OSOBOWOŚĆ W NURCIE PSYCHOLOGII POZNAWCZEJ – UJĘCIE OGÓLNE

Teorie mechanizmów regulujących zachowanie, czy czynności ludzkie (osobo-wość) to najczęściej teorie mechanizmów popędowo-emocjonalnych oraz teorie po-znawcze. Podobnie jak dla opisanego wcześniej podejścia centralnym terminem jest

„cecha”. W tym przypadku kluczowe znaczenie przypada „standardom regulacji”.

Są nimi wrodzone lub nabyte potrzeby (dla mechanizmów popędowo-emocjonalnych) lub oczekiwania ukształtowane na podstawie uprzednich doświadczeń (dla mechani-zmów poznawczych), a spajające związek działań poprzednich i następnych (np. w ra-mach modelu T-O-T-E)²⁸⁸.

Jak twierdzą Mirosław Kofta i Dariusz Doliński teoria cech dąży do odpowiedzi na pytanie „jakie właściwości człowieka decydują o stałości i międzysytuacyjnej spójno-ści jego zachowań”, natomiast „poznawcza psychologia osobowospójno-ści szuka odpowiedzi na (...) pytanie: w jaki sposób osoba funkcjonuje” ²⁸⁹. W konsekwencji bada reprezen-tacje poznawcze (np. przyswojone normy moralne) oraz programy aktywności (np. stra-tegie życiowe)²⁹⁰. W tym rozumieniu podstawowe funkcje osobowości, to: konstruowa-nie poznawcze (nadawakonstruowa-nie znaczenia doświadczeniu), ewaluacja ludzi, zdarzeń i świata, programowanie działań i sterowanie działaniami²⁹¹.

Do najbardziej znanych przedstawicieli podejścia poznawczego należą: G Kelly, Fritz Haider, Leon Festinger, Albert Ellis, a na gruncie polskim Janusz Reykowski i Wiesław Łukaszewski (wskazuję prekursorów).

W podrozdziale tym dokonam syntetycznego ujęcia ukazania wpływu, jaki oso-bowość wywiera na funkcjonowanie osób w interesującym mnie obszarze problemo-wym, co stanowi podstawę określenia specyfiki osobowościowej osób doświadczają-cych przemocy, a także kryterium oceny zmian dokonujądoświadczają-cych się w procesie terapeu-tycznym kobiet – ofiar przemocy domowej.

Za punkt wyjścia przyjęłam wskazanie na termin „struktura poznawcza”. Jest to zbiór informacji zorganizowanych wokół określonego tematu oraz relacji, jakie między tymi informacjami zachodzą. Istotna jest zarówno treść struktury, jak i jej cechy

288 Miller G.A., Galanter E., Pribram K.H., Plany i struktura zachowania, PWN, Warszawa 1980, tłum.

Aldona Grzybowska, Adam Szewczyk

289 Kofta M., Doliński D., Poznawcze podejście do osobowości, [w:] Strelau J. (red.), Psychologia. Pod-ręcznik akademicki, t. 2, GWP, Gdańsk 2000, s. 562

290 Tamże, s. 562

291 Tamże, s. 564

malne (tzw. styl poznawczy decydujący o sposobie wykorzystania informacji)²⁹². Struk-tury te nazywane są też schematami (aczkolwiek B. Wojciszke wymienia również skrypty i stereotypy²⁹³), czyli struktury poznawcze, które „organizują informacje i dzię-ki temu wpływają na to, jak spostrzegany i reagujemy na kolejne informacje związane z przedmiotami fizycznymi, ludźmi i zdarzeniami”²⁹⁴.

Organizację struktur z punktu widzenia treści ujmuje się rozmaicie. Łukaszew-ski wyróżnił: strukturę „ja”, strukturę „inni ludzie”, strukturę „relacje” oraz strukturę

„programy działania”²⁹⁵. Reykowski, w jednej z wersji swojej teorii wyróżnił: mechani-zmy popędowo-emocjonalne, sieć poznawczą, sieć wartości oraz sieć operacyjną²⁹⁶. Każda struktura funkcjonuje w wersji modelu („jak jest, np. ja „realne”) oraz wizji („jak powinno być, jak mogłoby być”, np. ja „idealne”).

