Przeciwnicy pomysłu powrotu czystej dychotomii podmiotów w prawie cy-wilnym zwracają uwagę zwłaszcza na dwie istotne różnice, które według nich istnieją pomiędzy osobami prawnymi, a niepełnymi osobami prawnymi tj., w zakresie:
• dotyczącym organów oraz
• dotyczącym zakresu odpowiedzialności15.
Pierwsza z różnic na które się wskazuje dotycząca konstrukcji organów nie wydaje się być istotną z punktu widzenia możliwości przyznawania niepełnym osobom prawnym osobowości prawnej na gruncie prawa cywilnego. Po pierw-sze, jak słusznie zauważa T. Targosz: „Istota osobowości prawnej nie wyraża się więc w przyjęciu teorii organów czy teorii zastępstwa. (…) nie jest to cecha im-manentnie związana z istotą osobowości prawnej”16. Wyraz temu daje między innymi możliwość zastosowania konstrukcji organu poprzez powołanie zarządu w spółce partnerskiej17, oraz odpowiednie stosowanie w takim wypadku przepi-sów o zarządzie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jak się wydaje nie jest to
14 J. Frąckowiak, [w:] System Prawa…, op. cit., s. 1129–1139.
15 W. Pyzioł, [w:] W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Prawo spółek, Bydgoszcz 1998, s. 109.
16 T. Targosz, Nadużycie…, op. cit., s. 71.
17 Zwrócić uwagę należy także na: radę nadzorczą spółki komandytowo-akcyjnej – art. 142 k.s.h., walne zgromadzenie w spółce komandytowo-akcyjnej – art. 145 k.s.h.
stanowisko odosobnione w doktrynie, w podobnym tonie wypowiada się także S. Sołtysiński18. Ponadto należy zwrócić uwagę na sytuację, w których osoba prawna mimo, iż nie działa przez swoje organy uczestniczy w obrocie cywil-noprawnym. Wśród takich sytuacji można wskazać między innymi działania podejmowane przez kuratora ustanowionego dla spółki, jak również zarządcy przymusowego ustanowionego na gruncie przepisów regulujących funkcjono-wanie fundacji19.
Niewątpliwie kompromisowe w tej kwestii wydaje się stanowisko M. Paz-dana, który dopuszcza możliwość odpowiedniego stosowania teorii organów w stosunku do reprezentantów jednostek organizacyjnych niebędących oso-bami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną20.
Wydaje się, że twórcy projektu nowego Kodeksu cywilnego rozwiązali tę kwestię przyjmując w projektowanym art. 48, że: „Osoba prawna działa przez swoje organy, w sposób przewidziany w ustawie i w wydanym na jej podstawie statucie. Jeżeli odrębne przepisy przewidują inny sposób działania osoby prawnej niż przez jej organy, do oceny tego działania stosuje się prze-pisy dotyczące działania organu”21. W ten sposób ustawodawca odrywa się zupełnie od teorii organu, traktowanej jako cechy nierozerwalnie związanej z osobą prawną.
Odmiennie kształtuje się natomiast zakres odpowiedzialności za zobowią-zania. Członkowie ułomnych osób prawnych ponoszą odpowiedzialność sub-sydiarną za zobowiązania podmiotu. Odpowiedzialność ta powstaje dopiero z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna. Podkreślenia wymaga tutaj fakt, iż wspólnik odpowiada niejako za cudzy dług tj. za dług spółki jako odrębnego podmiotu prawa22. Odpowiedzialność tą można określić mianem pośredniej, gdyż w pierwszej kolejności za zobowiązania odpowiada jednostka, a dopiero kolejno jej członkowie23. Takie zapatrywanie na tą kwestię wyraziła również Komisja Kodyfikacyjna w uzasadnieniu do projektu24.
18 S. Sołtysiński, [w:] S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek
han-dlowych, Komentarz, t. 1, Warszawa 2001, s. 482.
19 K. Dadańska, Działanie osoby prawnej, Warszawa 2006, s. 81 i n.
20 M. Pazdan, Podmioty bez osobowości prawnej po nowelizacji kodeksu cywilnego z 2003 roku, [w:]
W kręgu teoretycznych i praktycznych aspektów prawoznawstwa. Księga jubileuszowa profesora Bronisława Ziemianina, Szczecin 2005, s. 102.
21 Art. 48 projektowanego Kodeksu Cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego dzia-łającej przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga pierwsza Kodeksu cywilnego. Projekt z
uzasadnie-niem, Warszawa 2009.
22 K. Kopaczyńska-Pieczniak, Pozycja prawna wspólnika spółki jawnej, Warszawa 2013, s. 451.
23 Z. Świderski, [w:] Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, LEX nr 47562.
24 Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego działająca przy Ministrze Sprawiedliwości, Księga
Istotą odpowiedzialności osoby prawnej jest jej wyłączna odpowiedzial-ność za swoje zobowiązania. Jednakże i ta różnica ulega znacznemu osła-bieniu. Dzieje się tak przede wszystkim poprzez wzrost liczby tzw. spółek--hybryd, które łączą cechy klasycznych spółek kapitałowych i osobowych. Często stosowanym rozwiązaniem służącym ograniczeniu odpowiedzialności jest tworzenie spółki komandytowej z udziałem spółki z ograniczoną odpo-wiedzialnością jako komplementariusza. Tworzy się w ten sposób podmiot łączący cechy klasycznych spółek kapitałowych i osobowych, zapewniających wspólnikom przywilej ograniczonej odpowiedzialności25.
