Roszczenie chronione przy pomocy art. 59 k.c

Za źródło instytucji uregulowanej w art. 59 k.c. uznaje się powszechnie

ius ad rem (prawo do rzeczy)57, taką też zwyczajową nazwę nosi ta instytucja i obecnie. Konstrukcja omawianej instytucji nie jest jednak w pełni tożsama z konstrukcją swego średniowiecznego pierwowzoru. Sama nazwa nawiązuje do wzorca z prawa lennego i kanonicznego a konstrukcja pozwala przyjąć, że przełamuje ona podziały praw na względnie i bezwzględnie skuteczne58. Hipoteza normy ustanowionej w art. 59 k.c. nie ogranicza się bowiem do stanów faktycznych, jakich dotyczyło dawne prawo do rzeczy. Hipoteza ta ma szerszy zakres z tego powodu, iż roszczenie, o którym mowa w art. 59 k.c., może być nie tylko roszczeniem obligacyjnym o przeniesienie prawa własno-ści rzeczy oznaczonej co do tożsamowłasno-ści lub o ustanowienie na niej prawa

53 Uchwała SN z dnia 17 września 1969 r., OSN 1970 r., nr 2, poz. 28.

54 Z punktu widzenia tych ostatnich przesłanek nie ma natomiast znaczenia podział na umowy odpłatne i nieodpłatne. Podział ten jest zaś istotny dla kwestii podmiotowych (darmy tytuł umowy zwalnia bowiem z obowiązku wykazania wiedzy stron umowy o wcześniejszym rosz-czeniu osoby trzeciej), a także pozwala dokładniej określić przedmiot zaskarżenia.

55 Uchwała SN z dnia 19 listopada 1968 r., OSN 1969 r., nr 11, poz. l89.

56 Por. A. Ohanowicz, Glosa do uchwały SN z dnia 5.1.1971 r., NP. 1971 r., nr 11, s. 1698 i in.; S. Szer, Nowy rodzaj bezskuteczności czynności prawnej, NP 1966 r., nr 11, s. 1515 i 1518; uzasadnienie do wyroku SN z dnia 13.02.1970 r., OSN l970 r., nr 10, poz. 192.

57 A. Wolter przez roszczenie rozumie wynikającą z prawa podmiotowego możność żądania od konkretnej osoby konkretnego zachowania się; zob. A. Wolter. Prawo cywilne zarys…, s. 111; porównaj E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994 r., s. 33.

58 M. Gutowski, Bezskuteczność…, s. 107; M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona wierzyciela … s. 49; S. Szer, Nowy rodzaj bezskuteczności czynności prawnych (art. 59 k.c.), NP. 1966, Nr 12, s. 1513 i n.

rzeczowego. Analizowana norma chroni wszelkie roszczenia: zarówno obliga-cyjne, jak i rzeczowe59. W każdym bądź razie przepis art. 59 k.c. nie zawiera w tej mierze żadnych ograniczeń. Błędem byłoby jednak pominięcie takich, dosyć wyjątkowych roszczeń, których zaskarżenie w oparciu o art. 59 k.c. należy z pewnych względów uznać za nieuzasadnione. Ograniczenie katalogu chronionych roszczeń wynika z kilku przyczyn.

Skoro art. 59 k.c. nie zawiera żadnych ograniczeń co do charakteru chro-nionych roszczeń mogą to być zatem zarówno roszczenia o charakterze ob-ligacyjnym jak i roszczenia mające naturę rzeczowo-prawną. Trzeba jednak zwrócić uwagę na ograniczoną przydatność instytucji z art. 59 k.c. do ochro-ny praw rzeczowych (tj. praw o charakterze bezwzględochro-nym). Unormowanie ochrony praw rzeczowych w Kodeksie cywilnym przewiduje bowiem skutecz-niejsze środki strzegące tych praw. Skoro prawa te są skuteczne erga omnes, uprawniony może kierować swe roszczenie wobec każdej osoby naruszającej zastrzeżoną dla niego sferę. Nadto uprawniony jest wówczas zwolniony z obo-wiązku wykazania pewnych okoliczności natury podmiotowej, które musiał-by udowodnić, gdymusiał-by poszukiwał ochrony na gruncie art. 59 k.c. Zbędne jest zwłaszcza wykazanie wiedzy o wcześniejszym roszczeniu uprawnionego.

W związku z tym, jak się wydaje, wygodniej i skuteczniej jest dochodzić roszczeń prawno-rzeczowych w oparciu np. o skargę windykacyjną z przepisu art. 222 § 1 k.c. czy inne środki unormowane w artykułach 224, 225, 255 i n. k.c.60 Dodać należy, że odnośnie ochrony ograniczonych praw rzeczowych dzięki art. 251 k.c. można odwołać się do tych pierwszych przepisów.

W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że roszczenie z przepisu art. 59 k.c. znajdzie zastosowanie głównie jako środek ochrony praw względnych. Jed-nakże i tutaj istnieją przypadki, gdy ujęte w nim rozwiązanie prawne okaże się mało przydatne. I tak, w szczególności, nieuzasadnione będzie jego zasto-sowanie w sytuacji, gdy wierzyciel zadbał o zabezpieczenie rzeczowe swych roszczeń61.

59 Z. Radwański, [w:] System prawa prywatnego, t. 2, red. Z. Radwański, s. 446; S. Szer, Nowy

rodzaj…, s. 1513 i 1514.

