10. Ryzyko nie zawsze z własnego wyboru - Zofia Kawczyńska-Butrym,
10.2. Sposób żyw ienia
Jednym z obszarów analizy zagrożeń dotyczących młodzieży była analiza sobu żywienia. Barbara Woynarowska podkreśla że „sposób żywienia i ja-
& zdrowotna żywności w istotnym stopniu wpływają na rozwój fizyczny, hiczny, stan odżywienia oraz zdrowie i samopoczucie człowieka.”324 Jest to roblem, który łączy się z podnoszoną coraz częściej kwestią niedożywienia dzieci. Jak wskazują prowadzone badania niedożywienie ma szeroki kontekst społeczno - biologiczny i zdrowotny. W znacznej mierze jest pochodną wielu problemów społecznych i „efektem oraz częścią społecznych nierówności” , w tym też nierówności w edukacji, w zdrowiu i rozwoju.325 W badaniach prowadzonych w ostatniej dekadzie dostrzec można zmiany w sposobie żywie
nia dzieci i młodzieży. Z jednej strony mają charakter pozytywny - zwiększa się asortyment i dostępność wielu produktów, z drugiej mają charakter negatywny - wzrasta sfera ubóstwa ograniczająca spożywanie wielu produktów, ale też wzrasta spożycie słodyczy, napojów gazowanych, „fast-foodów” . Tymczasem, jak można oczekiwać, w rodzinach żyjących w długotrwałym ubóstwie niewiele
zmienia się w zakresie żywienia. Nasze badania dotyczą więc tej kwestii.
Założono, że w rodzinach, z których pochodzą lub które tworzą respon
denci, problem odżywiania, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym, może być dość ważnym czynnikiem zagrożenia zdrowia. Założono również, że jest więcej powodów niekorzystnego odżywiania się młodzieży niż tylko ubóstwo.
Z jednej strony oddziałuje niewątpliwie niekorzystna sytuacja materialna w rodzinach badanej młodzieży, sytuacja, w której nie zawsze wystarcza na jedzenie. Jak bowiem wykazały wcześniejsze analizy prowadzone w roku 2000 w województwie warmińsko-mazurskim w rodzinach popegeerowskich, „co trzecia rodzina [...] ocenia, że jest w sytuacji, w której pieniędzy wystarcza na najtańsze wyżywienie i ubrania, a co piąta, że ma możliwość zaspokojenia Potrzeb wyłącznie w zakresie najtańszego wyżywienia, a co dziesiątej rodzinie brakuje nawet na najtańsze jedzenie i ubranie” .326 W badaniach, z roku 2002, kobiety odkrywały tajniki przeżycia rodziny w sytuacji, gdy na wszystko
24 B. Wojnarowska, J. Mazur, Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce 1 innych krajach. Tendencje zmian w latach 1990-1998. Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2000, s. 30.
A. Blumsztajn, Niedożywienie dzieci w Polsce: korelat ubóstwa czy problem zdrowia publicz
nego, „Polityka Społeczna” 2004, nr 9, s. 6. Jak zauważa autorka niedożywienie utrudnia koncentra- cJę w szkole, a przez to w sposób pośredni wzm acnia nierówności w zakresie edukacji.
326 A. Organiściak-Krzykowska, Sytuacja materialna, bezrobocie i deklarowana aktywność zawo
dowa ludności popegeerowskiej, w: M ieszkańcy osiedli..., dz. cyt., s. 24, s. 20-36.
156 Zofia Kawczyńska-Butrym
brakuje pieniędzy: „kombinuję”, „gotuję kartofle”. Pośrednio ukazują więc j stanowi podstawę przeżycia w ich rodzinach: chleb i kartofle. „A [za] 5 zlot' 7°l to ja dzień przeżyję. Chleb i skromnie, to mogę przeżyć. ” 327
Z drugiej strony na sposób odżywiania może mieć wpływ eksponowany w współczesnym mediach ideał „szczupłego piękna” , który skłania, zwłaszCz młodych ludzi, do ograniczania ilości jedzenia.
Po trzecie - nie bez znaczenia mogą też być eksponowane w edukacji zdrowotnej sposoby „zdrowego odżywiania” uwzględniające jakość żywienia głównie ograniczenie tłuszczów zwierzęcych oraz węglowodanów i regularność spożywania posiłków.
