Samoocena sytuacji b y tow ej

Analiza statusu społecznego jest jednym z ważniejszych obszarów badań socjologicznych o długich tradycjach, łączy się z obszarem analiz socjologii struktury społecznej248 i odwołuje się do przyjętych tam wyznaczników statu­

su. Podstawę rozważań i badań empirycznych w tym nurcie socjologii stanowią głównie takie wyznaczniki, jak sytuacja bytowa (zasoby materialne, dochody), poziom wykształcenia (kompetencje), dostęp do władzy (władza polityczna czy pozycja w strukturze ekonomicznej), zdrowie, czas wolny. Do analizy statusu bywają też włączone szanse, a więc realna możliwość posiadania/ zachowania/

zdobycia - bogactwa, wykształcenia i udziału we władzy.

Nawiązując do tej tradycji, ze świadomością wielu jej obciążeń, podjęliśmy badania zagrożeń i szans związanych z aktualnym miejscem w strukturze społecznej badanej przez nas młodzieży, oraz analizę czynników, które mogą mieć wpływ na zmianę ich aktualnego usytuowania społecznego. Status bada­

nych przez nas młodych ludzi jest w dużej mierze wyznaczony statusem ich rodzin, a oni sami albo podejmą działania dla jego zmiany, albo odziedziczą ten status. Obecnie znajdują się w okresie nabywania własnego statusu, i czy są tego świadomi czy nie, uczestniczą w procesie ruchliwości społecznej, za­

jmowania miejsca w społecznej strukturze nierówności. Interesuje nas więc, jakie są ich plany życiowe (edukacyjne, zawodowe i rodzinne) i jakie podejmują działania związane z przyszłym statusem, ale także na jakie napotykają przeszkody i zagrożenia, gdzie znajdują pomoc i wsparcie i jak sami zwiększają lub ograniczają szanse, by zrealizować swoje plany życiowe.

Punktem wyjścia jest dla nas diagnoza sytuacji w ocenie badanej młodzieży.

Dla podejmowanych przez nich działań ważniejsze wydaje się nie to, jak w obiektywnych miarach (np. ubóstwa) określimy ich sytuację. Ważniejsze jest to> jak oni sami, młodzi ludzie z „Ziem Północnych” , „regionu drugiej prędko- sci > postrzegają i jak sami oceniają swoją sytuację bytową, swoje zdrowie, czy chcą mieć wpływ na polityczne rozwiązania problemów społecznych i ekonomi­

cznych w kraju, głosując na jakąś opcję polityczną, czy wycofują się z wyborów, Jak hierarchizują wartości, do których dążą, co ma największy wpływ na ich

H. Domański, Struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004.

100 Zofia Kawczyńska-Butrym

postawy i wybory życiowe, ale też na ich codzienne zachowania w środowis­

kach, w których żyją, z którymi się utożsamiają, i które ich socjalizują.

Jednym z wyjściowych obszarów analizy sytuacji badanej przez nas mło­

dzieży w województwie warmińsko-mazurskim, jej zagrożeń i szans było określenie, jaka jest jej sytuacja bytowa, stan zdrowia, aktywność związana z edukacją, pracą i uczestnictwem w kulturze.

W badaniach prowadzonych wśród studentów Politechniki Częstochows­

kiej na otwarte pytanie o najważniejsze problemy nurtujące środowisko stu­

denckie, najczęściej (1/4 respondentów) wymieniła brak środków material­

nych.249 Zdając sobie sprawę ze znaczenia standardu materialnego w karierze szkolnej, szansach edukacyjnych i życiowych młodych ludzi, starano się okreś­

lić, jak nasi respondenci oceniają aktualną sytuację materialną swoją i/ lub swojej rodziny.

Tabela 11 Sam oocena sytuacji materialnej

Kategoria oceny Ogółem Kobiety M ężczyźni

1 % 1 % 1 %

Bardzo dobra 40 7,9 25 7,5 15 8,7

Dobra 254 50,1 170 50,9 84 50,1

Dostateczna 193 38,1 125 37,4 68 39,3

Zła 18 3,6 12 3,6 6 3,5

Bardzo zla 2 0,4 2 0,4 0 0,0

Źródło: badania własne.

