PRAWO KARNE WOBEC PRZEMOCY

Charakterystyczną cechą polskiej transformacji ustrojowej, dokonującej się od ostatniej dekady ubiegłego stulecia, jest ogólny wzrost przestępczości, m.in. przemocy domowej, widoczny także we wszystkich kategoriach wiekowych.

Ochrona i pomoc pokrzywdzonej kobiecie jest rozumiana jako udzielenie bezpo-średniej pomocy fizycznej, medycznej oraz prawnej, w tym także wskazania możliwo-ści skontaktowania się z instytucjami i organizacjami, które mogą udzielić wsparcia, porady prawnej lub pomocy psychologicznej.

W przypadku przestępstw wobec kobiet, takich jak znęcanie się lub zgwałcenie, przestępczość nieujawniona jest dosyć duża. W Polsce kobiety chronione są na mocy przepisów zarówno prawa krajowego, jak i międzynarodowego, gdyż zgodnie z Konsty-tucją RP, ratyfikowana umowa stanowi część krajowego porządku prawnego.

Prawo polskie obejmuje ochroną ofiary i określa zasady odpowiedzialności kar-nej sprawców przemocy. Ochronę osób, w tym dzieci, przed przemocą domową gwa-rantuje Konstytucja RP. Art. 40 mówi, że „nikt nie może być poddany torturom ani

okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stoso-wania kar cielesnych”. Kolejny (art. 47) mówi, że „każdy ma prawo do ochrony praw-nej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym”. „Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szczególnej pomocy ze strony władz publicznych” (art. 71, pkt 1). „Rzeczpospolita Polska zapewnia ochronę praw dziecka.

Każdy ma prawo żądać od organów władzy publicznej ochrony dziecka przed przemo-cą, okrucieństwem, wyzyskiem i demoralizacją. Dziecko pozbawione opieki rodziciel-skiej ma prawo do opieki i pomocy władz publicznych. W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowiedzialne za dziecko są obowiązane do wy-słuchania i w miarę możliwości uwzględnienia zdania dziecka. Ustawa określa kompe-tencje i sposób powoływania Rzecznika Praw Dziecka” (art. 72).

W prawie karnym istnieją przepisy dotyczące ochrony przed różnymi formami przemocy: fizyczną, psychiczną i seksualną.

W polskim prawie – do czasu wprowadzenia ustawy o przeciwdziałaniu mocy w rodzinie – przemoc wobec najbliższych była utożsamiana wyłącznie z prze-stępstwem znęcania się określonym w art. 207 k.k., którego treść brzmi następująco:

§1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad ma-łoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny,

podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okru-cieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzyw-dzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Przestępstwo znęcania się zostało uregulowane w Rozdziale XXVI Kodeksu karnego zatytułowanym „Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece”. Znęcanie się musi mieć charakter wielokrotny, powtarzalny, wyjątkowo może to być również działanie jednorazowe, lecz intensywne i rozciągnięte w czasie. Jeśli zachowanie jednorazowe nie posiada powyższych cech traktowane jest jako inne przestępstwo – naruszenie nietykal-ności, uszczerbek na zdrowiu, groźba karalna. Zaniechanie określonego działania przez sprawcę także może rodzić dla niego odpowiedzialność karną. Do zaistnienia przestęp-stwa znęcania wystarczy, że sprawca dopuszcza się tylko jednego z rodzajów przemocy

(tzn. psychicznej lub fizycznej). Również wymuszanie współżycia seksualnego, w tym także gwałt w małżeństwie, jest przestępstwem – sprawca może wtedy również odpo-wiadać z art. 197 k.k.

Krąg osób objętych ochroną przed znęcaniem się jest bardzo szeroki. Obejmuje on bowiem: (a) osoby najbliższe w rozumieniu art. 115 §1 k.k., tj. małżonka, wstęp-nych, zstępwstęp-nych, rodzeństwo, powinowatych w tej samej linii lub stopniu, osoby pozo-stające w stosunku przysposobienia oraz ich małżonek, a także osoby pozopozo-stające we wspólnym pożyciu; (b) osoby pozostające w stałym lub przemijającym stosunku zależ-ności, czyli osoby pozostające w takim stanie faktycznym lub prawnym, w którym ich sytuacja jest (zdrowotna, materialna) zależna od sprawcy. Przykładem zależności praw-nej jest konieczność wspólnego mieszkania³²⁷. Natomiast zależność fizyczna może po-legać na przekazywaniu środków finansowych potrzebnych do normalnego egzystowa-nia, nawet pod wspólnym dachem; (c) osoby małoletnie, tj. osoby, które nie ukończyły 18 lat, nawet jeżeli nie należą do kręgu osób najbliższych; (d) osoby nieporadne, tj. osoby, które ze względu na swój wiek, kalectwo, obłożną chorobę lub właściwości psychiczne nie mogą decydować o swoim losie i zmieniać swego położenia³²⁸.

