Zewnętrzne i wewnętrzne sankcje w przypadku naruszenia

do życia

Sankcje społeczne, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne, formalne i nie­

formalne stanowią emocjonalny komponent normy. W wypadku nieprzestrze­

gania powszechnie obowiązujących norm zazwyczaj występują negatywne sankcje społeczne. Częstotliwość występowania i rodzaj sankcji społecznych decyduje w dużym stopniu o znaczeniu normy dla danej zbiorowości. W przypa­

dku norm regulujących sposób zdobywania środków do życia w trudnej sytuacji ekonomicznej szczególnie istotne wydają się być sankcje wewnętrzne i niefor­

malne sankcje zewnętrzne. Respondentów zapytano, czy w przypadku naru­

szenia prawa w celu zdobycia środków do życia czuliby się: winni/niewinni (sankcja wewnętrzna), zawstydzeni/dumni (sankcja wewnętrzna), potępia­

ni/podziwiani (sankcja zewnętrzna nieformalna). W każdym przypadku nale­

żało wybrać jedną z siedmiu odpowiedzi (przykład: 1 - bardzo winny, 2 - dość winny, 3 - trochę winny, 4 - obojętnie, 5 - trochę niewinny, 6 - dość niewinny, 7 - bardzo niewinny). W przypadku każdej z trzech sankcji pewien odsetek respondentów nie udzielił odpowiedzi (tabela 3). Pytanie to można uznać za drażliwe i być może stąd owa niechęć do udzielania nań odpowiedzi. Statystycz­

nie częściej braki odpowiedzi występowały w grupie wiekowej 25 - 30 lat. Aż 33,3% respondentów w tym przedziale wiekowym nie odpowiedziało, czy czułoby się potępionym/podziwianym (p<0,01, „15-19” - 18,6%, „20-24”

- 17,4%), a 26,1% pominęło pytanie o poczucie zawstydzenia/dumy (p<0,05,

„15-19” - 15,7%, „20-24” - 13,9%). Żadne inne zmienne nie wykazały istotnie statystycznego związku z udzielaniem przez respondentów odpowiedzi na omawiane pytanie.

Odpowiedzi młodzieży uczestniczącej w badaniach świadczą o tym, iż w przypadku naruszenia normy prawnej w celu zdobycia środków do życia częściej odczuwane były negatywne sankcje wewnętrzne (poczucie winy i za­

wstydzenia) niż zewnętrzne (potępienie).

Sankcje wewnętrzne

Aż 71% ankietowanych przez nas młodych ludzi odpowiedziało, iż od­

czuwałoby winę w przypadku naruszenia normy prawnej w celu zdobycia środków do życia (w tym: 36,5% - „bardzo winni” , 34,5% - „dość” i „trochę winni” ). Natomiast stosunkowo duży odsetek ankietowanej młodzieży (10,1%) deklarował w razie wystąpienia takiej sytuacji brak poczucia winy (w tym:

7,1% - „dość” i „trochę niewinni” , 3,0% - „niewinni” ). Dla 11,2% badanych byłoby to obojętne, czyli nie czuliby się ani winni, ani niewinni.

Podstawy wobec norm regulujących 89

O k a z a ł o się, iż występowanie poczucia winy u młodzieży w przypadku

n a r u s z e n i a normy prawnej w celu zdobycia środków do życia jest zróżnicowane

p r z e d e wszystkim ze względu na płeć (p<0,000).

Tabela 6

D e k l a r o w a n e występowanie poczucia winy w przypadku ewentualnego naruszenia norm y prawnej

a pleć

Wyszczególnienie Kobiety M ężczyźni

Bardzo winny 48,8% 21,4%

Dość i trochę winny 35,0% 42,2%

Obojętnie 6,8% 22,6%

Dość i trochę niewinny 6,8% 9,4%

Bardzo niewinny 2,6% 4,4%

Razem: 100% 100%

Źródło: badania własne.

Blisko połowa spośród objętych badaniami kobiet i tylko niewiele ponad 20% mężczyzn deklarowało, iż miałoby silne poczucie winy w przypadku ewentualnego naruszenia prawa w celu zdobycia środków do życia. Co ciekawe, mężczyznom częściej było to obojętne.