Wobec danych ogólnopolskich, które wskazują, że co druga rodzina żyje w ubóstwie, a w województwie warmińsko-mazurskim jest 30% bezrobotnych, przy czym wśród ludzi młodych bezrobocie sięga 40%, uzyskane wyniki dotyczące samooceny sytuacji materialnej mogą być zaskakujące. Generalnie bowiem blisko 60% respondentów ocenia sytuację materialną pozytywnie - jako bardzo dobrą i dobrą. Jednocześnie, na co wskazuje analiza wywiadów fokusowych, młodzi ludzie wielokrotnie podnoszą kwestię braku pieniędzy, jako bariery edukacyjnej, a także czynnika wymuszającego decyzje o wyjeździe za granicę lub wyjeździe do większej miejscowości w poszukiwaniu pracy, zapewnienia jakiegoś źródła utrzymania, zdobycia pieniędzy na rozpoczęcie lub kontynuację studiów. Skąd więc tak pozytywna ocena.

249 E. Gorczycka, S tu d ia -p ra ca - społeczeństwo, w opinii studentów Politechniki Częstochowskiej, W ydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 1998, s. 47.

Samooceny własnego położenia społecznego 101 Uzyskane dane można interpretować zgodnie z wynikami badań prowadzo-

województwie warmińsko-mazurskim w popegeerowskich osiedlach roku 2000, kiedy znaczna część ówczesnych respondentów podobnie dość ko oceniła swoją sytuację bytową. Jak się okazało, oceniali ją relatywnie Ho standardu życia swoich sąsiadów z tychże osiedli. Na tym tle należy vDomnieć, że problemy zgłaszane przez młodzież popegeerowskich osiedli oku 2000 koncentrowały się wokół trudności związanych ze zdobyciem acy (prawie 75%), a także z tym, za co kupić jedzenie i ubranie (65%).250

W badaniach 2004 r. uczestniczyli w większości młodzi ludzie, którzy studiują, ale podjęli ich zdaniem mniej kosztowne, choć płatne studia w prywa­

tnej szkole, na które sami muszą zdobyć pieniądze. Z kolei w wywiadach fokusowych dominowali uczestnicy niestudiujący, także bezrobotni i często też w różny sposób zdobywający pieniądze na życie (którzy również byli uczest­

nikami badań ilościowych). Uzyskane oceny własnej sytuacji bytowej przez respondentów pozwalają przypuszczać, że faktycznie w większości sytuacja materialna w ich rodzinach jest relatywnie wyższa niż przeciętne warunki materialne rodzin w ich środowiskach zamieszkania. I wydaje nam się, że tylko tak możemy interpretować wyrażaną pozytywną ocenę statusu materialnego.

W badaniach starano się określić, czy środowisko zamieszkania ma wpływ na samoocenę sytuacji materialnej młodych ludzi. Ponieważ w 23 kwestiona­

riuszach ankiety brak było informacji o środowisku zamieszkania, analiza szczegółowa uwzględniła tylko te kwestionariusze, w których respondenci udzielili takiej informacji. Przy analizie zależności między kategorią zamiesz­

kania a oceną sytuacji materialnej połączono kategorie oceny „zła i bardzo zła” . Było to podyktowane małymi łiczebnościami wskazań podawanych przez respondentów w obu tych kategoriach ocen.

Tabela 12 Sam oocena sytuacji materialnej a kategoria zamieszkania

Wyszczególnienie Bardzo dobra Dobra Dostateczna Zla i b. zla

1 % 1 % 1 % 1 %

Olsztyn 2 6,7 18 60,0 10 33,3 0 0,0

Miasto do 50 tys. 14 7,2 105 54,1 67 34,5 8 4,1

_Osada, miasto do 20 tys. 6 7,0 46 53,5 32 37,2 2 2,3

Osiedle b. PGR 6 9,7 23 37,1 26 41,9 7 11,3

Wieś 9 8,0 52 46,4 48 42,9 3 2,7

Razem 37 7,6 244 50,4 183 37,8 20 4,1

Źródło: badania własne Chi-kwadrat 16,194 (d f 12) p = 0, 183.

fcj

---250 E. Sikora, M łodzież o swojej sytuacji, planach, dążeniach życiowych i zawodowych, w:

Mieszkańcy osiedli byłych pegeerów ..., dz. cyt., s. 52.

