Za kolejne kryterium wyznaczające pozycję wartości uznano „gotowość oddania życia”. Zastosowanie tego kryterium spowodowało najwyższą polary
zację wskazań.
Tabela 27 Wartości godne ofiary życia (analiza sum aryczna dwóch wskazań)
Lp. Wartość 1 %
1 szczęście rodzinne 265 52,3
2 dzieci 255 50,3
3 wielka m iłość 187 36,9
4 honor, honor rodziny 72 14,2
5 ojczyzna i wartości patriotyczne 34 6,7
6 w olność i sprawiedliwość społeczna 29 5,7
7 wiara i wartości religijne 25 4,9
8 wykształcenie i zwiększanie własnych kompetencji zawodowych 13 2,6
9 pieniądze i możliwości posiadania 11 2,2
10 własny rozwój i kształtowanie swojego charakteru 10 2,0
11 przyjem ności i możliwość używania i korzystania z życia 10 2,0
12 władza i możliwość kierowania, rządzenia ludźmi 5 1,0
Źródło: badania własne.
Zmienneistotnestatystycznie we wskazaniachdwóchwartości, zaktóremłodzież oddałabyżycie
System wartości badanej młodzieży 129
03 I . 2 . 2’ u O Ö > »
*73 0) O 03 F—
N tsJ
■5? .
CG c
§ 1 § .2 ö R -P o 1§ ” -N
CÖ
CÖ - r
Ö I
3 ^ '
CÖ o '
ć?
Z
O O O'O ”
2 N dH a p *
c I “ a
•-" I
CÖ
£
03N O w >.
•S' O
? "U
!
1 ä 03 <K0'O£N 3 u
b S£ ÇÔ
‘ y o3
'030ö -3 s
■R ä N 2 »H r^i
CU
03 .-H
'S ß iH ^
Źródło:badaniawłasne.
130 Zofia Kawczyńska-Butrym
Spośród wartości wskazywanych przez co drugiego respondenta najważ
niejsze okazały się tylko dwie, szczęście rodzinne i dzieci, a następnie trzecia - wielka miłość, za którą, zgodnie z deklaracjami, mógłby oddać życie co trzeci badany młody człowiek (36,9%). Na wyższych pozycjach niż to było przy uwzględnieniu poprzednich kryteriów znalazła się wartość „honor i honor rodziny”. Wymieniał ją blisko co szósty respondent. Wszystkie, choć w różny sposób, związane są z rodziną.
Jest niezwykle interesujące i myślę, że wymaga dalszych analiz, że wartości, za które oddawali życie młodzi Polacy w poprzednich pokoleniach, kiedy los i historia stawiały przed nimi dramatyczne wybory, a także warto
ści, które w ostatnich latach są przedmiotem ofiary życia młodych ludzi w różnych krajach, a więc ojczyzna i wartości patriotyczne, wolność i sprawie
dliwość społeczna oraz wiara i wartości religijne - pojawiają się w deklarac
jach niezwykle rzadko (odpowiednio: ojczyzna 6,7%, wolność i sprawiedliwość 5,7%, wiara 4,9%). Wprawdzie nie badaliśmy szczegółowo tej problematyki, ale uzyskane wyniki wskazują na potrzebę bliższego jej rozpoznania z uwagi na znaczenie, jakie w literaturze aksjologicznej nadaje się tego rodzaju wartościom oraz ze względu na fakt, że młodzież jest ujmowana jako jeden z głównych „nośników” tych właśnie wartości. Ostatnio kwestię tę w kontekś
cie tradycji i patriotyzmu młodego pokolenia podjął Leon Dyczewski. Zwraca on uwagę, że „z dużym prawdopodobieństwem można powiedzieć, że gdyby uczestnicy powstania warszawskiego z 1944 r. żyli w okresie powstania listopadowego 1831 r., czy styczniowego 1863 r., to wzięliby w nich udział.
Można przypuszczać, że dzisiejsza młodzież z pewnością walczyłaby o niepod
ległość i suwerenność Polski, gdyby one były zagrożone.”280 Czy wypowiedzi badanej przez nas młodzieży kwestionują tę konstatację? Zgromadzony mate
riał badawczy nie daje podstaw do potwierdzenia tej wątpliwości, ale ją sugeruje.
