W związku z tym, że przepis art. 7 k.c. wprowadza domniemanie dobrej wiary, to okoliczność istnienia złej wiary po stronie dłużnika powinna zostać wykazana przez wierzyciela76.
Wierzyciel dłużnika występując w roli powoda w procesie o uznanie umowy za bezskuteczną winien wykazać, nie jak w przypadku skargi paulińskiej, świa-domość pokrzywdzenia u dłużnika w chwili dokonywania czynności prawnej, która ma być uznana za bezskuteczną oraz że osoba trzecia, z którą czynności dokonano, posiadała wiedzę lub powinna posiadać wiedzę o tym, że czynność została podjęta ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, lecz inne podstawy o charakterze podmiotowym. W przypadku przepisu art. 59 k.c. ustawa ułatwia
75 A. Ohanowicz, Zbieg norm…, s, 1507. Zob. też uchwałę SN z dnia 5.1.1971 r., NP 1971, nr 11, s. 1689. Por. A. Ohanowicz, Glosa do uchwały SN z dnia 5.1.1971, NP 1971, nr 11, s. 1696.
76 M. Allerhand, Prawo upadłościowe…, s. 349. „Świadomość pokrzywdzenia wierzycieli zachodzi nawet wtedy, gdy dłużnik jest przekonany, że wierzyciele nie będą pokrzywdzeni, jak wtedy gdy przypuszcza, że osiągnie majątek, który wystarczy na pokrycie długów, by jednak nie dopuścić do kroków sądowych i egzekucyjnych, spienięża swoje mienie i zaspokaja płatne długi, bo już ten czyn naraża wierzycieli na szkodę, a niepewnem jest, czy dłużnikowi uda się ją naprawić”. Natomiast zgodnie z przepisem art. 531 par. 2 k.c. za bezskuteczną względnie należy uznać taka czynność prawna dłużnika, którą podjął on ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia, która z nim działała lub która odniosła z tej czynności korzyść o świadomości pokrzywdzenia wiedziała lub wiedzieć była powinna. Nie jest wymagany, wg kodeksu, zamiar pokrzywdzenia wierzycieli. Ustawodawca poprzestał na niższej formie nagannej oceny postę-powania dłużnika, jaką stanowi świadomość pokrzywdzenia, którą można – za M. Allerhan-dem – przedstawić jako świadomość dłużnika, że przez dokonanie czynności prawnej krzywdzi wierzycieli. Stan świadomości pokrzywdzenia zachodzi wówczas gdy dłużnik czyni nadmierne darowizny, gdy przedmioty stanowiące jego własność sprzedaje po obniżonej cenie lub oddaje za bezcen, a także gdy płaci pewne długi, a innych nie zaspokaja.
zadanie wierzycielowi wskazując, że winien on wykazać, że strony zawartej umo-wy, tj. dłużnik i jego kontrahent, wiedziały o roszczeniu powoda albo gdy umowa ta była nieodpłatna. Zastosowanie domniemania prawnego dotyczącego wiedzy o roszczeniu wierzyciela w przypadku dokonania czynności nieodpłatnej znacznie ułatwia wierzycielowi zadanie dowodzenia tej podstawy. W przypadku potrzeby wykazania przy umowie odpłatnej wiedzy dłużnika, a zwłaszcza jego kontrahenta, o wcześniejszym roszczeniu dopuszczalne staje się korzystanie z wszelkich form dowodzenia. Istotną rolę odgrywają w tym przypadku jednak dowody pośrednie, w tym dowód z pierwszego wejrzenia (prima facie).
Wykazanie nieodpłatnego charakteru prawnego umowy albo wiedzy o wcze-śniejszym roszczeniu wierzyciela na podstawie przepisu art. 59 k.c. stanowi dosta-teczną podstawę o charakterze podmiotowym, aby umowę uznać za bezskudosta-teczną.
Zakończenie
Poprzez zakreślenie przez ustawodawcę ram zastosowania instytucji ius ad
rem wg. art. 59 k.c. do umów, i skargi pauliańskiej do czynności prawnych
w ogólności, zakres zaskarżenia tej ostatniej jest szerszy. Umożliwia ona bo-wiem zaskarżenie zarówno czynności prawnych dwustronnych, wielostron-nych, jak i jednostronnych. Różnice te, choć istotne, nie dotyczą jednak samej funkcji obu instytucji77. To, że przepis art. 527 k.c. odnosi się nie tyl-ko do umów, ale do wszystkich czynności prawnych, poszerza zastosowanie przewidzianej w tym przepisie instytucji. Z drugiej jednak strony, jej zakres – w porównaniu z art. 59 k.c. – jest węższy, gdyż skarga pauliańska ograni-cza się do przypadków pokrzywdzenia wierzycieli, a art. 59 k.c. nie wymaga wykazania pokrzywdzenia. Pokrzywdzenie wierzyciela ma zaś miejsce wów-czas, gdy dłużnik stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż był przed dokonaniem zaskarżonej czynności (art. 527 § 2 k.c.). Natomiast pod tym względem art. 59 k.c. zawiera uregulowanie szersze. Prze-pis ten zapewnia ochronę w każdej sytuacji, gdy zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela stało się niemożliwe wskutek wykonania umowy zawartej przez dłużnika z inną osobą. Wchodzi zatem w rachubę również i wtedy, gdy dłuż-nik jest niewypłacalny jak i wypłacalny78.
