Przed przystąpieniem do merytorycznych rozważań, poczynić należy następu-jące wyjaśnienie. Wyraża się ono w założeniu, że pojęcie klauzul generalnych pozostaje w ścisłym związku z pojęciem tzw. zwrotów niedookreślonych6, a więc wyrażeń nieposiadających sprecyzowanej hipotezy czy też dyspozycji. W dawniejszych opracowaniach podnoszono, że główny argument przema-wiający za istnieniem owej korelacji polega na zaakceptowaniu twierdzenia, iż klauzule generalne to pewne szczególne rodzaje przepisów zawierających zwroty niedookreślone7. Niemniej aktualnie za dominujące uważa się stano-wisko przeciwne, którego akceptacja implikuje konieczność zachowania sto-sownej dyscypliny językowej dotyczącej posługiwania się pojęciami „klauzula generalna” oraz „zwrot niedookreślony”. Według jego propagatorów klauzulą generalną jest już sam zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym, a nie przepis zawierający ten zwrot. Ponadto istnienie przedstawionego
zało-3 Zob. Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z uzasadnieniem, Warszawa 2008; Zielona
Księ-ga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański,
Warsza-wa 2006.
4 Zob. art. 5 § 2, art. 78 § 1 i art. 85 projektu nowej Księgi I Kodeksu cywilnego.
5 Nider. Neujie Burgerlijk Wetboek 1992.
6 Zwykle wyróżnia się dwa rodzaje niedookreśloności – pojęciową i zakresową. Pierwsza z nich odnosi się do niewyraźnej treści nazw, a druga dotyczy ich nieostrego zakresu. Ponadto nie-dookreśloność pojęciowa może wystąpić jako: (a) nienie-dookreśloność rodzajowa wówczas, gdy dotyczy samego genus pojęcia; (b) niedookreśloność gatunkowa mająca za swój przedmiot cechy wyróżniające gatunek spośród rodzaju; szerzej zob. Z. Radwański, M. Zieliński, [w:]
System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne – część ogólna, t. 1, red. M. Safjan, Warszawa 2001,
s. 332.
7 Zob. np. S. Grzybowski, Struktura i treść przepisów prawa cywilnego odsyłających do zasad
współ-życia społecznego, SC 1965, t. VI, s. 33; A. Stelmachowski, Klauzule generalne w kodeksie cywil-nym, PiP 1965, z. 1, s. 5; A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1969,
żenia jest niezależne od tego, że to nie klauzula odsyła do desygnatów swojej nazwy, lecz przepis ją zawierający8.
Prawidłowe określenie desygnatów nazwy klauzuli generalnej jest nie-zbędne ze względów prakseologicznych, ponieważ analiza semantyczna zasa-dy (względów) rozsądku wymaga dokonania interpretacji trzech tworzących ją pojęć, które wzajemnie się uzupełniają i tylko łącznie tworzą zwrot niedo-określony9. Pominięcie któregokolwiek z nich doprowadziłoby do praktycz-nego zdeprecjonowania wspomnianej klauzuli i oddziaływałoby negatywnie na jej racjonalność.
Pierwszym z elementów składowych „zasady rozsądku i słuszności” jest pojęcie „zasady”. Na gruncie języka polskiego określa ono pewne podstawowe założenie, które przedstawia rozwiązania instytucjonalne charakterystyczne dla danego systemu czy gałęzi prawa10. Można zatem stwierdzić, że jest to nośnik wartości determinujących określone zjawiska.
W projekcie części ogólnej nowego Kodeksu cywilnego miejsce pojęcia „zasady” zajęły „względy”. Mając na uwadze brak odrębnego znaczenia praw-nego tego słowa w języku polskim, za wystarczające należy uznać przedsta-wienie jego wyłącznie ogólnego rozumienia. Obejmuje ono swym zakresem „zwracanie uwagi na kogoś albo na coś”11, „pamięć o czymś nadającą kierunek postępowaniu”12, a także „uzależnienie stosunku do kogoś od różnych
oko-8 Tak Z. Radwański, M. Zieliński, [w:] System Prawa Prywatnego..., op. cit., s. 332. Podobnie m.in. S. Grzybowski, [w:] System Prawa Cywilnego…, op. cit., s. 119; J. Nowacki, O przepisach
zawierających klauzule generalne, [w:] Prawo i polityka, red. A. Bodnar, J. Wiatr, J. Wróblewski,
Warszawa 1988, s. 79; J. Preussner-Zamorska, Problematyka funkcjonowania klauzul
general-nych na tle ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, KPP 1997, z. 1, s. 100; T. Zieliński, Klauzule generalne w prawie pracy, Warszawa 1988, s. 43–46; K. Wójcik, Z problematyki klau-zul generalnych prawa cywilnego, SPE 1981, t. 27, s. 86; Z. Ziembiński, Wstęp do aksjologii dla prawników, Warszawa 1990, s. 212; por. K. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz do art. 1–449¹¹, red. K. Pietrzykowski, t. 1, Warszawa 2011, s. 35. Odmiennie Trybunał
Konsty-tucyjny w wyroku dnia 17 października 2000 r., SK 5/99, OTK 2000, nr 7, poz. 254, s. 1214.
