Zgodnie z art. 454 § 1 k.c., w przypadku gdy miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. Dług pieniężny stanowi dług od-dawczy tj. dłużnik powinien dostarczyć przedmiot świadczenia wierzycielowi na swój koszt i ryzyko29.
25 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 56.
26 A. Chłopecki, Z. Mrowiec, Zagadnienia prawne rozliczeń bankowych, „Glosa” 1996, nr 11, s. 6–7.
27 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 56.
28 A. Socha, Bankowe rozliczenia pieniężne a świadczenie pieniężne, „Radca Prawny” 2000, nr 2, s. 72.
29 W. Popiołek, [w:] Kodeks cywilny, t. 2: Komentarz do artykułów 450–1088, red. K. Pietrzykow-ski, Warszawa 2011, s. 13.
W związku z powyższym określeniem miejsca spełnienia świadczenia pie-niężnego w ogólności i zakwalifikowaniem świadczenia bezgotówkowego jako świadczenia pieniężnego, konieczna jest analiza miejsca spełnienia świadcze-nia przy świadczeniu bezgotówkowym. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie powtarzany był pogląd o określeniu miejsca spełnienia świad-czenia bezgotówkowego jako miejsca siedziby banku, w którym wierzyciel ma rachunek30. Szczegółowo rozważał tę kwestię Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 lutego 2002 r.31 i uznał, że miejsce siedziby banku jest miejscem spełnienia świadczenia tylko w tych wypadkach, w których obie strony wyra-ziły zgodę na zapłatę na określony rachunek wierzyciela.
Za moment spełnienia świadczenia dotychczas uważano w doktrynie i orzecz-nictwie chwilę uznania rachunku wierzyciela32. W początkowej fazie rozważań na ten temat istniały wątpliwości, czy świadczenie jest spełnione w chwili ob-ciążenia rachunku dłużnika, czy też w chwili uznania rachunku wierzyciela. Sąd Najwyższy wprost wypowiedział się, iż spełnienie świadczenia bezgotów-kowego następuje w dniu uznania rachunku banbezgotów-kowego wierzyciela, chyba że strony stosunku zobowiązaniowego postanowiły inaczej33. Rozstrzygnięcie o takiej treści było uzasadnione również oddawczym charakterem długu pie-niężnego i w większym stopniu koresponduje ze stwierdzeniem, że w przypad-ku polecenia przelewu dłużnik spełnia świadczenie dopiero wtedy, gdy suma pieniężna w rzeczywistości dojdzie do wierzyciela i zostanie zaksięgowana na jego rachunku, a nie kiedy dłużnik złoży dyspozycję polecenia przelewu. Ar-gumentem przemawiającym za takim stanowiskiem był także wyrażony przez Sąd Najwyższy pogląd, że wprawdzie wpis na rachunku bankowym nie ma konstytutywnego znaczenia, to jednak stanowi materialnoprawną przesłankę rozporządzania przez wierzyciela środkami pieniężnymi34. Ponadto, to wła-śnie w momencie uznania rachunku wierzyciela dochodzi do zaspokojenia interesu wierzyciela. Z tych względów odrzucano możliwość określenia mo-mentu spełnienia świadczenia pieniężnego jako chwili obciążenia rachunku.
W nowszej literaturze jednak pojawiły się koncepcje określenia, jeszcze in-nego niż poprzednio rozważane, momentu spełnienia świadczenia. Propozy-cja ta została wskazana w projekcie pod kierunkiem J. Pisulińskiego i F. Zolla.
30 Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada1989 r, III CRN 345/89, „Przegląd Ustawodaw-stwa Gospodarczego” 1990, nr 7, poz. 22 wraz z glosą J. Naworskiego aprobującą, „Palestra” 1992, nr 1–2, s. 88; Uchwała Sądu Najwyższego z 4 stycznia 1995 r., III CZP 164/94, Legalis nr 29033.