Wśród najczęściej wymienianej wartości - „szczęścia rodzinnego”, - zmien
nymi różnicującymi częstotliwość deklaracji okazały się:
- płeć (o 17,lpp częściej kobiety niż mężczyźni);
- miejsce zamieszkania - najczęściej (62,8%) szczęście rodzinne wymieniają respondenci z miast do 20 tys., najrzadziej z popegeerowskich osiedli (35,5%);
- praca rodziców w pegeerze (o 14,5 pp rzadziej wymieniają tę wartość młodzi ludzie z rodzin byłych pracowników PGR niż pozostali);
- ocena aktualnej sytuacji życiowej (częściej osoby oceniające pozytywnie swoją sytuację życiową (54,2%) niż oceniające ją niekorzystnie (18,2%).
280 L. Dyczewski, Znaczenie tradycji dla rozwoju narodu i społeczeństwa, w: Stare i nowe struktury społeczne w Polsce, t. V. Terytorialne struktury społeczne, Wyd. UMCS, Lublin 2004, s. 219.
System wartości badanej młodzieży 131
R ów nież deklarowanie gotowości oddania życia za „dzieci” jako wartość okazało statystycznie istotną zależność:
z płcią - kobiety (53,9%) częściej wskazują tę wartość niż mężczyźni (43,4%);
wiekiem , (z wiekiem wzrastają wskazania tej wartości odpowiednio do ' kategorii wieku: 42,9%, 48,1% i 69,6%);
ze stanem cywilnym (będący w związku małżeńskim 81,0%, rzadziej osoby będące w konkubinacie 53,3%, najrzadziej osoby stanu wolnego 45,4%);
- miejscem zamieszkania (częściej w różnych kategoriach miast - nawet 6 wskazań, najmniej wskazań wśród mieszkających na wsi - 40,2%);
_ deklaracją wiary - najczęściej niewierzący ale zachowujący niektóre tradycje i praktyki religijne (60,9%), najrzadziej niewierzący i niepraktykujący (10,%), pośrednią pozycję zajęły wskazania osób wierzących i praktykujących (49,3%).
„Wielka miłość” znalazła się na trzecim miejscu jako wartość, za którą młodzi ludzie gotowi byliby ofiarować życie. Deklaracje okazały się zróż
nicowane ze względu na:
- płeć (kobiety 41,0%, mężczyźni 28,9%, różnica = 12,1 pp);
- stan cywilny (w związku nieformalnym 50,0%, żyjący w związku małżeńskim 26,2%);
- deklarację wiary (czterokrotnie częściej wartość tę wymieniają wierzący 40,9% niż obojętni i ponad dwukrotnie częściej niż niewierzący i nieprak- tykujący 17,4%).
Jeszcze jedna wartość godna jest odnotowania - „honor i honor rodziny”, za którą, zgodnie z deklaracjami młodych ludzi mógłby oddać życie prawie co szósty z nich (14,2%). Okazała się ona statystycznie zależna od takich zmien
nych jak:
- płeć (ponad dwukrotnie częściej wartość tę wskazują mężczyźni 22,5% niż kobiety 9,9%);
- stan cywilny - najczęściej wolni (16,8), w związku małżeńskim i nieformal
nym, na jednym poziomie, w ogóle nie oddałby życia nikt, komu rozpadł się związek małżeński,
ocena zadowolenia - mniej zadowoleni ze swojego obecnego życia ponad pięciokrotnie rzadziej oddaliby je za honor własny i rodziny (2,4%) w porów
naniu z zadowolonymi (15,2%).
Deklaracje oddania życia za ojczyznę i wartości patriotyczne, mimo niewielu wskazań (34), również zróżnicowana były ze względu na:
~ płeć (życie mogliby oddać prawie ośmiokrotnie częściej mężczyźni 15,6% niż kobiety 2,1%);
miejsce zamieszkania (najczęściej z PGR - 14,5%);
deklarację wiary (relatywnie częściej osoby niewierzące - licząc łącznie 9,3%
niż deklarujące wiarę i praktyki - łącznie 2,2%);
132 Zofia Kawczyńska-Butrym
- ocenę własnych szans na realizację planów życiowych (częściej byliby skłonni oddać życie za ojczyznę ci, którzy najgorzej oceniają swoje szanse życiowe - bardzo małe i brak szans 15,0%, najrzadziej, którzy oceniają je jako przeciętne 4,3%).