Prowadzone badania miały na celu określić zarówno regularność odżywia
nia, zestaw spożywanych posiłków, jak też pośrednio ocenę własnego od
żywiania poprzez deklarację chęci zmiany odżywiania i zakresu deklarowanej zmiany.
Tabela 38 Spożywanie posiłków
Posiłek
Zawsze Czasem Razem
1 % 1 % 1 %
Śniadanie 317 62,5 141 27,8 458 90,5
Obiad 353 69,8 119 23,5 472 93,3
Kolacja 263 52,2 174 34,5 437 86,7
Źródło: badania własne.
Na podstawie badań możemy stwierdzić, że wielu respondentów nie zawsze spożywa trzy podstawowe posiłki. Częściej rezygnują z jedzenia kolacji, naj
rzadziej z jedzenia obiadu. Tylko co drugi deklaruje stałe jedzenie kolacji, a mniej niż trzech z czterech badanych - stałe jedzenie obiadu. Dane zawarte w tabeli uzupełniają informacje o braku poszczególnych posiłków w żywieniu młodych ludzi. Kolacji z różną regularnością nie jada 14% badanych (często, czasem lub w ogóle nie spożywa), śniadań nie jada blisko co dziesiąty młody człowiek (9,7%), a obiadów częściej niż co piętnasty(6,8%).
Dodatkowych informacji na temat żywienia dostarczyły odpowiedzi na pytania: ile razy jedli poszczególne posiłki w ciągu ostatniego tygodnia, jak też, co konkretnie jedli w dniu poprzedzającym badania.
327 Z. Kawczyńska-Butrym, Kobiety i ich rodziny w osiedlach byłych pegeerów, dz. cyt.
Sposób żywienia 157
L iczba podstawowych posiłków spożywanych w ciągu ostatniego tygodnia
Tabela 39
7 posiłków 5-6 posiłków 3-4 posiłki 1-2 posiłki
P osiłek 1 % 1 % 1 % 1 %
263 51,9 92 18,2 80 15,8 40 7,9
270 53,3 110 21,9 80 15,8 35 6,9
219 43,2 99 20,1 95 18,7 58 11,4
Ź r ó d ło : badania w łasne.
Tylko co drugi respondent jadł w ostatnim tygodniu każdego dnia śniadanie i obiad, dwóch z pięciu każdego dnia jadło kolację. Prawie co czwarty jadł śniadanie nie częściej niż cztery razy w tygodniu (23,7%). Również pozostałe posiłki, obiady i kolacje jedzone były przez część respondentów nie częściej
Tabela 40 Zestaw prod uktów w składzie poszczególnych posiłków jedzonych przez młodzież w dniu poprze
dzającym badania (w % N = 507)
L p. Produkty
Śniadanie Obiad Kolacja
1 % 1 % 1 %
1 pieczywo jasne 347 68,4 19 3,7 253 49,9
2 przetwory zbożowe 51 10,0 26 5,1 54 10,7
3 mleko, przetwory 105 20,7 9 1,8 121 23,9
4 zupa mleczna 7 1,4 - 0,0 1 0,2
5 mięso, wędliny 60 11,8 212 41,8 89 17,6
6 drób - 0,0 56 11,0 4 0,8
7 ryby 6 1,2 32 6,3 17 3,4
8 ja ja 49 9,7 3 0,6 25 4,9
9 warzywa surowe 30 5,9 172 33,9 38 7,5
10 owoce surowe 13 2,6 3 0,6 30 5,9
11 ziemniaki - przetw ory 3 0,6 220 43,4 20 3,9
12 zupa warzywna 1 0,2 130 25,6 7 1,4
13 rosół - 0,0 19 3,7 - 0,0
14 soki owocowe, kom poty 2 0,4 4 0,8 3 0,6
15 woda, napoje niegazowane _ 0,0 - 0,0 2 0,4
16 coca-cola, napoje gazowane 2 0,4 1 0,2 1 0,2
17 kawa 20 3,9 _ 0,0 2 0,4
18 herbata 40 7,9 1 0,2 15 3,0
19 alkohol _ 0,0 - 0,0 1 0,2
20 słodycze 3 0,6 - 0,0 4 0,8
21 słodkie pieczywo 4 0,8 - 0,0 9 1,8
22 nic 14 15 3,0 29 5,7
Źródło: badania własne.
