Obecnie na tle polskiego porządku prawnego wyróżnia się trzy kategorie podmiotów prawa cywilnego, lub jak proponuje J. Frąckowiak trzy kategorie osób2: osoby fizyczne, osoby prawne oraz niepełne osoby prawne. Za twórcę koncepcji niepełnych osób prawnych uznaje się A. Woltera, który w ubie-głym wieku zainicjował powstanie nowego podmiotu stosunków cywilno-prawnych, tzw. niepełnych (ułomnych) osób prawnych3. Zauważył wtedy, iż: „jest rzeczą niewątpliwą, że w obrocie cywilnoprawnym uczestniczą w więk-szym lub mniejwięk-szym rozmiarze także jednostki organizacyjne, które nie bę-dąc osobami fizycznymi nie uzyskały etykietki osób prawnych”4. A. Wolter dostrzegł tym samym niezupełność podziału podmiotów prawa cywilnego na osoby fizyczne i osoby prawne. Teoria ta początkowo uznawana była za kon-trowersyjną5, jednakże z upływem czasu zyskiwała coraz więcej zwolenników, by następnie zostać usankcjonowaną w systemie prawa cywilnego poprzez: • wprowadzenie w życie Kodeksu spółek handlowych w roku 2001 oraz • nowelizację Kodeksu cywilnego dokonaną ustawą z dnia 14 lutego 2003 r.
o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw6. Do chwili wprowadzenia regulacji, o których mowa powyżej nie było pod-staw do kreowania trzeciego podmiotu prawa cywilnego. Zmiany te nie prze-sądziły jednak pozycji prawnej niepełnych osób prawnych i tym samym nie doprowadziły do rozwiązania sporu. Warto przy tym zaznaczyć, iż w dyskusji nad kształtem obecnego Kodeksu spółek handlowych podnoszono możliwość przyznania osobowości prawnej spółkom osobowym wzorem państw bardziej liberalnych pod tym względem, jak np. Francja, Hiszpania7. Ostatecznie kon-cepcja ta nie została przeforsowana i regulacja prawna w tej kwestii przyjęła bardziej konserwatywny charakter.
Jednym z ważniejszych przepisów w Kodeksie spółek handlowych, w za-kresie kształtowania w prawie cywilnym niepełnych osób prawnych jest art.
2 J. Frąckowiak, [w:] System Prawa Prywatnego, t. 1: Prawo cywilne – część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012, s. 1205–1208.
3 A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1972, s. 173 i n.
4 A. Wolter, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 marca 1964 r., I CR 697/62, „Orzecz-nictwo Sądów Polskich” 1965, nr 5, poz. 97.
5 S. Grzybowski, Kilka uwag o rzekomych podmiotach stosunków cywilnoprawnych, „Studia Cy-wilistyczne”, t. XXVII, 1976, s. 3; Zob. Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1990 r. III CZP 97/89, „Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 1990, nr 6, poz. 74.
6 Ustawa z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. 2003, Nr 49, poz. 408.
7 W.J. Katner, Podwójna czy potrójna podmiotowość w prawie cywilnym, [w:] Rozprawy prawnicze.
8. Uregulowanie zawarte w art. 8 k.s.h. pozwala spółce osobowej we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywaną oraz prowadzić przedsiębiorstwo pod własną firmą, co zdaniem J. Szwai przesądza o trójpodmiotowości w polskim prawie cywilnym8.
Z kolei dodany art. 331 k.c. usankcjonował byt niepełnych osób prawnych w sferze stosunków cywilnoprawnych. Warto jednak zaznaczyć, że aktual-ne brzmienie art. 1 k.c., który definiuje zakres przedmiotowy i podmiotowy Kodeksu cywilnego, wciąż dokonuje podziału podmiotów prawa cywilnego wyłącznie na osoby prawne i osoby fizyczne, tym samym niejako nie zauwa-żając trzeciej kategorii. Jeżeli przyjąć wskazane powyżej działania legislatorów za celowe, należałoby uznać, że jednostka organizacyjna, której została przy-znana osobowość prawna nie jest trzecim podmiotem prawa cywilnego, a je-dynie mają do niej odpowiednie zastosowanie przepisy o osobach prawnych9. W świetle dualistycznej koncepcji osób wyrażonej w art. 1 k.c. zagadnienie to budzi wciąż wiele kontrowersji i jest źródłem sporów w doktrynie. Dodać należy, że projekt nowego Kodeksu cywilnego nie wprowadza żadnych zmian w zakresie brzmienia art. 1.
Rozważania na temat próby ujednolicenia rodzajów podmiotów prawa cywilnego należy rozpocząć od krótkiej refleksji nad teoretycznym aspektem funkcjonowania w przepisach bytu jakim jest osoba prawna. Początku insty-tucji osoby prawnej można upatrywać już w starożytności, jednak wiek XIX uznaje się za przełomowy dla rozwoju różnych koncepcji ich tworzenia i funk-cjonowania10. Efektem tych rozważań było powstanie tzw. teorii fikcji oraz teorii realistycznej. Na tej drugiej polski ustawodawca oparł postanowienia Kodeksu cywilnego w obecnym brzmieniu, dzięki czemu konstrukcja prawna osób prawnych powiązana jest ze zjawiskami społecznymi funkcjonującymi w rzeczywistości. W konsekwencji przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierają definicji osoby prawnej, co nie jest kwestią przypadku, a wynika to z przy-jęcia tzw. normatywnej metody regulacji, usankcjonowanej w art. 33 k.c., który stwierdza, że osobami prawnymi jest Skarb Państwa oraz jednostki or-ganizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. W tego rodzaju „modelu osoby prawnej” upatruje się źródła kontrowersji związanych z za-gadnieniem osób prawnych w polskim ustawodawstwie, gdyż to prawodawca rozstrzyga, które jednostki zostaną „wyposażone” w osobowość prawną.
