Zgodnie z definicją zawartą w art. 76 § 1 projektu, przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych prze-znaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej i związanych z nimi zobowiązań. Jednak umieszczenie sformułowania dotyczącego zobowiązań w § 1 projektowanego przepisu jest zbędne, ponieważ zgodnie z § 2 pkt 10 zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa mają stanowić jego składnik. Mamy do czynienia ze zbędnym powtórzeniem: przedsiębiorstwo
29 E. Norek, op. cit., s. 91.
30 Ibidem.
31 M. Poźniak-Niedzielska, Dobra niematerialne, op. cit., s. 24 i n.; S. Włodyka, op. cit., s. 16– –17 oraz 18 i n.
jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej i związanych z nimi zobowiązań, które obejmuje w szczególności zobowiązania związane z jego prowadzeniem. Skoro zobowiązania związane z prowadzeniem przed-siębiorstwa zostały już wymienione wśród jego składników to zbędne jest wy-szczególnianie tych zobowiązań w definicji przedsiębiorstwa32.
Jako zmianę o doniosłym znaczeniu wskazuje się powrót do koncepcji włączenia w skład przedsiębiorstwa zobowiązań związanych z jego prowadze-niem. Na gruncie obowiązujących przepisów uznaje się, że przedsiębiorstwo obejmuje jedynie aktywa. Nowelizacją z 2003 roku ustawodawca33, mając na celu zakończenie kontrowersji, jakie powstały wokół definicji przedsię-biorstwa podjął decyzję o wykreśleniu z niej zobowiązań związanych z pro-wadzeniem przedsiębiorstwa34. W literaturze pojawiły się różne koncepcje wzajemnej relacji między przepisami art. 551 k.c., art. 552 k.c. i art. 526 k.c.35
Co oczywiście z punktu widzenia obrotu gospodarczego nie było korzyst-ne. W tak istotnej kwestii uczestnicy obrotu powinni mieć pewność, co do skutku, jaki w zakresie odpowiedzialności wywoła czynność prawna mająca za przedmiot przedsiębiorstwo. Ramy niniejszego opracowania nie pozwala-ją na szczegółowe przedstawienie całokształtu prezentowanych koncepcji, co do omawianej problematyki. W skrócie można stwierdzić, że ukształtowały się cztery stanowiska. Po pierwsze uważano, że w stosunku wewnętrznym między zbywcą, a nabywcą należy stosować art. 551 k.c., a w stosunkach ze-wnętrznych, czyli wobec wierzycieli art. 554 k.c. (wszelkie uwagi poczynione na gruncie obowiązywania art. 526 k.c. należy odnieść bezpośrednio do art. 554 k.c., w wyniku nowelizacji z 2003 roku art. 526 k.c. został zastąpiony art. 554). Z drugiej strony uważano, że art. 554 k.c. należało stosować wyłącznie w tych przypadkach, w których strony nie wyłączyły zobowiązań z zakresu zbycia przedsiębiorstwa. Zwolennicy trzeciej koncepcji uważali, że art. 554
k.c. znalazłby zastosowanie tylko w sytuacji, gdyby strony umowy wyłączyły zobowiązania z zakresu zbycia36. Natomiast zgodnie z czwartą koncepcją cha-rakter prawny czynności zbycia przedsiębiorstwa uzasadnia odstąpienie od wymogu uzyskania zgody wierzycieli na translatywne przejecie długów przez
32 J. P. Naworski, op. cit., s. 370.
33 Ustawa z dnia 14 lutego 2003 roku (Dz.U.2003.49.408) – Ustawa o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw.
34 P. Drapała, Zwalniające przejęcie długów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa, „Moni-tor Prawniczy” 2002, nr 10, s. 443.
35 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, op. cit., s. 84–85.
nabywcę przedsiębiorstwa. Koncepcja ta związana jest z traktowaniem czyn-ności zbycia przedsiębiorstwa, jako sukcesji uniwersalnej. Jednak przyjęcie takiego stanowiska oznaczałoby wyłączenie przepisów art. 519 k.c. Między innymi wskazane wyżej niejasności dały podstawę do wprowadzenia opisanej powyżej zmiany.