102 Zofia Kawczyńska-Butrym

Wyniki analizy nie potwierdziły istotnej zależności statystycznej między zmiennymi. Jednak szczegółowa analiza rozkładu procentowego pozwala zwró­

cić uwagę, że im większa miejscowość, tym bardziej pozytywna ocena własnej sytuacji materialnej przez zamieszkałą tam młodzież. Najgorzej swoją sytuację materialną ocenia młodzież mieszkającą w popegeerowskich osiedlach. Łącznie ocenę złą i bardzo złą wyraziła ponad połowa badanych z tej kategorii zamiesz­

kania (53,2%), a następnie młodzież zamieszkała na wsi (łącznie 45,6%) i co trzeci młody człowiek z Olsztyna (33,3%). Negatywne oceny sytuacji material­

nej wyrażane były przez blisko 40% respondentów z średnich i małych miast.

Uzyskane wyniki skłaniają więc raczej do ujawniania dystansów material­

nych między młodzieżą żyjącą w różnych typach miejscowości. Różnica ocen bardzo dobrych i dobrych łącznie między mieszkańcami popegeerowskich osiedli a mieszkańcami Olsztyna wyniosła 20pp na niekorzyść młodzieży z osiedli popegeerowskich.

Bardzo wyraźnie zaznaczyła się także zależność między wcześniejszymi rodzinnymi powiązaniami z pracą w pegeerze (praca rodziców) a oceną sytuacji materialnej.

Tabela 13 Sam oocena sytuacji bytowej a zatrudnienie rodziców w b. PGR*

Dane o zatrudnieniu

Bardzo dobra Dobra Dostateczna Zła i b. zła

1 % 1 % 1 % 1 %

Pracowali: oboje lub jedno

z rodziców 12 8,6 51 36,7 64 46,0 12 8,6

Nie pracowali 27 7,7 191 54,7 123 35,2 8 2,3

Łącznie 39 8,0 242 49,6 187 38,3 20 4,1

Źródło: badania własne Chi-kwadrat 19,4000 (3 df) p = 0,000.

* 19 respondentów nie udzieliło odpowiedzi na pytanie o zatrudnienie rodziców w pegeerze

Łącznie pozytywnie (bardzo dobrze i dobrze) sytuację bytową oceniło tylko 45,3% młodych ludzi z rodzin popegeerowskich, podczas gdy z pozostałych rodzin ocen pozytywnych było 62,4%. Różnica między oceną własnego standar­

du materialnego a zatrudnieniem rodziców okazała się istotna statystycznie.

Potwierdzona została hipoteza o trudniejszej sytuacji materialnej młodych ludzi wywodzących się z rodzin byłych pracowników pegeerów w porównaniu z sytuacją pozostałej młodzieży. Wyniki sygnalizują więc znaczy zakres de- prywacji potrzeb materialnych tej młodzieży.

Ogólnie jednak należy podkreślić, że badana młodzież w znacznym stopniu pozytywnie ocenia własną sytuację bytową. Ocena ta różni się zdecydowanie na korzyść w porównaniu z wynikami badań, jakie prowadzono w 2004 r. wśród 100 (dobranych metodą kuli śniegowej) bezrobotnych (w wieku 20-50 lat)

Samooceny własnego położenia społecznego 103 zamieszkałych w Bartoszycach. Tylko 4 osoby wśród bezrobotnych (4%) oceni­

ły swoją sytuację jako dobrą, co czwarty badany (26%) ocenił ją jako dostatecz­

ną, a pozostali (70%) oceniali ją negatywnie: jako złą 48%, a jako bardzo złą 22% badanych.251