31 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 lutego 2002 r., III CZP 81/01, Legalis nr 52324.
32 A. Janiak, Wykonywanie zobowiązań pieniężnych za pośrednictwem banków, „Monitor Prawni-czy” 2002 nr 11, s. 504.
33 Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 4 stycznia 1995 r., III CZP 164/94, Legalis nr 29033.
Proponowany przepis miałby stanowić, że „jeżeli zapłata nie jest gotówkowa,
zobowiązanie zostaje wykonane z chwilą, w której powstało choćby niewyma-galne roszczenie wierzyciela w stosunku do banku o wypłatę środków z tytułu umowy rachunku bankowego”35. Proponowana regulacja Kodeksu cywilnego przesuwałaby moment spełnienia świadczenia z momentu uznania rachunku wierzyciela na moment wpływu środków pieniężnych do banku prowadzą-cego rachunek wierzyciela. Jako argument, odmawiający racji wskazywaniu momentu uznania rachunku wierzyciela za moment spełnienia świadczenia pieniężnego, wskazuje się, że wpis na rachunku ma charakter deklaratoryjny, co zostało stwierdzone również w orzecznictwie. Wydawałoby się, że wraz z wprowadzeniem do polskiego systemu prawnego regulacji ustawy o usłu-gach płatniczych, pogląd powyższy przybrał na znaczeniu. Zgodnie bowiem z art. 144 u.u.p. bank dłużnika dokonującego polecenia przelewu (dostawca płatnika w terminologii tejże ustawy) ponosi odpowiedzialność względem niego za niewykonanie lub nienależyte wykonanie transakcji płatniczej, z tym że odpowiedzialność ta ustaje w momencie uznania w sposób prawidłowy ra-chunku banku wierzyciela (dostawcy odbiorcy). Od tego momentu, to bank odbiorcy przelewu ponosi odpowiedzialność względem odbiorcy transakcji płatniczej. W doktrynie wyrażano opinię, że pogląd wyrażony przez J. Pi-sulińskiego aktualizuje się na gruncie ustawy o usługach płatniczych i wyżej wymienionych regulacji36.
Jednakże regulacje ustawy o usługach płatniczych, chociaż wpływają na zasady odpowiedzialności banków za realizację polecenia przelewu, nie po-winny być uznawane za jeden z podstawowych argumentów za przyznaniem racji tej koncepcji. W pierwszej kolejności, ustawę o usługach płatniczych stosuje się w określonym zakresie, a w pozostałych przypadkach np. trans-akcjach w dolarach stosuje się art. 64 prawa bankowego37, który przewidu-je solidarną odpowiedzialność banków biorących udział w przeprowadzeniu rozliczenia pieniężnego. W takim przypadku nie można już wyróżnić mo-mentu wpływu środków do banku wierzyciela. Co więcej, bank oraz strona umowy nie będąca konsumentem na podstawie art. 33 u.u.p. mogą uzgodnić wyłączenie stosowania m.in. art. 144 u.u.p. Ponadto, regulacja art. 144 u.u.p. wskazuje na zakres odpowiedzialności dostawców usług płatniczych z tytułu wykonania usług płatniczych względem płatnika (dłużnika) czy też odbiorcy
35 J. Pisuliński, Szczególne zasady wykonania zobowiązań pieniężnych, [w:] Wykonanie i skutki
niewykonania zobowiązań. Projekt z uzasadnieniem pod kierunkiem Jerzego Pisulińskiego i Fry-deryka Zolla, red. M. Pecyna, Kraków 2009, s. 186.
36 T. Dybowski, A. Pyrzyńska, op. cit., s. 249
37 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jednolity: Dz.U. z 2015 r., poz. 128), dalej: prawo bankowe.
(wierzyciela). Słusznie wskazuje się, że ustawa ta nie wpływa natomiast na stosunek prawny między płatnikiem (dłużnikiem) a odbiorcą (wierzyciele-m)38. Podnosi się, że to płatnik (dłużnik) ponosi ryzyko braku wpływu kwoty przelewu na rachunek odbiorcy39.