Słusznie zauważa T. Targosz, że osobowość prawna i ograniczona od-powiedzialność nie muszą i nie są ze sobą ściśle powiązane, a tym samym ograniczona odpowiedzialność nie jest konsekwencją posiadania osobowości prawnej. „Odpowiedzialność jest „ceną”, jaką płaci wspólnik spółki osobowej za to, że utworzona z jego udziałem spółka nie musi być wyposażona w jaki-kolwiek, nawet minimalny, kapitał zakładowy (…)”26.
Zaznaczyć także należy, że spółka komandytowo-akcyjna w większości sys-temów prawnych jest spółką kapitałową, posiadającą osobowość prawną, np. w prawie niemieckim czy francuskim27. Nie budzi wątpliwości stwierdzenie, że spółka osobowa jest autonomiczną jednostką, odrębną od wspólników, choć niektórzy autorzy podkreślają brak wyraźnego rozdziału między spółką a wspólnikiem28. Jednak wyraźnego odseparowania nie można także dostrzec w przypadku jednoosobowej spółki z o.o., w której jedyny wspólnik pełni funkcję jedynego członka zarządu.
Nie jest także w pełni przekonywujące o konstrukcyjnej odrębności nie-pełnych osób prawnych od osób prawnych uregulowanie zawarte w art. 331
§ 1 odsyłające w kwestiach nieuregulowanych do przepisów o osobach praw-nych29. Wydaje się, że takie rozwiązanie jeszcze mocniej akcentuje zbieżny sposób funkcjonowania podmiotów w obrocie prawnym. Warto jednak
25 Z. Radwański, [w:] System Prawa Prywatnego. Prawo spółek kapitałowych, red. S. Sołtysiński, Warszawa 2010, s. 683.
26 A. Witosz, Ograniczona w czasie odpowiedzialność wspólników łączącej się i przekształcanej spółki
osobowej, „Prawo Spółek” 2005, nr 7–8, s. 2.
27 A. Kappes, Ułomne osoby prawne w projekcie kodeksu cywilnego z 2009 r,. „Przegląd Prawa Handlowego” 2010, nr 12, s. 8.
28 J. Frąckowiak, A. Górski, I. Gromska-Szuster, Osoby w projekcie kodeksu cywilnego, „Przegląd Sądowy” 2010, nr 3, s. 5 i n.
29 Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 15 lutego 2006 r., sygn. I ACa 778/05, LexPolonica nr 1273617: „Na tle kodeksowej regulacji zawartej w art. 331 § 1 Kodeksu cywil-nego (…) przyjęto zasadę, że do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach praw-nych. Wiąże się z tym, zarezerwowana dotychczas dla osób prawnych, możliwość powołania organów i uchwalenia statutu (art. 38 k.c.) (…)”.
zwrócić uwagę na fakt, iż ustawowy nakaz odpowiedniego stosowania przepi-sów o osobach prawnych do niepełnych osób prawnych nie jest rozwiązaniem optymalnym i nie zawsze dostarcza odpowiedzi na pojawiające się w praktyce problemy związane z istnieniem niepełnych osób prawnych.
Zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną rozwiązanie spotkało się z krytyką w doktrynie. Oprócz wspomnianych wcześniej zarzutów stawia-nych podnosi się także, że:
– zaprezentowane rozstrzygnięcie problematyki podmiotowości w polskim prawie cywilnym prowadzi do kolejnego zróżnicowania, tym razem w ob-rębie osób prawnych, poprzez podział osób prawnych na te które powstają z mocy ustawy oraz te które uzyskują osobowość prawną z uwagi na przy-sługującą im zdolność prawną30; Nietrafność tego poglądu wywodzić można z uzasadnienia projektu, w którym autorzy podkreślają, że zaproponowany model kształtowania osób prawnych nie odchodzi od normatywnej metody regulacji kręgu osób prawnych.
Dość kontrowersyjne w mojej ocenie wydaje się także stanowisko A. Kap-pesa, który uważa, że na gruncie art. 43 projektu nowego Kodeksu cywilne-go: „mamy do czynienia z osobami prawnymi, mającymi osobowość prawną i osobami prawnymi osobowości tej niemającymi, ale wyposażonymi przez ustawę w zdolność prawną”31;
– status prawny spółki kapitałowej w organizacji nie pozwala na rozbu-dowanie katalogu osób prawnych o tą jednostkę, z uwagi na przejściowy charakter tej formy organizacyjnej32. Wydaje się jednak, że unormowania zawarte w art. 47 projektu Kodeksu cywilnego33 rozwiązują część proble-matycznych zagadnień związanych z tą kwestią. M. Romanowski wskazu także, że: „(…) nie zmieni się zasada, że spółka w organizacji nie zgłoszona w ustawowym terminie do rejestru jest eliminowana z obrotu prawnego”34.
30 J. Frąckowiak, A. Górski, I. Gromska-Szuster, Osoby…, op. cit., s. 5 i n.; A. Kappes, Uwagi
o reformie prawa spółek, „Palestra” 1998, nr 9–10, s. 9.
31 A. Kappes, Ułomne osoby prawne w projekcie kodeksu cywilnego z 2009 r., PPH 2010, nr 12. s.10.
32 M. Tarska, Podmiotowość prawna spółki kapitałowej w organizacji, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2001, nr 5, s. 11–12.
33 Zob. art. 47 § 2 projektu Kodeksu cywilnego: „Jeżeli odrębne przepisy przyznają zdolność prawną jednostce organizacyjnej przed jej wpisem do rejestru (osoba prawna w organizacji), prawa i obowiązki, które nabyła w tym okresie, stają się prawami i obowiązkami osoby prawnej powstałej na skutek wpisu”.