158 Zofia Kawczyńska-Butrym
- odpowiednio obiady w ostatnim tygodniu nie częściej niż cztery razy jadł0
22,7%, a kolacje 30,1% młodych ludzi biorących udział w badaniach.
Na pytanie, co jedli poprzedniego dnia na śniadanie, obiad i kolację niektórzy respondenci odpowiedzieli: „nic”. Pozostali wymienili dość szczegó
łowo skład posiłków. Po skategoryzowaniu odpowiedzi opracowano tabelę zestawiającą skład posiłków z poprzedniego dnia. Ponieważ badania prowadzo
ne były w różnych dniach tygodnia (także w niedzielę), zestaw można trak
tować jako charakterystyczny dla odżywiania się badanej młodzieży w okresie całego tygodnia.
Kilka procent badanych nie jadło ostatniego dnia co najmniej jednego posiłku. Jeśli jedzą poszczególne posiłki, to ich skład wydaje się bardzo ograniczony, głównie do węglowodanów. Brak jest znaczącego w diecie mło
dych ludzi spożywania warzyw, owoców, soków i ryb.
W celu interpretacji uzyskanych wyników można podać, że badania prowa
dzone w Polsce w 1998 r. dostarczyły informacji o częstotliwości spożywania przez młodzież w wieku 11-15 lat co najmniej raz dziennie cukierków i czekola
dy (48% badanych), ciastek i ciasta (33%), coca-coli i innych słodkich napojów gazowanych (41%), ale też codziennego (1 raz lub częściej) zjadania warzyw surowych (38%), ciemnego pieczywa (30%).238 W naszych badaniach zupełnie jednostkowo podano słodycze (a także słodkie pieczywo i coca-colę) i nikt nie
wpisał, że jadł ciemne pieczywo.
Patrząc na skład pożywienia można też dostrzec pozytywne jego strony.
W naszych badaniach nikt z 507 badanych nie wymienił „fast-foodów” , tym
czasem wśród analizowanych przez Barbarę Woynarowską nastolatków co
dzienne spożywanie chipsów i chrupek deklarowało 34% chłopców i 28%
dziewcząt, a codzienne spożywanie hamburgerów i hot dogów odpowiednio 10% i 4% . 239 Generalnie więc, pomijając fakt zmiany sposobu żywienia między poszczególnymi okresami życia, a w tym przypadku między objętymi badania
mi Barbary Woynarowskiej nastolatkami a dorosłą młodzieżą, w naszych badaniach należy podkreślić - po pierwsze niezwykle ograniczony asortyment produktów spożywanych przez naszą młodzież, a także bardzo ograniczone spożycie warzyw i owoców, po drugie - korzystne dla zdrowia ograniczenia produktów uznanych za szkodliwe dla zdrowia - w tym fast-foodów i słodyczy.
Można przypuszczać, że różnice te tkwią nie tylko w różnicy wieku między badanymi grupami, ale w dużej mierze także w materialnych standardach życia obu badanych grup.
328 B. Wojnarowska, J. Mazur, Zachowania zdrowotne i zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach. Tendencje zmian w latach 1990-1998, Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2000, s. 30-31.
329 Tamże, s. 32.
Sposób żywienia 159
Przyjrzyjmy się, co jadła badana młodzież w dniu poprzedzającym wypeł- . nje kwestionariusza ankiety.
111 Śniadanie, to głównie jasne pieczywo (także słodkie: pączek, słodka bułecz
ka) lub inne przetwory zbożowe (makarony, kasze, płatki owsiane), co dwudzies- pije mleko i spożywa przetwory mleczne (ser, jogurt, masło, w tym też zupę
j e c z n ą ) nieco częściej niż co dziesiąty je wędlinę i co dziesiąty spożywa jajka.
Zupełnie sporadycznie na śniadanie jedzą ryby, ale też warzywa (pomidor, ogórek,) i owoce (jabłko, banan). Podstawowe napoje to herbata, rzadziej kawa.
