Przepis art. 59 k.c. zamieszczony w Księdze pierwszej, Części ogólnej, Tytule
czwartym poświęconym czynnościom prawnym stanowi, że w razie
zawar-cia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Ustawa przewiduje przy tym, że uznania tej umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia. W przypadku korzystania z ochrony przewidzianej w przepisie art. 59 k.c. ochrona ta winna być realizowana w stosunku do obu podmiotów jednocześnie tj. w stosunku do dłużnika oraz jego kontrahenta. Obowiązek łącznego uczestniczenia tych podmiotów w postępowaniach zmierzających do ubezskutecznienia dokonanej przez nich czynności prowadzi do współ-uczestnictwa koniecznego w ewentualnym procesie.
Analiza stosunku zobowiązaniowego pozwala wyróżnić w nim m.in. dwa istotne elementy: dług i odpowiedzialność27. Istota długu sprowadza się do
25 W. Popiołek, Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 450–1088, t. 2, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2009, s. 240 i 241. Podobną funkcję, jak wskazana wyżej akcja pauliańska, pełni wobec szczególnych czynności dłużnika przepisy art. 916 i art. 1024 k.c.
26 Natomiast przepis art. 18 ust. 2 PrUpN wskazuje na uprawnienia zarządcy do zaskarżenia czynności prawnych stosownie do interesu wierzycieli zwłaszcza w przypadku, gdy po wszczę-ciu postępowania upadłościowego usunięto składniki majątkowe z terenu Polski. Oczywiści czynności dokonywane po ogłoszeniu upadłości w stosunku do składników masy upadłości nie mogą być oceniane w płaszczyźnie przepisów art. 527 i n. k.c. Jeżeli dokonuje tych czynności upadły dłużnik, który utracił prawo zarządu masą upadłości, w grę wchodzi z reguły surowsza sankcja w postaci nieważności czynności. Tak S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze,
ko-mentarz, Warszawa 2011, s. 478.
27 W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, s. 67 i n.; A. Klein,
Ele-menty zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1964, s. 10; J. Fiema, O zaskar-żaniu czynności..., s. 174 i n.
obowiązku spełnienia świadczenia przez dłużnika. Odpowiedzialność nato-miast łączy się z przymusową realizacją tego świadczenia28. Odpowiedzialność polega zatem na tym, że w przypadku, gdy dłużnik nie spełni świadczenia dobrowolnie, wierzyciel może – z wykorzystaniem przymusu państwowego stosowanego przez organy do tego powołane przez państwo – uzyskać zaspo-kojenie. Przymus państwowy skierowany jest wobec mienia osoby odpowie-dzialnej lub bezpośrednio wobec tej osoby, a uzyskane tą drogą świadczenie lub jego ekwiwalent, powoduje wygaśnięcie zobowiązania29.
Z istnienia odpowiedzialności majątkowej za dług wynika, że dla wierzy-ciela nie jest rzeczą obojętną, czy i jakie dyspozycje majątkowe przedsiębie-rze dłużnik w czasie istnienia zobowiązania, a nawet pprzedsiębie-rzed jego powstaniem. Zachowanie dłużnika może ograniczyć albo wyłączyć możliwość zaspokojenia wierzyciela, gdyż majątek dłużnika może okazać się, po dokonaniu przez niego rozporządzenia, niewystarczający do zaspokojenia wierzycieli albo nie obejmo-wać już składnika majątkowego, który otrzymać miał wierzyciel.
Dłużnik, w zasadzie zawsze, ponosi odpowiedzialność całym swym mająt-kiem. Zasada ta obowiązuje przy tym w naszym prawie, mimo że nie została w ustawie wprost wypowiedziana30. Jednocześnie wierzyciel ponosi ryzyko zwią-zane z wyzbyciem się, obciążeniem lub utratą składników majątkowych przez dłużnika. Ryzyko to polega na braku możliwości zaspokojenia roszczeń przez wierzyciela wskutek działań, jakie ma prawo podejmować dłużnik czy upadły nawet po zaciągnięciu zobowiązań wobec wierzyciela. Istnienie zobowiązania nie pozbawia bowiem dłużnika swobody dysponowania swym majątkiem31. Wierzyciele, którzy nie postaraliby się o szczególne zabezpieczenie rzeczowe lub osobiste są narażeni na niekorzystne skutki zmian w majątku dłużnika32. Ustawodawca starał się wyposażyć podmioty działające w obrocie cywilnym w dostateczny zasób środków, zapewniający realizację zasady pewności obrotu w tym i zasady pacta sunt servanda. Przepisy kodeksu oraz ustaw szczególnych
28 Odpowiednio – tzw. Schuld i tzw. Haftung. Por. O. Meyer, Festschrift zur Gierkę, s. 974, cyto-wany za J. Fiema, O zaskarżaniu …, s. 174.
29 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 19; W. Czachórski, Zobowiązania –
zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 67.
30 F. Zedler, Dochodzenie roszczeń majątkowych od osób ponoszących odpowiedzialność, a nie
będą-cych dłużnikami, NP, 1976, s.1217.