Cechą różnicującą odpowiedzi młodzieży na poziomie istotnym statystycz­

nie okazała się lokalizacja powiatu, w którym mieszka badana młodzież (p<0,01). Młodzi mieszkańcy powiatów wewnętrznych częściej odpowiadali, iż czuliby się bardzo winni w przypadku złamania prawa niż młodzież z powiatów przygranicznych (wewnętrzne - 44,9%, przygraniczne - 26,0%). Ponadto, rzadziej było im to obojętne (wewnętrzne - 10,8%, przygraniczne - 18,1%) i rzadziej deklarowali brak poczucia winy (wewnętrzne - 8,8%, przygraniczne - 14,9%).

Respondentów zapytano także, czy czuliby się zawstydzeni czy też dumni, gdyby złamali prawo zdobywając środki do życia. Okazało się, iż zaledwie 5,6%

spośród nich deklarowało poczucie dumy w razie wystąpienia takiej sytuacji (w tym: 2,6% - „dość” i „trochę dumni” , 3,0% - „bardzo dumni” ) zaś 65,3%

odczuwałoby zawstydzenie (w tym: 26,6% - „dość” i „trochę zawstydzeni” , 38,7% - „bardzo zawstydzeni” ).

Także w tym przypadku płeć różnicowała odpowiedzi młodzieży (p<0,000). Zgodnie z deklaracjami, kobiety częściej niż mężczyźni czułyby się bardzo zawstydzone, gdyby musiały zdobywać środki do życia łamiąc przy tym prawo.

90 Elżbieta Czapka

Tabela 7 Deklarowane występowanie poczucia zawstydzenia/dumy w przypadku ewentualnego naruszenia

norm y prawnej a płeć

Wyszczególnienie Kobiety M ężczyźni

Bardzo zawstydzony 56,7% 24,5%

Dość i trochę zawstydzony 29,9% 35,0%

Obojętnie 7,4% 32,9%

Dość i trochę dumny 1,8% 5,5%

Bardzo dumny 4,2% 2,1%

Razem 100% 100%

Źródło: badania własne.

Cechą różnicującą odpowiedzi respondentów na poziomie istotnym statys­

tycznie okazała się lokalizacja powiatu, w którym mieszkają (p<0,01) i ocena swojej sytuacji materialnej (p<0,05). W przypadku złamania prawa w celu zdobycia środków do życia młodzież z powiatów przygranicznych rzadziej odczuwałaby zawstydzenie i częściej czułaby się dumna niż młodzież z powia­

tów wewnętrznych.

Tabela 8 Deklarowane występowanie poczucia zawstydzenia/dumy w przypadku ewentualnego naruszenia

norm y prawnej a powiat

W yszczególnienie

Powiaty

przygraniczne wewnętrzne

Bardzo zawstydzony 35,7% 50,9%

Dość i trochę zawstydzony 33,0% 31,4%

Obojętnie 20,9% 13,7%

Dość i trochę dumny 5,2% 1,5%

Bardzo dumny 5,2% 2,6%

Razem 100% 100%

Źródło: badania własne.

Zgodnie z deklaracjami „bardzo zawstydzone” częściej byłyby osoby o dob­

rej i bardzo dobrej sytuacji materialnej niż pozostałe kategorie młodzieży (bardzo dobra sytuacja materialna - 51,4%, dobra - 49,8%, przeciętna - 40,1%, zła i bardzo zła - 42,1%). Być może trudna sytuacja materialna jest dla badanych osób pewnym usprawiedliwieniem dla ewentualnego naruszenia prawa w celu zdobycia środków do życia.

Podstawy wobec norm regulujących 91

S a n k c je zewnętrzne

O sile normy w dużym stopniu świadczy występowanie zewnętrznych ankcji w przypadku jej naruszenia, czyli rodzaj reakcji społecznej na popeł- iony przez jednostkę czyn. W kwestionariuszu ankiety zapytano młodzież, czy czułaby się potępiana czy też podziwiana w sytuacji stosowania niezgodnych z prawem sposobów zdobywania środków do życia. Potępienie i podziw to sankcje nieformalne, nie bez przyczyny uwzględnione w omawianych bada­