Wskazania poświęcenia życia za „wolność i sprawiedliwość” różniła tylko:
- płeć - o 7,7 pp częściej wymieniali tę wartość mężczyźni (17,3%) niż kobiety (9,6%)
Za „wiarę i wartości religijne” (łącznie 25 osób 4,9%) niewielu responden
tów skłonna byłaby oddać życie. Niewielkie liczebności, choć potwierdzone różnicami istotnymi statystycznie, nie pozwalają na jednoznaczne wnioski, niemniej jednak odnotowano zróżnicowanie deklaracji ze względu na:
- płeć (blisko trzykrotnie częściej mężczyźni - 8,7% niż kobiety 3,0% w licz
bach bezwzględnych 15 mężczyzn i 10 kobiet);
- miejsce zamieszkania (najczęściej mieszkający w popegeerowskich osiedlach - 11,3%);
- praca rodziców w PGR (trzykrotnie częściej niż niemający związków z pracą w PGR - odpowiednio mający związek 10,1%, a pozostali 3,2%);
- autodeklaracja wiary (w ogóle nie wymieniają tej wartości osoby niewierzące i obojętne religijnie, najczęściej wymieniają ją osoby wierzące i praktykujące - 8,4%).
Pozostałe wartości godne oddania życia wskazywało jedynie niewielu re
spondentów, dlatego pominięto je w analizie.
Warto podkreślić, że żadna z analizowanych wartości, za które młodzi ludzie byliby gotowi oddać życie, nie wykazała zależności statystycznej z oceną sytuacji materialnej. Jak więc widzimy, najczęściej deklarowane przez badaną młodzież wartości miały związek z płcią respondentów i ich autodeklaracją wiary. Te dwie cechy należy więc uznać za główne determinanty deklarowa
nych wartości w odniesieniu do ekstremalnego poziomu preferencji.
Było też interesujące, czy istnieją różnice w hierarchicznym układzie analizowanych wartości w zależności od przyjętych w analizie kryteriów (tabela 29).
Według wszystkich kryteriów na pierwszym miejscu wymieniane jest za
wsze „szczęście rodzinne”. Również wysoko, w kryterium ważności i sensu życia lokowana jest wartość określana jako „wielka m iłość”.
Według kryterium ważności (ogólny poziom preferencji) na trzeciej pozycji znajduje się rozwój i kształtowanie charakteru, a po nim wykształcenie i zwięk
szanie swoich kompetencji. Po tych wartościach wymieniane jest dziecko.
Pozycja dziecka wzrasta w dwóch kolejnych kryteriach. Według kryterium sensu życia (preferencje sensu życia) dziecko pojawia się na trzeciej pozycji tuż za szczęściem rodzinnym i wielką miłością, po dziecku - wykształcenie i pienią
dze. Według kryterium ofiary życia (ekstremalny poziom wartości) dziecko
System wartości badanej młodzieży 133
Tabela 29 W artości według trzech kryteriów wyboru
Kryterium ważności* Kryterium sensu życia Kryterium ofiary życia
Pozycja wartości % pozycja wartości % pozycja wartości %
Szczeście rodzinne 86,6 szczęście rodzinne 70,8 szczęście rodzinne 52,3
Miłość 71,6 m iłość 57,8 dzieci 50,3
Własny rozwoj
i charakter 61,7 dzieci 31,8 miłość 36,9
Wykształcenie 59,6 wykształcenie 30,3 honor 14,2
Dzieci 54,2 pieniądze 25,5 ojczyzna 6,7
Honor 49,7 własny rozwój
i charakter 25,1 wolność 5,7
Wolność 48,7 h onor 14,9 wiara 4,9
Przyjemne życie 38,3 przyjem ne życie 14,6 wykształcenie 2,6
Pieniądze 26,8 wolność 12,2 pieniądze 2,2
Wiara 15,2 wiara 9,1 własny rozwój
i charakter 2,0
Ojczyzna 10,3 ojczyzna 2,8 przyjemne życie 2,0
Władza 5,7 władza 2,8 władza 1,0
Źródło: badania własne.
* Według wskazań „bardzo ważne"
zajmuje drugą pozycję tuż po szczęściu rodzinnym, a dopiero na kolejnych pozycjach - miłość, honor i ojczyzna.
Według wszystkich kryteriów ostatnią pozycję wśród analizowanych warto
ści zajmuje „ władza i możłiwość kierowania/rządzenia innymi”. Niską pozycję władzy i stanowisk kierowniczych potwierdzają też badania Kazimierza Sopu- cha, według którego „władza i kierownicze stanowisko (...) zawsze występowa
ły na końcu szeregów rangowych.”281
Według kryterium ważności i kryterium sensu życia (ogólnego i ekstremal
nego poziomu wartości) nieco wyżej, ale na dole hierarchii znajdują się „ wiara i ojczyzna”.
