TYPY PRZEMOCY WEWNĄTRZRODZINNEJ

KOBIET W RODZINIE – TERMINOLOGIA

I WYJAŚNIENIA GENETYCZNO-KONSEKWENCYJNE

Przemoc wobec kobiet to zjawisko powszechne i niepokojące, zaś w szczegól-ności dotyczy to przemocy wewnątrzrodzinnej. Przemoc istniała zawsze i od wieków przenikała wszelkie struktury społeczne. Głównym problemem współczesnej rodziny jest zatem nie tylko istnienie przemocy, ale jej zasięg i natężenie. Dlatego też „dynami-ka zjawis„dynami-ka przemocy w rodzinie – jak podaje Marek Heine – zmusza do naukowej ana-lizy jego przyczyn i konstruowania adekwatnych działań profilaktycznych”¹²¹.

Ten rodzaj przemocy rozgrywa się przeważnie w zamkniętym kręgu rodziny;

zwykle łatwo go ukryć przed światem zewnętrznym. Jeśli przemoc zostaje zauważona, świadkowie są niechętni podjęciu jakiegoś działania, nie chcąc być zamieszani w „prywatne sprawy innych ludzi”. Pragnienie ochrony prywatności rodziny nie doty-czy jedynie zewnętrznych obserwatorów, lecz obejmuje świadków wewnątrz rodziny i same ofiary. Dzieci krzywdzone przez członka rodziny mogą nie ujawniać swojej trau-my innym osobom z obawy posądzenia o intryganctwo lub kłamstwo. Bite kobiety mo-gą ukrywać akty przemocy partnerów, żeby ocalić obraz swojej rodziny, jako „ideal-nej”.

Wiadomo, że na idealny obraz życia w rodzinie składa się zarówno ciepło i serdeczność, jak i wzajemny szacunek. Jednak w rzeczywistości w środowisku rodzin-nym występują czasem poważne formy agresji. Krzywdzenie fizyczne i emocjonalne oraz wykorzystywanie seksualne, agresję między małżonkami, krzyw-dzenie i zaniedbywanie osób starszych przez krewnych, uznaje się dzisiaj za poważne problemy społeczne.

2.1. TYPY PRZEMOCY WEWNĄTRZRODZINNEJ

Trudno uchwycić prawdziwe rozmiary przemocy wewnątrzrodzinnej, choć jest ona zjawiskiem powszechnym. Biorąc pod uwagę zróżnicowanie podmiotowe przemo-cy w rodzinie można wyróżnić: przemoc wobec dziecka, przemoc wobec kobiet, prze-moc wobec mężczyzn, przeprze-moc wobec ludzi starych.

121 Heine M., Przemoc doświadczana w dzieciństwie w percepcji młodzieży akademickiej, [w:] Cichla J., Ilnicka R.M. (red.) Przemoc w społeczeństwie. Diagnoza, sposoby przeciwdziałania,Wydawnictwo DWSPiT, Polkowice 2008, s. 1

Przemoc wobec dziecka charakteryzuje się tym, iż najczęściej ofiarami są naj-młodsze dzieci w rodzinie. Ponadto bardziej narażone na przemoc są dzieci niechciane, szczególnie kiedy ich matkami są osoby młodociane. Istnieje także większa częstotli-wość stosowania przemocy w rodzinach wielodzietnych, gdyż pojawienie się kolejnego dziecka w rodzinie powoduje wzrost stresu sytuacyjnego, którego następstwem jest to, iż rodzice są coraz bardziej skłonni do agresywnych zachowań i wybuchów złości wo-bec swoich dzieci.

Przemoc wobec kobiet wykazuje pewne cechy charakterystyczne, do których można zaliczyć m.in. to, iż w wielu przypadkach sprawcami są mężowie lub konkuben-ci, do aktów przemocy najczęściej dochodzi w pierwszych latach trwania małżeństwa, a na przemoc najczęściej narażone są kobiety o niskim wykształceniu, nieposiadające wykształcenia oraz zależne finansowo od męża.

Przemoc wobec mężczyzn jest rzadziej niż przemoc wobec kobiet przedmiotem badań; rzadziej występuje w społecznej świadomości. Powodami takiego stanu rzeczy jest m.in. to, iż mężczyzn uważa się za bardziej agresywnych od kobiet, zazwyczaj to oni są sprawcami przemocy o groźniejszych skutkach, ponadto mają silniejszą pozycję zawodową (społeczną), dlatego panuje przekonanie, że trudniej ich skrzywdzić, gdyż dzięki swej pozycji, sami mogą skutecznie się obronić. Ponadto role społeczne męż-czyzn oparte są na dominacji i ekspansji, a te wartości budują samoocenę mężmęż-czyzn, i tym samym utrudniają im przyznanie się do bycia ofiarami. Przyznanie się do bycia ofiarą powoduje też wtórne straty w postaci znacząco obniżonej samooceny.