Wydaje się jednak, że za moment spełnienia świadczenia pieniężnego bez-gotówkowego należy uważać chwilę uznania rachunku wierzyciela ze względu na to, że zasadniczym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzy-ciela40. Owo zaspokojenie interesu wierzyciela będzie co do zasady nastę-powało w pełni dopiero wtedy, gdy będzie on mógł rozporządzać środkami zgromadzonymi na rachunku. Natomiast w sytuacji, kiedy dłużnik dokona polecenia przelewu, a rachunek bankowy wierzyciela objęty będzie blokadą albo zajęciem komorniczym, także dojdzie do spełnienia świadczenia, po-nieważ rachunek zostanie uznany, a wierzyciel jedynie nie będzie mógł ze środków zgromadzonych na rachunku skorzystać z przyczyn znajdujących się poza danym stosunkiem zobowiązaniowym41.
Należy mieć na uwadze ważkość określenia momentu spełnienia świadcze-nia pieniężnego bezgotówkowego, a jednocześnie wygaśnięcia zobowiązaświadcze-nia. Wskazanie tej chwili ma znaczenie dla określenia, czy świadczenie pieniężne zostało spełnione w terminie, czy też nie. W razie opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego wierzyciel zgodnie z art. 481 § 1 k.c. może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzial-ności nie ponosi. Możliwe jest wyobrażenie sobie takiego stanu faktycznego, w którym dłużnik spełnia świadczenie w drodze polecenia przelewu, a bank dłużnika prawidłowo przekazuje zlecenie płatnicze do banku wierzyciela. Z tym momentem, zgodnie z art. 144 ust. 1 u.u.p., dłużnik (płatnik) traci możliwość wystąpienia z roszczeniem w stosunku do swojego banku, gdyż ten prawidłowo przekazał zlecenie płatnicze.
Może jednak stać się tak, że z przyczyn leżących po stronie banku odbior-cy przelewu (wierzyciela), rachunek wierzyciela nie zostanie uznany. Zgodnie z art. 144 ust. 3 u.u.p. bank wierzyciela odpowiada wobec niego za prawidło-we uznanie rachunku. Jednakże, gdyby przyjąć koncepcję uznania rachunku wierzyciela jako momentu spełnienia świadczenia, zobowiązanie dłużnika nie
38 M. Grabowski, Ustawa o usługach płatniczych. Komentarz, Warszawa 2012, s. 36.
39 W. Pyzioł, A. Walaszek-Pyzioł, Pozycja prawna banku jako wykonawcy usług transferu środków
pieniężnych, „Przegląd Prawa Handlowego” 2012, nr 3, s. 8.
40 Z. Radwański, A. Olejniczak, op. cit., s. 351.
41 Rozważenia wymaga jedynie kwestia, czy w wyniku spełnienia świadczenia w taki sposób, nie doszłoby do nienależytego wykonania zobowiązania.
wygaśnie42. Poza ewentualną odpowiedzialnością kontraktową za szkodę, od której dłużnik będzie mógł się uwolnić, jeśli były to okoliczności niezależne od jego winy, wierzyciel mógłby żądać od dłużnika odsetek zgodnie z art. 481 k.c. Ta kwestia mogłaby stanowić istotny argument za zasadnością uznania chwili wpływu środków do banku odbiorcy przelewu za chwilę spełnienia świadczenia. Warto zatem zastanowić się de lege ferenda nad ochroną dłużnika w takiej sytuacji43 i próbą pogodzenia tych dwóch koncepcji, przykładowo poprzez przyjęcie generalnej zasady, że spełnienie świadczenia pieniężnego następuje z chwilą uznania rachunku wierzyciela z modyfikacjami uwzględ-niającymi interes dłużnika w niektórych przypadkach.