Artykuł 33 k.c. tworzy zasadę numerus clausus osób prawnych, co ozna-cza, że nie każdej jednostce przysługuje przymiot osoby prawnej. Podobna
8 J. Szwaja, Nowy kodeks spółek handlowych, cz. 1, „Prawo Spółek” 2001, nr 1, s.11–12.
9 W.J. Katner, Podwójna czy potrójna…, op. cit., s. 1027.
zasada ma zastosowanie na mocy art. 331 k.c. w odniesieniu do niepełnych osób prawnych11. Zarówno jeden jak i drugi podmiot powstaje na mocy decyzji ustawodawcy, co wyklucza tym samym tworzenie tego rodzaju podmiotów, jeśli ustawa nie przewiduje jego powstania. Podzielam zdanie M. Romanowskiego, który krytycznie stwierdza, iż: „w świetle przyjętej me-tody normatywnej określenia osoby prawnej i ułomnej osoby prawnej pro-blemu statusu ułomnej osoby prawnej nie da się rozwiązać przez wskazanie różnic jakościowych między osobą prawną i ułomną osobą prawną”12. Warto w takim wypadku zadać sobie pytanie czym powinien kierować się legisla-tor podczas procesu decyzyjnego dotyczącego przyznawania danej jednostce organizacyjnej statusu osoby prawne bądź niepełnej osoby prawnej. W obec-nym stanie prawobec-nym brak jest normatywnych kryteriów, ocen lub cech które rozstrzygałyby problem kwalifikacji konkretnych jednostek w zakresie two-rzenia osób prawnych.
W literaturze przedmiotu podejmuje się próby określenia cech osób prawnych, wskazując, że do ich głównych cech należą w szczególności: struktura organizacyjna wyposażona w organy, posiadanie majątku, odpo-wiedzialność własnym majątkiem za zobowiązania. Z teoretycznego punktu widzenia nie ma potrzeby pochylania się nad problematyką cech jednostek organizacyjnych uznanych za osoby prawne, gdyż de facto brak jest norma-tywnego określenia tych cech. Rozwiązanie takie z jednej strony wprowa-dza pewność obrotu poprzez jednoznaczne wskazanie podmiotów będących osobami prawnymi, jednakże nie rozwiązuje problematyki funkcjonowania jednostek organizacyjnych, którym osobowość prawna nie została przyzna-na.
Szukając podstaw racjonalności powrotu do dychotomicznego po-działu podmiotów prawa cywilnego, warto się jednak zastanowić i podjąć próbę odpowiedzi na pytanie w jaki sposób w rzeczywistości różnią się od siebie te dwie kategorie podmiotów tj. osoby prawne oraz niepełne oso-by prawne. Co do zasady można uznać, iż niepełne osooso-by prawne „mają wszelkie atrybuty osób prawnych: wyodrębnienie organizacyjne, majątek i strukturę”13. Oznacza to, że są odrębnym od wspólników podmiotem. W przypadku spółek osobowych jest to możliwe przede wszystkim mię-dzy innymi dzięki brzmieniu art. 8 k.s.h., który przyjmuje, że spółka
oso-11 U. Ernst, A. Rachwał, F. Zoll, Prawo cywilne. Część ogólna, Warszawa 2013, s. 230.
12 M. Romanowski, W sprawie likwidacji koncepcji ułomnej osoby prawnej w projekcie części ogólnej
nowego kodeksu cywilnego, [w:] Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana prof. B. Gawlikowi, Warszawa
2012, s. 27.
bowa może we własnym imieniu nabywać prawa, własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana.
Są to podmioty konstrukcyjnie do siebie zbliżone. Podobnie jak oso-by prawne posiadają możliwość naoso-bywania we własnym imieniu praw i zaciągania zobowiązań. Zarówno jedne, jak i drugie są jednostkami co do zasady funkcjonującymi w obrocie cywilno-prawnym na tej samej płaszczyźnie, nie można uznawać, iż zachodzi pomiędzy nimi stosunek podrzędności. Osoba prawna oraz ułomna osoba prawna oparta jest na konstrukcji jednostki organizacyjnej, czyli wyodrębnionej struktury orga-nizacyjnej posiadającej możliwość bycia adresatem norm prawnych14. Me-chanizm tworzenia niepełnych osób prawnych jest taki sam jak w przypad-ku osób prawnych, co oznacza iż nie wskazuje się kryteriów decydujących o kwalifikacji danej jednostki organizacyjnej jako osoby prawnej czy też nie-pełnej osoby prawnej. Można więc stwierdzić, że Kodeks cywilny nie różnicu-je jakościowo osób prawnych i niepełnych osób prawnych. Podobnie ustawo-wy nakaz odpowiedniego stosowania przepisów o osobach prawnych stwarza podstawy wskazywania na podobieństwa jurydyczne obu podmiotów.