77 Z czym zgadza się SN w uchwale z 05.01 1971, NP 1971, nr 11, s. 1689 i 1690.
78 S. Szer, Nowy rodzaj bezskuteczności…, s. 1516; A. Ohanowicz, Glosa do uchwały SN
z 05.01.1971, NP 1971, nr 11, s. 1695; idem, Przypis art. 59 k.c. a tzw ius ad rem, PiP 1966,
nr 11, s. 690. Można więc powiedzieć, iż w przypadku art. 527 i in. k.c. zakres został rozsze-rzony przez zastosowanie pojęcia „czynności prawnej”, z drugiej strony zawężono go przez odniesienie do „stanu niewypłacalności”, od którego uzależniona jest skuteczność ochrony.
Na tej podstawie należy wywieść wniosek, że – gdy idzie o umowę – wie-rzycielowi łatwiej byłoby skorzystać z przepisu art. 59 k.c., albowiem nie trzebuje wówczas wykazywać niewypłacalności dłużnika ani świadomości po-krzywdzenia. Sytuacja ulegnie jednak zmianie w przypadku powstania stanu niewypłacalności. Wraz z zaistnieniem tego stanu ochrony szukać już należało-by na gruncie przepisu art. 527 k.c. Chodzi m.in. o to, że wierzycielowi, który już stwierdził niewypłacalność dłużnika, zależeć będzie bardziej na jakimkol-wiek zaspokojeniu, niż na realnym wykonaniu zobowiązania, które praktycznie będzie niemożliwe do osiągnięcia, gdy dłużnikowi w ogóle brak składników majątkowych pozwalających na zaspokojenie wymagalnych zobowiązań.
Również przyczyn dowodowych związanych z koniecznością prowadze-nia, w przypadku skargi paulińskiej, trudnego dowodu na okoliczność świa-domości pokrzywdzenia wierzycieli dogodniejsze wydaje się sięgnięcie przez wierzyciela po przepis art. 59 k.c. Posłużenie się tym przepisem wymaga, aby strony wiedziały o wcześniejszym roszczeniu wierzyciela. Udowodnienie tej okoliczności jest z reguły znacznie łatwiejsze od wykazywania świadomości dłużnika pokrzywdzenia wierzyciela i wiedzy osoby trzeciej o tym. Wierzyciel jednak każdorazowo będzie zmuszony do ceny i wyboru dogodnego dla niego środka ochrony, możliwość taka została mu przyznała w tym przypadku przez ustawodawcę.
Piotr Gil
Ineffectiveness of a contract according to ius ad rem under art. 59 of the Civil Code
Summary:
The study attempts to identify the catalogue of and analyse the defectiveness of acts in law, which has led to the conclusion that the doctrine and judicature generally approve of the sanction of relative ineffectiveness of an act in law. The legislature provides for this sanction in a number of regulations, but the subject of the study is limited to the relative ineffectiveness of the contract concluded by the debtor, the execution of which makes it impossible to satisfy a claim of a third party (article 59 Civil Code). The in-stitution in question provides for the sanction of relative ineffectiveness, application of which requires a law-making court decision declaring this act as ineffective against certain parties (the claimant and the defendants). On the other hand, the contested contract remains effective against all other trading participants. The paper presents sub-jective and obsub-jective basis for the application of the institution under art. 59 Civil Code and presents the differences and similarities in relation to an action Pauliana (creditor protection in the event of insolvency of the debtor).
Key words:
defects of acts in law, relative ineffectiveness, basis for determining a contract as ineffec-tive, impossibility of satisfying a claim, protection of a creditor, ius ad rem
Streszczenie:
W opracowaniu podjęto próbę określenia katalogu i analizy wadliwości czynności prawnych, która doprowadziła do wniosku, że doktryna i judykatura powszechnie aprobuje sankcję bezskuteczności względnej czynności prawnej. Sankcję tą ustawodaw-ca przewidział w licznych uregulowaniach, ale przedmiot badania została ograniczony do bezskuteczności względnej zawartej przez dłużnika umowy, której wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej (art. 59 k.c.). Omawiana in-stytucja przewiduje sankcję bezskuteczności względnej, której zastosowanie wymaga uzyskania prawokształtującego orzeczenia sądu uznającego tę czynność za bezskuteczną wobec określonych podmiotów (powoda i pozwanych). Natomiast zaskarżona umowa pozostaje skuteczna wobec wszystkich pozostałych uczestników obrotu. Opracowanie prezentuje podstawy podmiotowe i przedmiotowe zastosowania instytucji z art. 59 k.c. oraz prezentuje różnice i podobieństwa w stosunku do skargi paulińskiej (ochrony wi-erzyciela w razie niewypłacalności dłużnika).
Słowa kluczowe:
wady czynności prawnych, bezskuteczność względna, podstawy uznania umowy za bezskuteczną względnie, niemożliwość zadośćuczynienia roszczeniu, ochrona wierzy-ciela, ius ad rem
Uniwersytet Łódzki