁴¹⁴. Ponadto zastosowanie triangulacji pozwoliło na większy obiektywizm w stosunku do badanej rzeczywistości, która jest mi znana z racji wykonywanego przeze mnie zawodu oraz umożliwiło mi zachowanie rzetelności i trafności wnioskowania.

Z kolei istotne znaczenie dla prezentowanych badań miało również wykorzystanie techniki analizy dostępnych dokumentów, a mianowicie:

1. dokumentacji z przeprowadzonych interwencji policyjnych przez