W podsumowaniu warto odnotować, że kategoria szczęście rodzinne, jaką badani wysunęli na czoło deklarowanych wartości, pojawia się też w wypowie
dziach młodzieży badanej przez różnych autorów. Nie zawsze jednak, jak w Przypadku naszych badań, zajmuje czołową lokatę. Być może zależy to od Wlelu zmiennych różnicujących badane populacje, ale też od sposobu sfor
mułowania pytań, na które odpowiadają respondenci. Między innymi badania Prowadzone w 1983 r. wśród młodych torunian miały na celu określenie
281 K. Sopuch, Na obrzeżu. Studia z socjologii religii, antropologii kulturowej i regionalizmu, Oficyna Wydawnicza Stopka, Łom ża 2001, s. 65.
134 Zofia Kawczyńska-Butrym
„pragnień i aspiracji egzystencjalnych” . Na pierwszym miejscu znalazły się wówczas „dobre warunki materialne i bytowe” (53,6%), na drugim (10,3%
wskazań) „szczęście i harmonia rodzinna.” 282 Ale wcześniejsze badania And
rzeja Kalety wyraźnie prowadziły do wniosku, że „badana młodzież [...]
upatruje w rodzinie ważną a nawet najważniejszą z wartości życiowych.”283 Należy też dodać, że brak postaw prospołecznych, wysuwanie na pierwszy plan wartości rodziny było już dostrzegane wcześniej. Zwracał na to uwagę W.
Adamski, pisząc o „niedorozwoju postaw uspołecznionych” wśród młodzieży i o „zamykaniu się” młodych ludzi w kręgu koleżeńskim lub własnej rodziny, co uznał za negatywną cechę młodzieży lat siedemdziesiątych.284 Nie przypusz
czam, by można było podobnie interpretować wyniki naszych badań, jeśli odniesiemy je do wyników badań aktywności społecznej i politycznej naszych respondentów.
Podejmując dalszą próbę interpretacji uzyskanych wyników odwołam się do pracy Władysława Piwowarskiego. Przytacza on za G. Heppem rozróżnienie dwóch rodzajów wartości - ascetycznych i samorealizacyjnych, z dominacją wartości samorealizacyjnych.285 „Pierwsze z nich wymagają poświęcenia jedno
stki ludzkiej dla dobra wspólnego, jak np. dyscyplina, posłuszeństwo, gotowość do ofiary, obowiązkowość, pilność, wierność samoopanowanie; drugie nato
miast związane są z egoizmem i prywatą jednostki ludzkiej, jak np. zdrowie, małżeństwo i rodzina, zabezpieczenie społeczne, wysoki standard materialny, dobrze płatny zawód, czas wolny i dużo osobistej wolności.”286 Uzyskane przez nas wyniki badań, choć nie nastawione na weryfikację takiej kategoryzacji wartości, ukazują orientację naszych badanych głównie na wartości samoreali- zacyjne. Natomiast spośród wartości, które można zaliczyć do kategorii as
cetycznych, na czoło wskazań naszych respondentów wysuwa się „własny rozwój i kształtowanie charakteru Wartości tej respondenci wprawdzie przy
znali bardzo ważne znaczenie, ale rzadziej wymieniali ją wśród mających najważniejsze znaczenie w ich życiu, a jeszcze rzadziej wśród tych wartości, za które warto byłoby oddać życie.
282 A. Kaleta, W. Więclawski, M łodzi torunianie. M obilność społeczna - wartości życiowe - aktyw
ność kulturalna, UM K Toruń, 1988, s. 90, 94.
A. Kaleta, Jakość życia a uczestnictwo w kulturze. Na przykładzie badań nad wybraną zbiorowością młodzieży pochodzenia wiejskiego, PAN - IRWiR, Warszawa 1981, s. 121.
284 W. Adamski, M łodzież i społeczeństwo, Wiedza Powszechna Warszawa, 1976, s. 201.
285 G. Hepp, Zerfall der polnitischen K ultur ? Wertvorstellungen im Wandel, K oln 1984, cyt. za:
W. Piwowarski, Wartości życia codziennego, w: W. Zdaniewicz (red.), R eligijność Polaków 1991-1998, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2001, s. 54.
286 W. Piwowarski, Wartości życia codziennego, dz. cyt., s. 54.
tfarek Butrym