31 R. Longchamps de Bérier, Zobowiązania…, s. 431.
32 J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, Warszawa 1979, s. 241: „Zabezpieczenia dzielą się na osobowe i rzeczowe. Pierwsze polegają na tym, że obok dłużnika głównego zobowiązaną do zapłaty staje się inna osoba, a więc dłużnik dodatkowy (jak w poręczeniu, art. 876 k.c.). W wypadku drugiego rodzaju zabezpieczeń, wierzytelność jest zabezpieczona przez określony przedmiot majątkowy, z którego wierzyciel może się zaspokoić, po pierwsze, z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami, po drugie, nawet wówczas, gdy własność przedmiotu zabezpieczenia zostanie przez dłużnika przeniesiona na inną osobę (hipoteka, zastaw według k.c.)”.
przewidują różnorodne środki służące realizacji tej zasady. Poświęcono temu m.in. dział III i II księgi trzeciej k.c., tj. art. 487 i n. k.c. (wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych) oraz art. 471 i n. k.c. (skutki niewykonania zobowiązań). Skuteczność tych środków prawnych jest jednak ograniczona w przypadku, gdy dłużnik działa w tym celu, aby zaspokojenie uczynić obiektywnie niemożliwym. Konieczne staje się wówczas przyjście po-krzywdzonemu wierzycielowi z dodatkową pomocą. Taką ochroną może oka-zać się możliwość pozbawienia czynności prawnej zamierzonych przez strony skutków w stosunku do wierzyciela. „Czynności względnie bezskuteczne, to przede wszystkim te czynności prawne, do których znajdują zastosowanie insty-tucje unormowane w art. 59, 527 i n., 916 i 1024 k.c. czy w art. 84, 123, 125, 127, 128, 129 czy 130 PrUpN. Instytucje te zawierają sankcję, którą określa się wspólnym mianem „bezskuteczności względnej”33. Cechą wspólną tych insty-tucji jest ochrona prawa podmiotowego, które przysługuje osobie nie będącej stroną określonej czynności prawnej, która ma zostać uznana, albo która jest uznana za bezskuteczną. „W każdym przypadku wadliwość określana mianem bezskuteczności względnej będzie charakteryzować się ograniczeniem kręgu podmiotów, których prawa podmiotowe będą chronione z jej wykorzystaniem. Dla pozostałych uczestników obrotu prawidłowość podjętej przez dłużnika czynności prawnej nie będzie kwestionowana”34.
Pod rządami Kodeksu zobowiązań cel ten realizowały m.in. przepisy art. 288 i n. k.z., regulujące skargę pauliańską, a nadto unormowanie zwane prawem za-skarżenia zawarte w prawie upadłościowym z 1934 r.35 Kodeks zobowiązań nie wy-odrębnił natomiast prawa określanego jako ius ad rem. Instytucję tę wprowadził, czy raczej przywrócił, dopiero Kodeks cywilny. Przyjęte w art. 59 k.c. rozwiązanie uzupełniło, oparte na przedwojennej regulacji actio pauliana (art. 288 i n. k.z.), rozwiązania przyjęte współcześnie w art. 52–534 k.c. Katalog instytucji odwołu-jących się do ochrony realizowanej z wykorzystaniem bezskuteczności względnej uzupełniony został o ius ad rem z art. 59 k.c.36 Instytucja ta przewiduje co prawda sankcję bezskuteczności względnej, ale posiada jednak odmienny od skargi pauliń-skiej charakter. Również ochrona jakiej udziela ma szczególny, realny charakter37.
33 M. Gutowski, Bezskuteczność... , s. 47.
34 Ibidem, s. 47.
35 Por. art.53–59 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 24.10.1934, Dz.U. Nr 93, poz. 834, ze zm.
36 A także instytucje przewidziane w przepisach art. 916 oraz art. 1024 k.c.
37 Od razu trzeba zaznaczyć, że wierzycielowi, któremu zależy na uzgodnionym świadczeniu (świadczeniu w jego pierwotnej formie), a nie na jego ekwiwalencie pieniężnym, wymienione wyżej przepisy często na nic by się zdały. Tylko bowiem zbiegowi okoliczności mógłby on zawdzięczać uzyskanie tą drogą realnego wykonania zobowiązania, gdyż instytucja roszczeń pauliańskich w istocie zezwala mu tylko na zaspokojenie zastępcze (pieniężne). Dostrzegając tą
Nikt z przedstawicieli doktryny nie neguje istnienia sankcji bezskuteczno-ści względnej. Istotne jest także to, że treść pojęcia „bezskutecznobezskuteczno-ści względ-nej” została ustalona jednolicie. We wszystkich koncepcjach dotyczących sankcji przewija się cecha generalnego utrzymania ważności czynności praw-nej, przy równoczesnym pozbawieniu jej skuteczności wobec ściśle określo-nych podmiotów38. Konstrukcja owych sankcji opiera się bowiem w zasadzie na odjęciu skuteczności wadliwej czynności prawnej, a przez to na pozba-wieniu jej skutków prawnych, do których osiągnięcia dążyły strony albo strona działająca. Owo pozbawienie skutków prawnych odnosi się jednak tylko do wska-zanych podmiotów. Cecha bezskuteczności w postaci „względności” wskazuje, że sankcja ta odnosi się do wierzyciela, który skutecznie zaskarżył umowę dłużnika i osoby trzeciej39.