niach. Sankcje nieformalne mają czasami równie duży wpływ na postępowanie jednostki, jak sankcje formalne (więzienie, nagana, grzywna). Jeżeli w przypa­

dku naruszenia normy występują dotkliwe negatywne sankcje ze strony innych aktorów społecznych, świadczy to o dużej sile oddziaływania normy w danej zbiorowości. Okazało się, iż 5% respondentów odczuwałoby podziw ze strony otoczenia w przypadku niezgodnego z prawem zdobywania środków do życia (w tym: 2,8% - „dość” i „trochę podziwiani”, 2,2% - „bardzo po­

dziwiani” ). Co ważne, aż 22,3% ankietowanych uznało, iż byłoby im to obojętne, czy byliby potępiani czy też podziwiani. Należy zaznaczyć, iż jedynie płeć różnicowała deklaracje respondentów związane z odczuwaniem omawia­

nej sankcji zewnętrznej (p?0,000). Kobiety zdecydowanie częściej niż mężczy­

źni odpowiadały, iż czułyby się potępiane w przypadku złamania prawa w celu zdobycia środków do życia i rzadziej zgłaszały, że byłoby im to obojętne.

Tabela 9 Deklarowane występowanie poczucia bycia potępianym/podziwianym w przypadku ewentualnego

naruszenia normy prawnej a pleć

W yszczególnienie

Pleć

kobiety mężczyźni

Bardzo potępiany 37,2% 16,3%

Dość i trochę potępiany 37,1% 33,3%

Obojętnie 19,5% 44,4%

P o ś ć i trochę podziwiany 3,3% 3,7%

Bardzo podziwiany 2,9% 2,2%

Razem 100% 100%

Zródlo: badania własne.

Należy podkreślić, że w przypadku każdej z trzech analizowanych sankcji, męzczyźni zdecydowanie częściej niż kobiety deklarowali poczucie obojętności.

Przystępując do badań założono, iż w powiatach przygranicznych, gdzie powszechnym zjawiskiem jest niezgodny z prawem przemyt, młodzież rzadziej będzie deklarować występowanie poczucie potępienia ze strony innych osób niż

92 Elżbieta Czapka

w powiatach wewnętrznych. Okazało się jednak, iż odczuwanie przez młodzież występowania zewnętrznej sankcji nieformalnej nie było zróżnicowane ze względu na odległość powiatów od granicy.

Wyniki badań wskazują, iż zarówno w powiatach wewnętrznych, jak i przygranicznych w przypadku niezgodnego z normami zdobywania środków do życia młodzież rzadziej odczuwałaby występowanie sankcji zewnętrznych niż wewnętrznych. Mamy do czynienia z ciekawym zjawiskiem, gdy brak zdecydowanej reakcji społecznej na łamanie prawa przez jednostkę nie wpływa na samoocenę jej postępowania i nie niweluje poczucia winy i wstydu. Mło­

dzież, postępując niezgodnie z prawem w celu zdobycia środków do życia postąpiłaby więc niezgodnie z własnym systemem wartości, nie zawsze jednak czułaby się potępiana z powodu swojego postępowania.

Okazało się, iż mężczyźni rzadziej niż kobiety deklarowali odczuwanie zarówno sankcji wewnętrznych, jak i sankcji zewnętrznej w sytuacji, gdy złamaliby prawo w celu zdobycia środków do życia. Nie tylko więc częściej niż kobiety dopuszczają łamanie tych norm oraz częściej deklarują ich łamanie, ale też rzadziej odczuwają z tego powodu poczucie winy i wstydu oraz rzadziej doświadczają potępienia ze strony innych ludzi.

Podsumowując, należy zaznaczyć, iż dla określonej grupy respondentów zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne sankcje występujące w przypadku naruszenia normy prawnej w celu zdobycia środków do życia nie mają znacze­

nia, gdyż ta młodzież według deklaracji odczuwałaby obojętność. Ponadto, wysoki odsetek osób (22,3%) deklarujących, iż byłoby im obojętne, czy byliby potępiani czy też podziwiani w przypadku złamania normy prawnej w celu zdobycia środków do życia, świadczy o dość małym znaczeniu nieformalnej kontroli społecznej dla postępowania jednostek.

6.5. W artości najwyżej cenione przez m łodzież a postawy