Przemoc wobec osób starszych nie jest zjawiskiem nowym. Z perspektywy hi-storycznej osoby starsze były zawsze źle traktowane przez swoich najbliższych, do-świadczając zarówno przemocy fizycznej, jak i innych form przemocy ze strony człon-ków rodziny lub innych osób, którym ufały. Konflikty rodzinne przyczyniły się do przemocy wobec osób starszych.

Uwarunkowania przemocy wobec osób starszych mają charakter wielowymia-rowy. Postawy przyzwolenia społecznego na złe traktowanie osób starszych mogą sprzyjać rzeczywistym przejawom „złego traktowania osób starszych”, skoro nie ma żadnej reakcji społecznej na ten typ zachowań. „Złe traktowanie osób starszych” może przebiegać na dwóch poziomach, tj. makrostruktury i mikrostruktury społecznej (age-izm, dyskryminacja, wykluczenie społeczne). Dwoma formami instytucji, w których najczęściej dochodzi do przemocy, są rodzina (środowisko rodzinne) oraz instytucje opieki. Natężenie oraz rozpoznawanie zjawiska przemocy wobec osób starszych, w tym

także w rodzinie zależy od sprawności funkcjonowania systemu kontroli społecznej (w wymiarze psychospołecznym, oznaczającym przestrzeganie normy związanej z okazy-waniem szacunku osobom starszym i dobrego ich traktowania) oraz mechanizmów spo-łeczno-materialnych (instytucje społeczne) kontrolujących wymagane w danej kulturze zachowania. W zależności od sposobu funkcjonowania systemu kontroli społecznej zjawisko przemocy wobec osób starszych może być rozpoznawane w różnym stopniu lub całkowicie nierozpoznawane.

Według WHO przemoc jest zjawiskiem przewidywalnym i problemem, przeciw któremu można podjąć działania zapobiegawcze. Definicja WHO określa, iż przemoc wobec osób starszych jest jednorazowym lub powtarzającym się aktem, który staje się przyczyną zranienia lub niesie za sobą ryzyko zranienia (bez względu na to, czy działa-nie jest intencjonalne, czy też działa-nie) osoby starszej, pozostającej w opiece opiekuna lub ze strony innych osób, pozostających z nią w relacjach, które powinny zapewniać zaufa-nie, a w rzeczywistości są źródłem „zranienia lub stresu dla osoby starszej”¹²².

Zachowania przemocowe mogą mieć swoje źródło w długotrwałej rodzinnej hi-storii przemocy lub w relacjach pary od początku związku.

Analiza literatury przedmiotu w zakresie przemocy wobec osób starszych wska-zuje, iż jedną z częściej spotykanych form przemocy wobec osób starszych jest zanie-dbanie, które zwykle utożsamiane jest z zaniechaniem lub odmową dostarczenia osobie starszej potrzebnych jej do życia składników, takich jak: pożywienie, woda, ubranie, higiena osobista, zapewnienia leków i innych niezbędnych rzeczy, za które odpowiada osoba opiekująca się seniorem¹²³.

Warto pamiętać, iż przemoc wobec starszych członków rodziny może także wy-nikać z nieporadzenia sobie z rolą opiekuna. Ponadto wystąpienie przemocy nie warun-kuje jeden czynnik. Przemoc była i jest zależna od indywidualnych, kulturowych i spo-łeczno-ekonomicznych uwarunkowań.

W niniejszej rozprawie skupię się wyłącznie na przemocy wewnątrzrodzinnej, stosowanej wobec kobiet. Przemoc będąca częścią życia rodzinnego może być przeka-zywana z pokolenia na pokolenie, a jej wzorzec może być powielany przez dzieci w związkach, które stworzą jako osoby dorosłe.

122 Lasch M.S., Pillemer K., Elder abuse, „The Lancet” 2004, nr 364 (9441), s. 1263-1272; za: Jaszczak-Kuźmińska D., Michalska K., Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 2010, s. 44

123 Tobiasz-Adamczyk B., Osoby starsze i niepełnosprawne jako kategoria osób szczególnie narażonych na przemoc, [w:] Jaszczak-Kuźmińska D., Michalska K., Przemoc w rodzinie wobec osób starszych i niepełnosprawnych. Poradnik dla pracowników pierwszego kontaktu, PARPA, Warszawa 2010, s. 46