Na obiad zwykle młodzi ludzie zjadają ziemniaki (i ich przetwory - placki ziemniaczane, kiszka ziemniaczana, pyzy), lub potrawy mączne (makaron, naleśniki, pierogi). Co drugi w składzie obiadu wymienia jakiś rodzaj mięsa (mięso, drób), co trzeci badany wymienia surowe warzywa (surówka, pomidor, ogórek), co czwarty zjada zupę warzywną, zdecydowanie rzadziej jest to rosół (w niedzielę). Ryby wymienia prawie co dwudziesty badany. Owoce, kompot lub soki owocowe, woda, inne napoje rzadko wchodzą w skład obiadu.
W skład kolacji młodych ludzi wchodzi znowu głównie chleb lub inne przetwory zbożowe (pieczywo jasne, słodkie, makaron, kasza), mleko, ser lub zupa mleczna. W czasie kolacji, częściej niż na śniadanie, jedzą warzywa i owoce (łącznie 13,4%). Stosunkowo często jedzą wędliny (17,6%), rzadziej jaja (4,9%), ryby (3,4%). Do posiłków kolacyjnych należą też ziemniaki, ich prze- twoiy (3,9%) i zupa warzywna. Przy kolacji piją herbatę i podobnie rzadko, jak w pozostałych posiłkach, także soki, kompot lub wodę. Ponieważ nie było odrębnego pytania o picie, więc z tego powodu napoje (w tym piwo wymienione tylko przez jednego respondenta) nie znalazły się wśród wyliczanego zestawu pokarmów w poszczególnych posiłkach.
Było też interesujące, jakie są przyczyny rezygnacji z posiłków. Najczęściej wymienianymi był brak czasu i późne wstawanie (łącznie 44,6%) oraz brak apetytu wymieniany przez co czwartego respondenta (25,6%).
Tabela 41
160 Zofia Kawczyńska-Butrym
Bardzo rzadko jako przyczynę niejedzenia poszczególnych posiłków resp0
denci bezpośrednio wymieniali trudności materialne. Wskazania takie de klarowane były sporadycznie. 330 Częściej jako uzasadnienie rezygnacji ze sp0
żywania posiłków respondenci podawali odchudzanie. Wymieniane było ono prawie z taką samą częstotliwością, jak w badaniach studenckich w Lublinie w roku 1994/1995 (odnotowano wówczas znaczące różnice w deklaracjach studentek - 16,7% i studentów - 4,5% ) . 331
W okresie prowadzenia badań młodzieży województwa warmińsko-mazurs kiego zgromadzono również informacje na temat sytuacji 1 0 0 (dobranych metodą kuli śniegowej) bezrobotnych z przygranicznego miasta Bartoszyce. Im także zadano pytanie dotyczące odżywiania. Ponadto wyniki dotyczące od
żywiania badanej młodzieży oraz bezrobotnych z Bartoszyc porównano z dany
mi na temat odżywiania się studentów pięciu lubelskich uczelni w latach 1993/1994. Analiza wszystkich tych wyników pozwala szerzej spojrzeć na deklarowaną przez badaną młodzież chęć zmian własnego odżywiania się.
Tabela 42
Zwiększyć regularność 220 43,4 20 20,0 *** 31,6
Zmienić zestaw pokarmów 140 27,8 66 66,0 *** 44,3
Jeść mniej 135 26,8 6 6,0 ** **
spożywania owoców, warzyw i ciem nego pieczywa, a ograniczyć spożycie mięsa i tłuszczu. Ten rodzaj odpowiedzi wliczono do kategorii „zm ienić zestaw pokarm ów ” .
*** W opracowaniu podano tylko odsetki.
330 Zdecydowanie częściej jako przyczynę „niejedzenia” wymieniali studenci lubelscy. Łącznie przyczynę taką wymieniało 11,2% z nich . Zmienna różnicującą było miejsce zamieszkania w czasie studiów. Mieszkający w dom ach wskazywali brak pieniędzy znacznie rzadziej (6,7%) niż mieszkający w akademiku (14%). Por. Uczelnia prom ująca zdrowie..., dz. cyt., s. 40-41.
331 Uczelnia promująca zdrowie..., dz. cyt., s. 40-41.
3 3 2 'y j Tytło, Indywidualne i rodzinne konsekwencje bezrobocia w mieście przygranicznym, praca
dyplomowa, OSW, Olsztyn 2004.
