Prace nad projektem regulacji formy oświadczenia woli stały się naturalną okazją do podjęcia próby rozstrzygnięcia problemów związanych z wykładnią dotychczasowych przepisów.
Jednym z takich obszarów stała się kwestia statusu formy elektronicznej. Projektodawcy podzielili przeważający w doktrynie pogląd o jej
autonomicz-deksu postępowania cywilnego o dowodach. Stosowną propozycję w tym zakresie przewidywał przygotowany przez KKPC projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Ko-deks postępowania cywilnego z 12.11.2010 r. (dostępny na stronie http://bip.ms.gov.pl/pl/ dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-cywilnego/ (30.04.2014 r.). Projekt tej ustawy został uchwalony przez Sejm w dniu 27.5.2015 r. (zob. druk sejmowy nr: 2678, http://www.sejm.gov.pl).
ności. Forma elektroniczna ma stanowić odrębny typ formy szczególnej, a nie rodzaj formy pisemnej. Takie stanowisko potwierdza nie tylko uregulowanie tej postaci formy w odrębnym przepisie, ale też posłużenie się przez projek-todawcę, nie występującym na gruncie aktualnego Kodeksu cywilnego, ter-minem „forma elektroniczna”. Wyodrębnienie formy elektronicznej usuwa także spór co do możliwości posłużenia się nią przez osoby nie mogące pisać lub czytać. Zaproponowana konstrukcja formy elektronicznej różni się pod względem sposobu jej zdefiniowania w stosunku do aktualnego ujęcia z art. 78 § 2 k.c. Zgodnie z art. 108§1 projektu „dla zachowania formy elektro-nicznej należy złożyć oświadczenia woli w postaci danych elektronicznych, do których dołączono lub które logicznie powiązano z podpisem elektronicz-nym w sposób umożliwiający identyfikację składającego oraz wykrycie każdej późniejszej zmiany treści takiego oświadczenia”. Przepis ten konsekwentnie realizuje postulat neutralności technicznej przy kodeksowym precyzowaniu przesłanek dochowania formy szczególnej. Doprowadziło to do wyelimino-wania z opisu formy elektronicznej takich określeń, jak: „bezpieczny podpis elektroniczny, czy „weryfikacja przy pomocy ważnego kwalifikowanego cer-tyfikatu”. Dla jej zachowania istotne ma być natomiast po pierwsze: złożenie oświadczenia woli w postaci danych elektronicznych, po drugie: dołączenie do nich lub logiczne z nimi powiązanie podpisu elektronicznego umożliwia-jącego identyfikację osoby dokonującej czynności prawnej, po trzecie: zapew-nienie integralności złożonego oświadczenia. Szczegółowe wymagania służące identyfikacji składającego oświadczeni woli i integralności samego oświadcze-nia powinny zostać określone w przepisach szczególnych.
Projekt wprowadza także regułę równoważności formy elektronicznej i formy pisemnej (art. 108 § 2), zaznaczając jednak wyraźnie, że może ona zostać wyłączona prze ustawę lub czynność prawną11.
Innym zagadnieniem, budzącym de lege lata istotne wątpliwości interpreta-cyjne, jest kwestia zachowania formy z poświadczoną datą oraz samego poję-cia tzw. daty pewnej. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że powszechnie uznany w literaturze termin „forma pisemna z urzędowo poświadczoną datą” nie znajduje odzwierciedlenia w regulacji prawnej. Ustawodawca posługuje się takimi sformułowaniami, jak: „forma pisemna z datą pewną”12, czy „pismo z datą pewną”13. Wszystkie te określenia są traktowane w języku prawniczym
11 Ibidem, s. 122–124.
12 Zob. np. art. 678 § 2 k.c., art. 39 ust. 2 i art. 42 ust. 2 ustawy z dnia 19.12.2008 r. o postę-powaniu kompensacyjnym w podmiotach o szczególnym znaczeniu dla polskiego przemy-słu stoczniowego (Dz. U. Nr 233, poz. 1569), art. 84 ust. 2 i art. 98 ust. 2 ustawy z dnia 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tj. Dz. U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm.).