Ponadto ustawodawca ustanowił przepis ogólny, w którego ustawowych zna-mionach zawierałyby się wszelkie działania sprawcy, w tym także te ścigane z oskarże-nia prywatno-skargowego. Jednak ofiary przemocy, przełamując blokady swojego funkcjonowania, będące skutkiem złożonej traumy wynikającej z działań sprawcy, i tak zawiadamiały organa ścigania nie o znęcaniu się nad nimi, tylko o jednym incydencie.

W sytuacjach jednorazowych aktów przemocy sprawca może być ukarany na mocy przepisów kodeksu karnego za: (a) uszczerbek na zdrowiu (art. 156 k.k. i art. 157 k.k.); (b) narażenie na niebezpieczeństwo (art. 160 k.k.); (c) pozbawienie wolności (art.

189 k.k.); (d) wykorzystanie bezradności, upośledzenia (art. 198 k.k.); (e) przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności; (f) groźbę karalną (art. 190 k.k.);

(g) nadużycie zależności (art. 199 k.k.); (h) stręczycielstwo, sutenerstwo, nakłanianie do

uprawiania prostytucji (art. 204 k.k.); (i) naruszanie nietykalności (art. 217 k.k.);

(j) stalking-uporczywe nękanie (art. 190a k.k.).

Należy jednak podkreślić, że oskarżenie sprawcy na mocy powyższych artyku-łów jest niekiedy utrudnione. W przypadku wystąpienia u kobiet obrażeń fizycznych – doznanych w wyniku pobicia przez partnera – jeśli naruszenie czynności narządów ciała

327 Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Wyd. Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2006, s. 384

328 Tamże, s. 395

lub rozstrój zdrowia nie trwa dłużej niż 7 dni, ściganie sprawcy odbywa się na wniosek osoby pokrzywdzonej, czyli z oskarżenia prywatnego (art. 157 § 4 k.k.). Nawet w sytu-acji ciężkich obrażeń, których skutki trwały dłużej niż 7 dni, jeśli sprawcą jest osoba najbliższa dla ofiary, ściganie także następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. Powo-duje to niejednokrotnie niewnoszenie oskarżeń przez poszkodowane kobiety, a często ich wycofanie, które spowodowane jest presją ze strony sprawcy.

Jak podaje Andrzej Marek, przestępstwo znęcania się polega na zadawaniu cier-pień fizycznych lub psychicznych osobie najbliższej lub pozostającej w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy, albo nad małoletnim czy też osobą nie-poradną ze względu na jej stan psychiczny i fizyczny. Znęcanie się jest przestępstwem wieloszynowym (tzn. wielokrotnym), a nie pojedynczym czynem, wypełnia znamiona przestępstwa, chociaż w szczególnych okolicznościach również jeden czyn, o dużym nasileniu i intensywności, może być potraktowany jako przestępstwo z art. 207 k.k.³²⁹.

W praktyce ofiara przemocy (znęcania się) ze strony osoby najbliższej musi do-wieść, że było to zdarzenie wielokrotne, powtarzające się. Należy zwrócić szczególną uwagę, przywołując art. 303 k.p.k. oraz art. 304 k.p.k., że przestępstwo znęcania się jest ścigane z urzędu, bez wniosku pokrzywdzonego, a szczególna rola spoczywa na orga-nach państwowych i samorządowych, które mają obowiązek nie tylko do zawiadamia-nia o przestępstwie, ale także do przedsięwzięcia niezbędnych czynności (do czasu przybycia policji), aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa³³⁰.

W praktyce, na którą wskazują doświadczenia organizacji kobiecych, wyegze-kwowanie omawianego przepisu, czyli ukaranie sprawcy znęcania się, jest dosyć skom-plikowane³³¹. Organy ścigania często czekają na skargę pokrzywdzonej kobiety pomi-mo tego, iż w takich sytuacjach wystarczy powiadomienie złożone przez organizację pozarządową lub sąsiada. Zatrzymanie mężczyzny, który jest sprawcą przemocy do-mowej i zastosowanie wobec niego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania jest stosowane rzadko, natomiast częściej policja odwozi nietrzeźwych sprawców do izby wytrzeźwień, co przede wszystkim obciąża finansowo rodzinę.

329 Marek A., Prawo karne, C.H. Beck, Warszawa 2000.

330 Kałdon B.M., Przemoc wobec kobiet w rodzinie, [w:] Gąsior K., Sakowicz T., (red.) Kobieta w rodzi-nie. Szanse i zagrożenia, Wyd. Kaligraf, Kielce 2009, s. 234.

331 Nowakowska U., Kobiety w Polsce 2003. Raport Centrum Praw Kobiet, Wyd. Oficyna Wydawnicza Mentor, Warszawa 2003.

5.2. PROCEDURA NIEBIESKIEJ KARTY JAKO FORMA KONTROLI