60 Por. E. Łętowska, Prawo do rzeczy w art. 59 kodeksu cywilnego, k.p.p. 1997, nr 3, s. 433–444.

61 S. Szer (op. cit., s. 1516) wskazuje: „Ochrona przewidziana w art. 59 k.c. będzie najczęściej nie-aktualna, gdy umowa zobowiązująca wywołuje jednocześnie skutki rzeczowe, np. prawo rzeczy oznaczonej co do tożsamości przeszło już na określoną osobę i gdy przysługuje jej ochrona w postaci skargi wydobywczej. Tak jak np. wówczas, gdy z mocy art. 155 k.c. pierwszy kupu-jący uzyskał już prawo własności rzeczy in specie, wtedy bowiem może on korzystać ze skargi windykacyjnej (art. 222 k.c.). Podobna ochrona wchodzi w grę przy nabyciu praw rzeczowych ograniczonych (art. 251 k.c.). Także w razie nabycia prawa najmu lokalu przysługuje one na-jemcy (art. 690 k.c.)”. Nieskuteczność będzie widoczna zwłaszcza w przypadku ustanowienia zastawu na ruchomości lub hipoteki na nieruchomości.

Innym ograniczeniem stosowania przepisu art. 59 k.c., na które wska-zuje A. Ohanowicz62, jest przypadek roszczenia wynikającego z umowy o świadczenie usług. „Tak np. gdy malarz przyjmie zbyt wiele zamówień, a następnie im nie podoła, wtedy osoba, która zawarła umowę o dzieło jako pierwsza, może wprawdzie wystąpić o uznanie umów późniejszych za bezskuteczne, ponieważ uniemożliwiają zadośćuczynienie jej roszczeniu”. Należy jednak wątpić, czy orzeczenie bezskuteczności miałoby tu jakiś sens dla uprawnionego.

Także i wówczas, gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone tylko rodzajowo, wierzyciel z reguły nie będzie korzystał z art. 59 k.c. W stanach faktycznych tego typu zwykle zadowoli się pieniężnym ekwiwalentem świad-czenia, a następnie sam nabędzie pożądaną ilość rzeczy tego samego gatunku. Z uwzględnieniem wymienionych wyżej wyjątków, chronione roszcze-nie wierzyciela może opierać się na dowolnych podstawach prawnych. Sam przepis art. 59 k.c. nie czyni tu żadnych wyłączeń, a te ogranicze-nia, na które wskazano wynikają ze specyfiki niektórych roszczeń. Trzeba podkreślić, że przydatność art. 59 k.c. szczególnie mocno uwypukla się na tle roszczeń wynikających z umowy przedwstępnej, umowy sprzedaży rzeczy oznaczonych in specie oraz z prawa pierwokupu63. Dodajmy, iż jak to zaznaczył SN w wyroku z dnia 13 lutego 1970 r.64 roszczenie, które ma być chronione przepisem art. 59 k.c. powinno być oznaczone w sposób konkretny. Z natury rzeczy roszczenie to musi też istnieć w chwili

wno-62 A. Ohanowicz, Przypis art. 59 k.c. a tzw ius ad rem, PiP 1966, z.11, s. 698.

63 Obecnie zagadnienie, czy można stosować art. 59 k.c. do umownego prawa pierwokupu ma już znaczenie historyczne. Ustawodawca wyposażył bowiem uprawnionego z prawa pierwoku-pu w nowy środek ochrony, którym jest art. 599 § 3 k.c. (nowela k.c. z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny Dz.U. Nr 55, poz. 381). Jednak zanim ustanowiono ten przepis (odwołujący się do sankcji nieważności względnej) istniało wiele poglądów, czy obok odszkodowania z art. 599 k.c. przysługuje uprawnionemu roszczenie z art. 59 k.c. W uchwale z dnia 19.09.1968 r. (OSNCP nr 11, poz. 189) Sąd Najwyższy wyraził następujący pogląd: „W razie oświadczenia przez uprawnionego gotowości do wykonania przysługującego mu pra-wa pierwokupu nieruchomości i dokonanej następnie przez zobowiązanego z tytułu prapra-wa pierwokupu bezwarunkowej sprzedaży tej nieruchomości osobie trzeciej przysługuje obok roszczenia z art. 599 k.c. również roszczenie z art. 59 k.c.” Identyczne stanowisko zajął SN w uchwale z dnia 25.01.1973 r. (OSNCP 1973, nr 9, poz. 147). Na rzecz poglądu wyrażone-go przez SN opowiedzieli się wówczas W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, s. 463; A. Kunicki, Zakres skuteczności prawa pierwokupu, NP 1966, nr 12, s. 1536. Po-gląd ten zaakceptował też R. Czarnecki w komentarzu do art. 599 (por. pracę zbiorową, Kodeks

cywilny – komentarz, Warszawa 1972, t. 2, s. 1334). Przeciwni stanowisku prezentowanemu

w uchwale SN byli: S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1971, s. 161 oraz E. Drozd, Zagadnienie dopuszczalności ochrony uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu

przy pomocy art. 59 k.c., „Palestra” 1974, nr 5, s. 16 i 25.

64 OSNCP 1970 r., nr 10, poz. 192. Podobnie i wierzytelność, o której mowa w art. 527 § l k.c. winna być skonkretyzowana.

szenia pozwu65. Skoro więc roszczenie to ma być istniejące i konkretne, sąd winien już na wstępie procesu poczynić w tej mierze niezbędne ustale-nia poprzez zweryfikowanie prawidłowości podstawy prawnej roszczeustale-nia oraz poprzez zbadanie i stwierdzenie, czy nie uległo ono przedawnieniu66.

3. Niemożliwość zadośćuczynienia wcześniejszemu roszczeniu