jako równoznaczne i stosowane zamiennie. Brak jednolitej terminologii w tym zakresie nie stanowiłby jednak problemu, gdyby nie wątpliwości dotyczące isto-ty daisto-ty pewnej. W piśmiennictwie przeważa pogląd o dwóch rodzajach daisto-ty pewnej14. Przyjmuje się, że pierwszy z nich, wynikający z art. 81 § 1 k.c., określa kwalifikowaną formę czynności prawnej, polegającą na tym, że pisemna for-ma czynności prawnej zostaje uzupełniona urzędowym poświadczeniem daty jej dokonania. Data pewna w tym znaczeniu stanowi urzędowe poświadczenie momentu złożenia na piśmie oświadczenia woli15. Drugi rodzaj daty pewnej, opisany w § 2 i § 3 art. 81 k.c., nie wskazuje daty dokonania czynności praw-nej, ale datę w której istniał dokument obejmujący czynność prawną wcześniej dokonaną16. Na podstawie tej daty można określić moment, w którym czyn-ność objęta dokumentem musiała zostać najpóźniej dokonana17. Nie odnosi się ona jednak do rzeczywistej daty złożenia oświadczeń woli przez strony. Pod-stawową trudność sprawia w tym zakresie udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy zachowanie formy pisemnej z datą pewną może nastąpić wyłącznie w razie urzędowego poświadczenia daty złożenia oświadczenia woli – a zatem tylko w przypadku określonym w art. 81 § 1 k.c., czy również w razie zaistnienia jednego ze zdarzeń objętych art. 81 § 2 i § 3 k.c.18 Projekt przewiduje w tym zakresie dosyć oryginalne rozwiązanie.
W myśl art. 104 § 2 projektu forma pisemna z poświadczoną datą ma stanowić jeden z ustawowo określonych typów formy szczególnej.
Określe-14 Jako pierwszy wyraźnie z taką koncepcją wystąpił P. Gilowski, Data pewna a forma oświadczenia
woli z datą pewną, „Rejent” 2001, nr 3, s. 31 i n. Stanowisko to zostało zaakceptowane przez
znaczną część doktryny – zob. m.in. Z. Radwański, System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne –
część ogólna, t. 2, pod red. Z. Radwańskiego, wyd. 2, Warszawa 2008, s. 151; J. Strzebińczyk,
[w:] Kodeks cywilny. Komentarz, pod. red. E. Gniewka, wyd. 5, Warszawa 2013, s. 226.
15 Możliwość dokonania czynności notarialnej polegającej na poświadczeniu daty złożenia oświadczeń woli została zakwestionowana przez W.J. Olka, którego zdaniem urzędowe po-świadczenie daty z art. 81 k.c. może polegać wyłącznie na notarialnym poświadczeniu daty okazania dokumentu (idem, Forma pisemna z datą pewną, cz. 2, „Rejent” 2008, nr 7–8, s. 116–117).
16 Autor tego poglądu, P. Gilowski wprost stwierdził, iż „nieprecyzyjnie jest mówić o instytucji daty pewnej jako takiej, ponieważ w obowiązującym prawie istnieją raczej dwie odrębne in-stytucje i odpowiadające im pojęcia o różnej treści, kłopotliwie objęte wspólnym terminem” (P. Gilowski, Data pewna a forma…, op. cit., s. 40).
17 Jak wyjaśnił to P. Gilowski data pewna z art. 81 § 2 k.c. „oznacza w istocie czysto negatywne określenie czasu dokonania czynności prawnej. Pewne jest tu tylko, że czynność prawna nie miała miejsca po dacie urzędowego dokumentu lub wzmianki, którym przepis nadaje walor pewności”. Podobnie, zdaniem tego autora, rzecz ma się w przypadku art. 81 § 3 k.c. (P. Gi-lowski, Data pewna a forma…, op. cit., s. 39–40).
18 W literaturze i orzecznictwie można odnotować różne stanowiska w tej kwestii. Zob. na ten temat K. Górska, O formie pisemnej z poświadczoną datą…, op. cit., s. 114–117. Por. także uchwałę SN (7) z dnia 28.10.2010 r., III CZP 33/11, OSN – Izba Cywilna z 2012 r., Nr 4, poz. 41 i n.