Z punktu widzenia tematu pracy ważne jest jak osoba doświadczająca przemocy:

a) postrzega siebie, b) postrzega świat,

c) postrzega własne relacje z innymi ludźmi, d) postrzega własne życie.

Zawartość i organizacja struktury „ja” wyznacza poczucie własnej wartości, po-ziom samoakceptacji, popo-ziom samoświadomości i inne istotne stany „ja”. Każda przypi-sywana sobie właściwość podlega opisowi, ocenie i ważeniu²⁹⁷. Opis stwierdzenie stanu faktycznego, który różni się u ludzi zakresem, np. niektórzy odnoszą do siebie wiele cech, inni – nieliczne. Można przewidywać, że ofiary przemocy dysponują wąskim za-kresem atrybutywnych cech. Ocena to usytuowanie cechy na wymiarze „pozytywne - negatywne” (de facto wymiar samoocen), gdzie również można wnioskować, że w ob-razie własnej osoby przeważają oceny negatywne, a w konsekwencji – system nega-tywnych samoocen. Przewaga neganega-tywnych samoocen kształtuje niskie (zwykle zani-żone) poczucie własnej wartości. Ważenie to przypisane właściwościom określonego znaczenia na wymiarze „ważne-nieważne” (ofiary przemocy mogą wskazywać tenden-cję do minimalizowania znaczenia własnych cech). Rozbieżność między „ja” realnym a „ja” idealnym wyznacza poziom samoakceptacji. Jeżeli jest znaczna, wówczas poziom ten jest niski, jeżeli niewielka – wysoki. Optymalna, motywująca jest umiarkowana

292 Strelau J., Psychologia różnic, dz. cyt., s. 168

293 Wojciszke B., Człowiek wśród ludzi, Scholar, Warszawa 2003

294 Pervin L.A., John O.P., Osobowość. Badania i teoria, UJ, Kraków 2002, s. 532

295 Łukaszewski W., Osobowość: struktura i funkcje regulacyjne, PWN, Warszawa 1976

296 Reykowski J., O rozwoju osobowości, „Studia Filozoficzne” 1981, nr 1.

297 Łukaszewski W., Struktura ja a działanie w sytuacjach zadaniowych, UWr., Wrocław 1978

rozbieżność w tym zakresie. Zapewne ofiary przemocy cechuje wysoki poziom samo-akceptacji (przy niskim poczuciu własnej wartości, co oznacza pogodzenie się z bezsen-sem zmian) lub poziom niski (w wersji wyobrażonej ofiara postrzega idealny stan jako zupełnie inny, niż rzeczywisty, w związku z czym nie jest motywem do zmian).

Istotne jest, że „ludzie posiadający dany schemat Ja (...) przetwarzają odnoszące się do niego informacje z łatwością, wydobywają związane z nim dane w zachowaniu i stawiają opór względem danych sprzecznych z tymi schematami”, mają więc

tenden-cję do samopotwierdzania się²⁹⁸. Tak więc osoba, która postrzega siebie jako nieodważ-ną, nieasertywnieodważ-ną, winną – nie tylko zachowuje się zgodnie ze schematem, lecz również aktywnie stosuje strategie potwierdzające schemat, np. samoutrudniania, czy defensyw-nego pesymizmu („wiedziałam, że to się stanie”)²⁹⁹.

Otaczający człowieka świat ujmowany jest w kategoriach skryptów. Skrypt to

„umysłowa reprezentacja zdarzeń, działań lub ich ciągów”³⁰⁰, czyli wiedza na temat czasowej organizacji zdarzeń, a więc typowego następstwa w czasie. Skrypt zawiera

„typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań”³⁰¹. Zapewne ofiara przemocy dysponuje szeregiem skryptów, typu: „awantura, wizyta na policji, składanie i wycofywanie wniosku rozwo-dowego”. Schematyczność i wyliczalność zdarzeń w rodzinie przemocowej ukazuje, jak sztywne i detaliczne są skrypty sytuacji przemocowych, skoro powtarzają się z przewi-dywalnym wręcz przebiegiem. Osoba poddawana doświadczeniu przemocy popełnia szereg błędów poznawczych w ocenie sytuacji. Do typowych należą: irracjonalne prze-konania (np. „jeżeli wyrażą sprzeciw, zostaną odrzucone”), błędne rozumowanie („sko-ro się nie udało, nie uda się i teraz”), negatywne przekonania („wszystko („sko-robię źle”), nieprzystosowawcze atrybucje („sama jestem winna przemocy”), zniekształcenia pa-mięciowe („nigdy nic mi się nie udało”), nieprzystosowawcza uwaga („lepiej nie my-śleć, co robić i tak się nie uda”), strategie prowadzące do porażki („ulegnę przemocy, bo może być gorzej”)³⁰².