W doktrynie decyzja o usunięciu ze składników przedsiębiorstwa zobo-wiązań związanych z jego prowadzeniem została przyjęta z aprobatą37. Jednak obecnie coraz bardziej podkreśla się, że zabieg ten nie był słuszny. Usunięcie pasywów związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa z jego definicji do-prowadziło do tego, że jego definicja nie jest spójna z istotą przedsiębior-stwa38. Trudno jest sobie wyobrazić przedsiębiorstwo oderwane od zobowią-zań związanych z jego prowadzeniem. Większość zobowiązobowią-zań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa wynika z umów zawartych z klientelą, a także z dostawcami i pożyczkodawcami. Często te umowy są najważniej-szym składnikiem przedsiębiorstwa, a ich pominięcie wypacza prawidłowe pojmowanie przedsiębiorstwa. Ponadto wyłączenie tych zobowiązań stwarza wiele problemów natury praktycznej39. Wykreślenie zobowiązań z pojęcia przedsiębiorstwa powoduje, że jest ono postrzegane w oderwaniu od umów, które w rzeczywistości decydują o pozycji przedsiębiorcy i jego przedsiębior-stwa na rynku oraz decydują o jego wartości40. Dlatego wyłączenie z poję-cia przedsiębiorstwa zobowiązań razi sztucznością i dowodzi, jak koncepcje prawne odrywają się od realiów życia gospodarczego jest w pełni uzasadnio-ne41. Nie można traktować przedsiębiorstwa w oderwaniu od jego klienteli i umów zawieranych w związku z jego prowadzeniem42. Ponadto pomimo faktu, że rozdzielenie wierzytelności i długu w zobowiązaniach wzajemnych jest dopuszczalne, zabieg taki razi jednak sztucznością i powoduje kompli-kacje43. Faktycznie to stosunki handlowe stanowią jeden z najistotniejszych elementów przedsiębiorstwa. Pozycję przedsiębiorstwa buduje w szczególno-ści możliwość zapewnienia trwałoszczególno-ści umów np. z dostawcami i klientami44. Przedmiotem rozporządzenia, przy czynnościach prawnych mających za
37 J. Widło, Przedsiębiorstwo w świetle zmian Kodeksu cywilnego, „Monitor Prawniczy” 2004, s. 13, M. Wilejczyk, Przedsiębiorstwo w świetle, op. cit., s. 28.
38 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, op. cit., s. 82–83.
39 Ibidem, s. 82–83.
40 Ibidem, s. 83.
41 Ibidem, s. 81.
42 Ibidem.
43 J. Mojak, Komentarz do artykułów 450–1088, [w:] red. K. Pietrzykowski, Kodeks cywilny, t. 2, Warszawa 2005, s. 118–119.
44 M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w kodeksie cywilnym, „Państwo i Prawo” 1991, nr 6, s. 42.
przedmiot przedsiębiorstwo, byłyby więc objęte również stosunki zobowiąza-niowe, których stroną był zbywca przedsiębiorstwa.