9 Używanie w tym kontekście słowa „zasada” podkreśla jednolitość przedmiotowej klauzuli. Takie rozwiązanie nie jest jednak powszechnie stosowane. Podobnie E. Rott-Pietrzyk, Holenderska
klauzula rozsądku i słuszności na tle innych uregulowań prawnych (wzór dla polskiego ustawo-dawcy?), „Studia Prawa Prywatnego” 2006, z. 3, s. 62; K. Sobura, Klauzula generalna rozsądku i słuszności jako alternatywa dla klauzuli zasad współżycia społecznego, „Palestra” 2007, nr 7–8,
s. 101.
10 Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2001, s. 29. Na temat zasad prawa zob. również m.in. M. Kordela, Zasady prawa. Studium
teore-tycznoprawne, Poznań 2012; Zasady prawa. Materiały konferencyjne, red. Z. Tobor, A. Matan,
C. Martysz, Bydgoszcz–Katowice 2007; M. Zieliński, W. Sanetra, S. Wronkowska, Z. Ziem-biński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974; C. Żuławska, Zasady prawa
gospodarczego prywatnego, Warszawa 1999.
11 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 3, Warszawa 1981, s. 872.
liczności”13. Wydaje się zatem, że pojęcie „względy” określa stan przeświad-czenia określonego podmiotu o istnieniu wartości aksjologicznych, które po-winien uwzględniać w określonych sytuacjach. Biorąc pod uwagę specyfikę klauzul generalnych, które mogą zostać wprowadzone do porządku prawnego w ramach nowej części ogólnej Kodeksu cywilnego, podkreślanie ich donio-słości za pomocą słowa „względy” należy uznać za normatywnie niewłaściwe. Wynika to z faktu, że ex natura rei wskazane zwroty niedookreślone mają wa-lor zasad, których granice zastosowania są określone przez treść zawierających je przepisów prawnych. Należy założyć, że ich adresat ma świadomość co do znaczenia występujących w nich klauzul generalnych wyrażonych słowami używanymi w języku potocznym i nie potrzebuje dodatkowych wskazówek językowych na gruncie ustawowym. Czysto lingwistyczne nadanie określo-nym wartościom aksjologiczokreślo-nym określonej doniosłości prawnej za pomocą słowa „zasada” można zatem uznać za wystarczający zabieg legislacyjny.
Drugie pojęcie składowe – „rozsądek” – ma charakter techniczny i nie jest nośnikiem wartości aksjologicznych14. Oznacza ono m.in.: „zdolność rozu-mowego, trzeźwego ujmowania spraw, wydawania trafnych sądów”15, „zdol-ność trafnego, rzeczowego oceniania sytuacji i odpowiadającego tej ocenie zachowania się”16. Ponadto „rozsądek” to „przyzwoitość rozumu, z mądrością złączona, która nam służyć powinna za prawidło w wszelkich postępkach”17. „Dotyczy tego, co sprawiedliwe i moralnie piękne, i dobre dla człowieka, (…) jest właśnie tym, co jest cechą charakterystyczną postępowania człowieka do-brego”18.
Ostatnie pojęcie składowe omawianej klauzuli – „słuszność” – w języku polskim jest postrzegane jako synonim takich zwrotów jak „prawo natural-ne”, „racja”, „zasadność”19, „przyzwoitość”, „właściwość”, „trafność”, „cel-ność”, „sensowność”20. Choć wskazane pojęcie jest przedmiotem różnych prawniczych interpretacji, zasadniczo odnosi się ono do wartości aksjologicz-nych, które obowiązują jako naczelne w społeczeństwie i są utożsamiane z nie
13 B. Dunaj, Popularny słownik języka polskiego, Warszawa 2007, s. 1064.
14 K. Sobura, op. cit., s. 101.
15 Słownik języka polskiego, red. L. Drabik, E. Sobol, Warszawa 2005, s. 808.
16 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 8, Warszawa 1965, s. 1272.
17 M.S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. 5, Lwów 1859, s. 133. Można uznać, że przytoczona definicja jest sui generis krótką parafrazą aksjomatu rozsądku autorstwa Kartezjusza, wyrażone-go sentencją: „myślę, więc jestem” (łac. cogito erwyrażone-go sum). Zob. R. Descartes, Rozprawa o
meto-dzie, Warszawa 1980, s. 29 i 53–54.
18 Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. 5: Etyka nikomachejska, księga 6, Warszawa 1996, s. 206.
19 Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 6, Warszawa 1952, s. 226.
zawsze wyrażonymi bezpośrednio w ustawach przekonaniami lub zwyczaja-mi21. Słuszność można określić jako zasadę ogólną znajdującą się między spra-wiedliwością a praworządnością. Orzeczenia wydawane przez sąd czyniące zadość słuszności mają zatem za zadanie każdorazowo rozwiązywać kolizję pomiędzy tymi dwiema wartościami22.