nie przesłanek dochowania tej formy zostało przewidziane w art. 109–110 projektu. Zgodnie z art. 109 „jeżeli ustawa lub porozumienie stron uzależ-niają ważność czynności prawnej od daty pewnej, czynność taka dochodzi do skutku z chwilą poświadczenia daty przez notariusza”. Natomiast według art. 110 § 1 projektu „czynność prawna jest skuteczna względem osób nie-uczestniczących w jej dokonaniu w następujących przypadkach: 1. w razie po-świadczenia daty przez notariusza – od daty popo-świadczenia, 2. w razie umiesz-czenia na obejmującym czynność prawną dokumencie jakiejkolwiek wzmianki przez organ państwowy albo organ jednostki samorządu terytorialnego – od daty tej wzmianki, 3. w razie stwierdzenia dokonania czynności prawnej w ja-kimkolwiek dokumencie publicznym – od daty tego dokumentu, 4. w razie opatrzenia dokumentu elektronicznego datą pewną w sposób określony od-rębnymi przepisami – od tej daty”. W § 2 art. 110 dodano, że „w razie śmier-ci jednej z osób podpisanych na dokumenśmier-cie, datę złożenia przez tę osobę [oświadczenia woli]19 uważa się za pewną – od daty śmierci tej osoby”. Ory-ginalność propozycji zawartych w projekcie polega przede wszystkim na tym, że jednoznacznie przesądzają one o tym, że do zachowania formy szczególnej, jaką ma być forma z poświadczoną datą, nie musi dojść wskutek okoliczności mających miejsce w chwili składania oświadczeń woli przez strony czynności prawnej i to bez względu na to, czy forma ta jest zastrzeżona ad solemnitatem (art. 109), czy ad eventum (art. 110). Stanowiłoby to odejście od tradycyjnej koncepcji, iż ocena zachowania formy oświadczenia woli powinna być do-konywana na moment, w którym zostało ono złożone. Po drugie, przesłanki zachowania formy z poświadczoną datą zostały uzależnione od tego, czy wy-móg jej zachowania został przewidziany dla ważności czynności prawnej, czy dla innych skutków.
Jak można przypuszczać, przyjęcie takiej konstrukcji formy z poświad-czoną datą zostało spowodowane zamiarem wyeksponowania przez projek-todawców tej cechy daty pewnej, jaką jest stwierdzenie, iż czynność praw-na była już dokopraw-napraw-na w określonym czasie20. Jeśli nawet można to uznać
19 Wtrącenie własne. Przypuszczam, że w toku redagowania tekstu projektu ten zwrot został omyłkowo pominięty.
20 Trzeba zauważyć, że projekt przepisów 109–110 istotnie odbiega od propozycji reko-mendowanej Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego przez Zespół problemowy. We-dług ustaleń przyjętych w ramach Zespołu przepis będący odpowiednikiem obecnego art. 109 brzmiał: „dla zachowania formy pisemnej z poświadczoną datą należy, ponad wymagania zastrzeżone dla formy pisemnej, opatrzyć dokument urzędowym poświad-czeniem daty złożenia oświadczenia woli”. Propozycja ta, spójna zarówno z przyjętym określeniem tej formy w przepisie zawierającym katalog form szczególnych, jaki i sposo-bem definiowania pozostałych form, uzależniała zachowanie formy pisemnej z poświad-czoną datą od złożenia oświadczenia woli na piśmie oraz od notarialnego poświadczenia chwili jego złożenia. Z kolei przepis, będący odpowiednikiem art. 110 projektu, stanowił,
za zaletę tę propozycji, a zarazem za jakąś postać rozstrzygnięcia dylematów wykładni na tle obecnego art. 81 k.c., to realizacja tych założeń budzi jednak pewne zastrzeżenia. Dotyczą one choćby takich kwestii konstrukcyjnych, jak te, czy określanie przesłanek zachowania danej formy szczególnej powinno być uzależnione od rygoru jej zastrzeżenia lub czy trafne jest dopuszczenie, aby dochowanie tej formy zależało od zdarzeń, które mają miejsce po złoże-niu oświadczeń woli, w tym także od zdarzeń, które są niezależne od samych stron. Wydaje się, że ze względu na te zastrzeżenia przedstawiona propozycja formy z poświadczoną datą powinna zostać ponownie przedyskutowana.
Odnosząc się do kwestii nie uregulowanych w aktualnym Kodeksie cywil-nym, a wywołującym pewne problemy, projektodawcy postanowili wyraźnie przesądzić o zakresie oddziaływania przepisów Działu V, stanowiąc, że stosuje się je odpowiednio do innych oświadczeń niż oświadczenia woli (art. 115). Wprowadzenie normy odsyłającej mogłoby umożliwić stosowanie przepisów Działu V do oświadczeń wiedzy lub uczuć, zwłaszcza, gdy w myśl regulacji szczególnych powinny być one składane w określonej postaci. Ponadto, od-powiednie stosowanie przepisów o formie oświadczenia woli będzie również wskazane w odniesieniu do niektórych czynności procesowych21.