Jednak zmiana polegająca jedynie na wprowadzeniu do przykładowo wymienionych składników przedsiębiorstwa – zobowiązań z nim związa-nych nie do końca zasługuje na uznanie jej za fundamentalną. Nie budzi wątpliwości kwestia, że w obowiązującym stanie prawnym definicja przed-siębiorstwa wymienia tylko przykładowo składniki przedprzed-siębiorstwa. Świad-czy o tym posłużenie się przez ustawodawcę zwrotem: „w szczególności”. Podkreśla się wręcz, że nie sposób stworzyć uniwersalny katalog składników przedsiębiorstwa, które przesądzałyby o istnieniu przedsiębiorstwa, czy o jego przeniesieniu na nabywcę. W literaturze podkreśla się, że za każdym razem należy badać konkretny stan faktyczny, aby stwierdzić czy doszło do nabycia przedsiębiorstwa45. Ponadto podkreśla się, że aby można było mówić o zby-ciu przedsiębiorstwa wystarczy, że na jego nabywcę zostaną przeniesione te składniki, które umożliwiają mu kontynuowanie dotychczasowej działalności w oparciu o to przedsiębiorstwo46. Zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa mogłyby zostać uznane za składniki przedsiębiorstwa już na gruncie obowiązującej definicji zawartej w art. 551 k.c. Sam fakt, że w 2003 roku ustawodawca wykreślił z przykładowo wymienionych składników te zobowiązania jeszcze niczego nie przesądza. Nie może to być podstawowy argument do stwierdzenia, że na gruncie art. 551 k.c., te zobowiązania nie stanowią składnika przedsiębiorstwa. Poza tym żaden przepis wyraźnie nie wyklucza takiej możliwości. Wręcz odwrotnie, można wskazać przepisy, które wyraźnie dopuszczają taką możliwość, na przykład: art. 1 ustawy o komer-cjalizacji i prywatyzacji47. Trzeba oczywiście mieć świadomość, że na gruncie obowiązujących przepisów (w szczególności art. 552 k.c.i art. 554 k.c.) uzna-nie tych zobowiązań za składnik przedsiębiorstwa spowoduje, iż znowu po-jawią się wątpliwości, co do wzajemnej relacji między art. 551 k.c., a art. 554
k.c. Jednak w świetle obowiązującego brzmienia przepisów art. 551 k.c. i art. 552 k.c. nie można definitywnie wykluczyć, że zobowiązania te nie zalicza-ją się do składników przedsiębiorstwa. Dopiero analiza dalszych przepisów, w szczególności art. 554 k.c. powoduje, że kwestia przynależności zobowiązań do przedsiębiorstwa staję się wątpliwa. Idea przedstawiona w projekcie nowe-go Kodeksu cywilnenowe-go, aby postrzegać przedsiębiorstwo także przez pryzmat zobowiązań związanych z jego prowadzeniem jest oczywiście słuszna. Jednak
45 Za: M. Poźniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa…, op. cit., s. 35; S. Buczkowski, Glosa,
op. cit.
46 P. Bielski, Przedsiębiorstwo a składniki przedsiębiorstwa, „Przegląd Prawa Handlowego” 2004, nr 3, s. 46.
nawet, jeśli Komisja nie zdecydowałaby się na wyraźne wymienienie wśród składników przedsiębiorstwa zobowiązań związanych z jego prowadzeniem, a pozostawione zostałoby dotychczasowe brzmienie art. 551 § 2 k.c,można byłoby twierdzić, że zobowiązania te stanowią składnik przedsiębiorstwa, po-nieważ przepis ten wymienia jedynie przykładowe jego elementy. Dopiero zmiany, jakie zostaną zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną w zakre-sie przejmowania przez nabywcę przedsiębiorstwa zobowiązań powstałych w związku z jego prowadzeniem można będzie uznać za zmiany o doniosłym znaczeniu. Dopóki nie pojawi się nowa regulacja w tym zakresie, dopóty będą istnieć dokładnie takie same wątpliwości, z jakimi mamy do czynienia na gruncie obowiązujących przepisów. To wzajemna relacja przepisów definiują-cych przedsiębiorstwo oraz regulujądefiniują-cych odpowiedzialność zbywcy i nabywcy powoduje największe trudności.
Głównym powodem dosłownego włączenia do składników przedsiębior-stwa zobowiązań związanych z jego prowadzeniem jest dążenie do nadania transakcjom, mającym za przedmiot przedsiębiorstwo, charakteru sukcesji uniwersalnej. Właśnie stanowisko, iż te zobowiązania nie stanowią składnika przedsiębiorstwa jest na gruncie obowiązujących przepisów podstawową prze-szkodą do uznania, że w takich przypadkach mamy do czynienia z sukcesją uniwersalną. Dlatego wydaje się, że celem proponowanych zmian w zakresie normatywnej regulacji składników przedsiębiorstwa jest podkreślenie w sposób jednoznaczny, że projektodawca czynnościom prawnym, mającym za przed-miot przedsiębiorstwo, planuje nadać charakter sukcesji uniwersalnej.