333 R. Bogusz, Żywienie, w: Uczelnia prom ująca zdrowie, dz. cyt., s. 49.
Sposób żywienia 161
NJa pytanie, czy chcieliby coś zmienić w odżywianiu, respondenci najczęściej wiadają, że chcieliby się odżywiać regularnie (43,4%, nieco częściej wypo- dają Si? ta^ kobiety 45% niż mężczyźni 40,5%, częściej ci, którzy gorzej eniają sten swojego zdrowia, częściej też żyjący w związkach nieformalnych
° - w małżeństwie o 22,2 pp). Na drugiej pozycji znalazła się chęć zmiany
z e s t a w u pokarmów (27% znowu częściej kobiety 30,5% niż mężczyźni 22%).
K o b ie t y też częściej niż mężczyźni odpowiadają, że chciałyby jeść mniej (33%
k o b ie t i 14,5% mężczyzn - zależność p 0,000) i jeść rzadziej (kobiety 16,2%,
m ę ż c z y ź n i 8,1% - tu wystąpiła zależność p 0,0 1 1).
Tabela 43 Deklarowany rodzaj zamiany sposobu odżywiania a zmienne dem ograficzno-społeczne
Wyszczególnienie Płeć Wiek Stan cywilny
Zwiększyć regularność - - 0,031
Zmienić zestaw pokarmów
-Jeść mniej 0,000 - *
Jeść rzadziej - 0,021
-Jeść częściej - -
-Jeść więcej - -
-Nie chce zmiany 0,002 -
-Źródło: badania własne.
Poza zaznaczonymi w tabeli związkami między cechami demograficznymi (płcią, wiekiem i stanem cywilnym) a deklarowaną chęcią zmiany odżywiania, związków takich nie stwierdzono ani z miejscem zamieszkania, z zatrud
nieniem rodziców w pegeerze, z autodeklaracją wiary ani z samooceną stanu zdrowia.
Ogółem co czwarty respondent (24,1%) uznaje, że nie chce nic zmienić, przy czym istotnie częściej odpowiedź taką dają mężczyźni (32,4%) niż kobiety (19,8%). Odpowiedzi te okazały się zróżnicowane (ale nieistotne statystycznie) także ze względu na miejsce zamieszkania. Młodzi ludzie z popegeerowskich osiedli częściej niż z pozostałych miejscowości chcieliby jeść więcej (9,7%), rzadziej też niż wszyscy pozostali wskazują, że chcieliby jeść mniej (17,7%), a co czwarty nic nie chciałby zmieniać w żywieniu (25,8%). Podobnie żadnych zmian nie chcieliby wprowadzać inni młodzi z wsi (28,6%) [aneks 9], Nie było też różnic w deklaracjach ewentualnych zmian między młodzieżą z rodzin maJących za sobą historię pracy w PGR a pozostałymi badanymi.
Porównując odpowiedzi młodych ludzi w województwa warmińsko-mazurs
kiego z odpowiedziami bezrobotnych z Bartoszyc i studentów lubelskich sprzed Ponad 10 lat można dostrzec zarówno pewne zbieżności, jak i różnice w wer
balizowaniu zmian.
162 Zofia Kawczyńska-Butrym
Zbieżne są deklaracje braku zmian, wymieniane w obu analizowanych podgrupach przez co czwartego badanego. Różnice dotyczą pozostałych de
klaracji. Bezrobotni zdecydowanie częściej niż badana młodzież wymieniali chęć zmian ilościowych (jeść więcej i jeść częściej) i częściej wskazywali zamiany jakościowe (zmiana zestawu pokarmów w pożywieniu). Z kolei młodzież częś
ciej niż bezrobotni deklarowała chęć ograniczeń w jedzeniu posiłków (jeść mniej i jeść rzadziej) oraz zwiększenia regularności jedzenia. Z porównania chęci zmian w sposobie odżywiania przez badaną młodzież z grupą bezrobot
nych z Bartoszyc można wnioskować, że młodzi ludzie dość pozytywnie oceniają własne żywienie i nie widzą potrzeby jego zmiany. Tymczasem uzyskane wyniki badań wskazują, że sposób odżywiania się respondentów pozostawia wiele do życzenia pod względem jakościowym i pod względem regularności spożywania posiłków.
Z ofia K aw czyńska-B utrym