Dla uzyskania pełnego obrazu tytułowego zagadnienia z przedstawionym w syntetycznej formie stanem obowiązującej obecnie regulacji, w poniższym rozdziale zestawione będą rozwiązania przewidziane w prawie międzynaro-dowym. Określają one szczegółowe standardy instytucji prawnych służących ochronie dorosłych niemających pełnej zdolności do czynności prawnych.
W tym miejscu zasygnalizowania wymaga okoliczność, zgodnie z któ-rą występujące w prawie polskim pojęcie ubezwłasnowolnienia ma znacz-nie węższy zakres niż stosowane w prawie międzynarodowym pojęcie osób dorosłych z trudnościami w podejmowaniu decyzji o znaczeniu prawnym. Ta grupa podmiotów, wymagająca szczególnej ochrony, obejmuje jednostki w bardzo zróżnicowanej sytuacji tj. zarówno z przejściowymi, jak i trwałymi trudnościami w procesie decyzyjnym, u których trudności dotyczą tylko nie-których sfer życia, lub mają one charakter całościowy. Do tej niejednolitej kategorii zaliczyć można osoby z niepełnosprawnością intelektualną o różnej etiologii i stopniu, podmioty z chorobami psychicznymi, zaburzeniami pa-mięci, spostrzegania czy komunikowania wynikającymi z zaburzeń innego typu np. neurologicznych, pourazowych, a także osoby, u których zaburze-nia wynikają z wieku, całkowitej utraty świadomości lub autyzmu, a także stanowią rezultat uzależnień. Tak zróżnicowana grupa podmiotów wymaga uregulowania w szeroki sposób zakresu możliwości dostępnych instytucji wspierających. Nie powinny one ograniczać się wyłącznie do ubezwłasnowol-nienia, gdyż dla niektórych z powyższych podmiotów wystarczające będzie udzielenie odpowiedniego wsparcia na określonym etapie procesu decyzyjne-go, bez konieczności ingerencji w zdolność do czynności prawnych. W pra-wie międzynarodowym dostrzeżono tendencję do jak najmniejszej ingerencji
13 W tym kontekście możliwe jest wyłącznie wystąpienie z wnioskiem o zmianę lub uchylenie ubezwłasnowolnienia, do złożenia którego uprawniona jest również osoba ubezwłasnowolnio-na (art. 559 k.p.c.).
w autonomię osoby z trudnościami w procesie decyzyjnym, zwiększając tę ingerencję stopniowo, w sytuacjach, gdy jest ona niezbędna.
Zastąpienie ubezwłasnowolnienia innymi środkami jest zgodne z zalece-niami szeregu dokumentów międzynarodowych. Mając na względzie akty Rady Europy należy podkreślić przede wszystkim znaczenie rekomendacji Komitetu Ministrów Rady Europy nr (99) 4 z dnia 23 lutego 1999 r. w
spra-wie zasad dotyczących ochrony prawnej niepełnosprawnych osób dorosłych, która
zawiera liczne zasady materialnoprawne i proceduralne w tym przedmiocie. Wśród zasad materialnoprawnych wyróżnić można poszanowanie praw czło-wieka czy elastyczność ingerencji prawnej oraz maksymalną ochronę zdol-ności do czynzdol-ności prawnych. Zakaz automatycznego ubezwłasnowolnienia całkowitego z powodu istnienia zaburzeń psychicznych wynika z treści art. 8 Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Ponadto został on potwierdzony przez Trybunał Praw Człowieka w Strasbur-gu w wyroku Shtukaturov przeciwko Rosji z dnia 27 marca 2008 r. (skarga nr 44009/05)15. W rekomendacji zwrócono również uwagę na jawność, subsy-diarność i konieczność oraz proporcjonalność16. Natomiast w odniesieniu do zasad proceduralnych wyróżniono m.in. badanie i ocenę stanu podopieczne-go, prawo do osobistego wysłuchania, adekwatną kontrolę stosowania instru-mentów ochronnych oraz czynności i decyzji przedstawiciela ustawowego.
Zasygnalizowania wymaga również regulacja przedmiotowej problematy-ki przewidziana w aktach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Wymienić można wśród nich w szczególności Deklarację Praw Osób Upośledzonych Umysłowo z 1971 r., Deklarację Praw Osób Niepełnosprawnych z 1975 r., Zasady Ochrony Osób Chorych Psychicznie oraz Polepszenia Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej z 1991 r., Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych z 1993 r. oraz Konwencję Praw Osób Niepełno-sprawnych ONZ17 podpisaną dnia 30 marca 2007 r. (Konwencja). Powyższa
15 W wyroku tym Trybunał orzekł, że samo istnienie, nawet poważnego, zaburzenia psychicznego nie może uzasadniać decyzji o ubezwłas nowol nieniu całkowitym danej osoby.