Osoby doświadczające przemocy w stosunku do postrzegania i oceny świata sto-sują tzw. pesymistyczny styl atrybucyjny, opisany przez Martina E.P. Seligmana³⁰³.

298 Pervin L.A., John O.P., Osobowość ..., dz. cyt., s. 569

299 Kofta M., Doliński D., Poznawcze podejście ..., dz. cyt., s. 569

300 Wojciszke B., Człowiek ..., dz. cyt., s. 58

301 Tamże, s. 58

302 za: Pervin L.A., John O.P., Osobowość ..., dz. cyt., s. 551

303 Seligman M.E.P., Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje życie, Media Rodzina, Poznań 2004, tłum. Andrzej Jankowski

Sukcesy przypisują przypadkowi, porażki zaś sobie. Dla sukcesów stosują wąskie uza-sadnienia (sukces zależy od konkretnej sytuacji, splotu wydarzeń i przekłada się jedynie na daną sytuację zadaniową), dla porażek natomiast szerokie (łatwo przenoszą skutki niepowodzeń na całokształt życia).

Postrzeganie relacji ze sprawcą przemocy opisać można w kategoriach ogólnych prawidłowości spostrzeganiu osób. Mają one charakter atrybucyjny, tzn. przypisywania cech na podstawie obserwacji zachowania.

Ofiara przemocy dokona atrybucji w kategoriach czynników stałych i zewnętrz-nych wobec siebie (czyli w kategoriach cech osobowości partnera) wówczas, gdy „przy minimalnej możliwości wystąpi usiłowanie, które z kolei ma dwa aspekty: intencję (trzeba chcieć tego działania) i wysiłek (trzeba starać się je zrealizować”³⁰⁴.

Na rozstrzygnięcie, jaki rodzaj przemocy decyduje o zachowaniu sprawcy, wpływa porównanie działania sprawcy z działaniami innych osób. Jeżeli ofiara przemo-cy zakłada, że w podobnych sytuacjach inni nie dokonują aktów przemoprzemo-cy, wówczas odpowiedzialność przypisuje sprawcy i wyjaśnia jego cechami. Zgodnie z zasadą dąże-nia do spójności obrazu drugiej osoby, jeżeli dokonana zostanie atrybucja negatywna, wówczas występuje tendencja do przypisania sprawcy kolejnych negatywnych cech³⁰⁵.

Teoria, która łączy ujęcie tradycyjne z poznawczym jest oryginalną koncepcją osobowości Tadeusza Mądrzyckiego, dla którego osobowość to „(…) podsystem bar-dziej ogólnego systemu, który stanowi osoba. Jest to podsystem również naturalny, któ-ry ma odpowiednią strukturę: powiązane ze sobą trzy poziomy i cztektó-ry składniki. Pod-stawową funkcję tak rozumianej osobowości jest kierowanie intencjonalną aktywnością człowieka, która najpełniej wyraża się w tworzeniu i realizowaniu planów życiowych.

Zachowanie reaktywne natomiast jest głównie zdeterminowane przez sytuację”³⁰⁶. Wzmiankowane trzy poziomy, to: poziom wrodzonych dyspozycji, poziom na-wyków i poziom świadomości. Poziom wrodzonych dyspozycji obejmuje mechanizmy popędowo-emocjonalne, czynniki temperamentalne i instrumentalne. Dyspozycje popę-dowo – emocjonalne obejmują potrzeby (najbardziej podstawowe właściwości osobni-cze) oraz popędy (motywy o podłożu biologicznym) i emocje (pierwotna forma orienta-cji w otoczeniu)³⁰⁷.

304 Wojciszke B., Człowiek ..., dz. cyt. s., 100

305 Mądrzycki T., Deformacje w spostrzeganiu ludzi, PWN, Warszawa 1984

306 Mądrzycki T., Osobowość jako system tworzący i realizujący plany, Wyd. GWP, Gdańsk 1996, s. 21

307 Tamże, s. 27-35

Dyspozycje temperamentalne, jako formalne właściwości przejawiające się w każdym zachowaniu niezależnie od treści, ujmuje autor w ujęciu zbliżonym do teorii Hansa J. Eysencka (ekstrawersja – introwersja, zrównoważenie – neurotyzm) oraz teorii

„Wielkiej Piątki” Roberta McCrae i Paula Costy (wymiary: sumienność – chaotyczność, ugodowość – agresywność i otwartość – zamkniętość poznawcza)³⁰⁸.

Poziom nawyków obejmuje nawyki pierwotne automatyczne, przyzwyczajenia i nałogi, które mogą być formalne (np. ekspresyjne reakcje nie mające wpływu na za-spokajanie potrzeb) i treściowe (powiązane z obiektami potrzeb)³⁰⁹.

Analiza funkcjonowania ofiary przemocy powinna brać pod uwagę zarówno uwarunkowania temperamentalne, potrzeby i popędy oraz czynniki ekspresyjno-emocjonalne. Poznawcze ukierunkowanie działania wiąże się jednak najbardziej zna-cząco z poziomem świadomości. Tadeusz Mądrzycki przyjmuje tu stanowisko przyta-czanych już Georga A. Millera, Eugena Galantera i Karla H. Pribrama, iż „(…) świa-domość jest w swej istocie zdolnością do tworzenia własnych planów, a wola jest zdol-nością do ich realizacji”³¹⁰.

Świadomość wiąże się z możliwością działania, to zaś rozumie autor jako

„zespół czynności dowolnie podjętych, zorientowanych na cele i wolicjonalnie kontro-lowanych, na które to czynności składa się planowanie, realizacja planu oraz ocena jego wykonania”³¹¹. Planowanie obejmuje głównie ustalenie celu działania („co”) oraz jego operacjonalizację („kiedy, jak, gdzie”)³¹². Podstawowe wyznaczniki planów ży-ciowych stanowią³¹³: (a) orientacja przyszłościowa i odraczanie gratyfikacji (w przy-padku ofiar przemocy ta składowa może wykazywać ograniczenia ze względu na rumi-nację i ukierunkowanie prezentystyczne („życie chwilą”); (b) motywacja wewnętrzna (rozumiana jako autodeterminacja, który to element można uznać również prawdopo-dobnie za zawodny u ofiar przemocy); (c) zainteresowania (też zwykle ograniczone przez dążenie do minimalizacji strat życiowych); (d) pogląd na świat (zespół przekona dotyczących natury świata wraz ze wskazaniami co do postępowania); można supono-wać, że u ofiar przemocy jest on zawężony, mało otwarty, nieracjonalny i sztywny;

(e) system wartości ostatecznych i instrumentalnych.

308 Tamże, s. 35-49

309 Tamże, s. 49-54

310 Miller G., Galanter E., Pribram K.H., Plany i…., dz. cyt., s. 142

311 Mądrzycki T., Osobowość jako ..., dz. cyt., s. 65

312 Tamże, s. 73

313 Tamże, s. 84-110

Jak twierdzi Mądrzycki „warunkiem tworzenia przez jednostkę planów na przy-szłość jest jej umiejętność odraczania zaspokojenia potrzeb, czyli odraczania gratyfika-cji, która idzie w parze z rozwojem motywacji wewnętrznej (w tym zainteresowań) unie-zależniającej jednostkę od aktualnych zewnętrznych bodźców i nagród”³¹⁴.

Ze względu na wspomniane ograniczenia plany życiowe ofiar przemocy musi cechować specyfika. Przyjmując założenie, że plany życiowe dotyczą spraw istotnych, są aktualne w dłuższej perspektywie czasowej, obejmują znaczną część aktywności jed-nostki, oraz że odzwierciedlają jej potrzeby³¹⁵ oczywiste jest, że w przypadku ofiar przemocy wiążą się one z próbami zaadaptowania się do sytuacji życiowej - w mniej-szym stopniu do jej radykalnej zmiany. Kształtowanie planów zależy też od poglądu na świat, systemu wartości oraz pojęcia własnej osoby – w tym aspekcie analizy Mądrzyc-kiego zgodzę się z już omówionymi poglądami reprezentantów szkoły poznawczej.

4.2.2. OSOBOWOŚĆ JAKO SYTSEM PRZEKONAŃ W KONCEPCJI