16 Por. wyrok w sprawie Salontaji-Drobnjak v. Serbia (skarga nr 36500/05) z dnia 13 października 2009 r., w którym Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wskazał na nadmierną ingeren-cję ubezwłasnowolnienia w prywatność jednostki, gdyż Skarżący został ubezwłasnowolniony częściowo na podstawie opinii biegłych, którzy orzekli, że cierpi on na „paranoję pieniacką” (paranoia querulans). Trybunał jednoznacznie uznał, że środek ten stanowi rozwiązanie niepro-porcjonalne albowiem ubezwłasnowolnienie nie może służyć interesom urzędów.
17 Treść Konwencji w języku polskim: http://www.niepelnosprawni.gov.pl/dokumenty-miedzyna-rodowe-/dokumenty-organizacji-narodow-zj/konwencja-o-prawach (19.04.2014 r.) oraz w języ-ku angielskim: http://www.un.org/disabilities/convention/conventionfull.shtml (19.04.2014 r.), Unia Europejska ratyfikowała Konwencję w dniu 26 listopada 2009 r., a ponadto wezwała do jej ratyfikacji państwa członkowskie. Również Europejska strategia w sprawie niepełnospraw-ności 2010–2020: Odnowione zobowiązanie do budowania Europy bez barier (COM(2010)
konwencja jest pierwszym międzynarodowym aktem prawnym, który odnosi się kompleksowo do sytuacji osób z niepełnosprawnościami. Ustanawia ona obowiązek Państw-Stron do wprowadzenia właściwych i efektywnych instru-mentów ochronnych dla osób niepełnosprawnych gwarantujących by środki i działania odnoszące się do korzystania ze zdolności prawnej były podej-mowane w poszanowaniu praw, woli oraz preferencji danej osoby. Zgodnie z art. 1 Konwencji, do osób niepełnosprawnych zalicza się te osoby, które mają
długotrwale naruszoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub w za-kresie zmysłów co może, w oddziaływaniu z różnymi barierami, utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami.
Ratyfikacja przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej w dniu 6 września 2012 r. Konwencji jest przejawem wskazanych już na wstępie zmian zacho-dzących współcześnie w postrzeganiu praw osób z niepełnosprawnościami na gruncie polskim. Jednakże z drugiej strony podkreślić należy, że Polska ratyfikowała ten akt prawny z zastrzeżeniem poddającym w wątpliwość ideę Konwencji. Jego treść brzmi następująco: Rzeczpospolita Polska oświadcza, że
interpretuje art. 12 konwencji w sposób zezwalający na stosowanie ubezwłasno-wolnienia, w okolicznościach i w sposób określony w prawie krajowym, jako środ-ka, o którym mowa w art. 12 ust. 4, w sytuacji, gdy wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem18. W tym kontekście wskazać
na-leży, że celem regulacji wysłowionej w art. 12 Konwencji było podkreślenie przysługującego osobom z niepełnosprawnościami prawa posiadania takiej samej zdolności do czynności prawnych we wszystkich aspektach życia, jak innym obywatelom. Jednym z jej zasadniczych postanowień jest zapewnienie równości wobec prawa, przejawiającej się w obowiązku przyjęcia rozwiązań w zakresie wspierania wykonywania zdolności prawnej i ochrony przed nad-użyciami. Jednakże w polskiej oficjalnej wersji językowej użyte w Konwencji pojęcie „legal capacity” dosłownie przetłumaczono jako „zdolność prawna”. Powyższe pozostaje w sprzeczności z ideą zawartą w tym przepisie, gdyż po-siadanie zdolności prawnej wynika z samego faktu urodzenia i nie można zostać jej pozbawionym ani w niej ograniczonym. Twórcom Konwencji jed-noznacznie chodziło o „zdolność do czynności prawnych”, a więc o faktyczną możliwość samodzielnego decydowania przez osoby z niepełnosprawnością
636 final) zawiera zobowiązanie państw członkowskich do wprowadzenia regulacji dotyczących zdolności do czynności prawnych zgodnie z ideą zawartą w art. 12 Konwencji ONZ.
18 http://www.mpips.gov.pl/spoleczne-prawa-czlowieka/konwencja-o-prawach-osob-niepel-nosprawnych/ratyfikacja-konwencji-o-prawach-osob-niepelnosprawnych-przez-polske/ (19.04.2014 r.).
w kwestiach o znaczeniu prawnym, co ma fundamentalne znaczenie dla ich autonomicznego funkcjonowania. Powyższe wynika również z treści tego przepisu tj. fragmentu dotyczącego dostępności do instrumentów banko-wych czy dysponowania własnością. Świadczą o tym wnioski końcowe, jakie Komitet zgłosił do raportu Hiszpanii z realizacji postanowień Konwencji19. Komitet jednoznacznie potępił w nim Hiszpanię, która nie podjęła żadnych kroków zmierzających do zmiany modelu substitute decision-making (zastępo-wanie decyzji podopiecznego decyzją przedstawiciela) na model supported
de-cision-making (podejmowanie decyzji z pomocą przedstawiciela20). Podkreślić należy, że ratyfikowanie Konwencji z poczynionym zastrzeżeniem powoduje w rzeczywistości, że Polska nie przyjęła założeń leżących u podstaw tego aktu, a zatem nie realizuje istoty jej postanowień.