1. Wstęp
P
ojęcie lingua wywodzi się z łaciny i oznacza język (zarówno w sensie anatomicznym, jak i lingwistycznym). Język rozwija się dynamicznie, dlate-go pojawia się w nim coraz więcej zapożyczeń, wynikających z konieczności nazywania nowych przedmiotów, pojęć, zjawisk, uwzględniających prze-miany w życiu politycznym i gospodarczym. W swoim rozwoju każdy język narodowy „zdąża do tego, by swoją społeczną i funkcjonalną ekstensją objąć całość życia zbiorowego społeczeństwa swoich użytkowników oraz całość ich duchowej, intelektualnej i artystycznej, kultury” (Walczak 2003: 324).Każdy język ma zatem swój populacyjno-społeczno-kulturowy zasięg, czyli innymi słowy ma charakter przestrzenny (por. Puppel 2007: 80). Obecnie najbardziej rozpowszechnionym językiem w skali globalnej jest język angiel-ski. Celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, co do-prowadziło do jego roli jako lingua franca? Poza tym skupimy się na pojęciu zapożyczenie z języka angielskiego i pytaniu o granicę między anglicyzmem a internacjonalizmem.
2. Pojęcie lingua franca
We wstępnych rozważaniach przedstawione zostaną różne koncepcje lingua franca, na podstawie wybranych słowników języka polskiego, nie-mieckiego i angielskiego oraz leksykonów językoznawczych.
Uniwersalny słownik języka polskiego PWN (2003: 444) traktuje lingua franca jako „mieszaninę elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, greckiego i arabskiego, używaną w portach Morza Śródziemnego do XIX
wieku”, natomiast w Słowniku wyrazów obcych PWN (1997: 655) lingua franca jest definiowana jako gwara złożona z elementów tychże języków. Dopiero Słownik PWN online1 podaje także drugie, inne znaczenie jako: „wspólny język, umożliwiający porozumiewanie się ludziom, którzy na co dzień mó-wią różnymi językami”. W znaczeniu pierwszym definicja prawie pokrywa się z tą, którą podaje Uniwersalny słownik języka polskiego PWN (2003), gdyż jest mowa również o gwarze złożonej z elementów wspomnianych pięciu języków, używanej w portach Morza Śródziemnego. Hasło jest jednak po-zbawione informacji, kiedy miało to miejsce.
W słownikach języka niemieckiego znajdziemy zbliżone definicje.
Na przykład słownik języka niemieckiego Deutsches Universalwörterbuch DUDEN (2011: 1125) w znaczeniu pierwszym traktuje lingua franca jako ję-zyk handlu i żeglugi morskiej, występujący w Średniowieczu w portach Morza Śródziemnego oraz określa go jako język romański nacechowany elementami języka arabskiego. W znaczeniu drugim punkt ciężkości po- łożony jest na fakt używania lingua franca jako języka wspólnego na tere- nach wielojęzycznych. Natomiast słownik wyrazów obcych Fremdwörterbuch DUDEN (2010: 616) wskazuje w pierwszym znaczeniu na lingua franca jako język zawierający słownictwo pochodzenia romańskiego, głównie włoskie-go, który inkorporuje również elementy języka arabskiego. W znaczeniu drugim lingua franca definiowana jest jako język służący porozumiewaniu się na większym obszarze, obejmującym kraje wielojęzyczne. Analizowany słownik egzemplifikuje język angielski jako międzynarodową lingua franca.
Z kolei słownik języka angielskiego Oxford English dictionary (2006: 1019) podaje znaczenia hasła lingua franca w odwrotnej kolejności niż wymienione powyżej słowniki języka polskiego i języka niemieckiego. Na pierwszy plan wysuwa się jego znaczenie jako język wspólny używany przez osoby posłu-gujące się różnymi językami ojczystymi. Znaczenie drugie podane jako hi-storyczne oznacza mieszaninę języków: włoskiego, francuskiego, greckiego, arabskiego oraz hiszpańskiego używanego w przeszłości na obszarze Morza Śródziemnego.
W leksykonach językoznawczych koncepcje lingua franca przedstawione są w sposób bardziej rozbudowany od słownikowego. Leksykon Metzler Lexikon Sprache (2010: 400) wskazuje na to, że definicja lingua franca w zna-czeniu języka używanego do komunikacji pomiędzy przedstawicielami różnych języków ojczystych została wprowadzona w roku 1953 przez UNESCO. Autor leksykonu podkreśla, że dziś najbardziej rozpowszechnio-ną lingua franca jest język angielski, który nie jest homogeniczny, gdyż może być zarówno językiem ojczystym (w różnych odmianach), jak i językiem drugim czy językiem obcym. Trzeba podkreślić, że zawarta w omawianym
________________________
1 <http://sjp.pwn.pl/>, 31.03.2013.
leksykonie definicja ma inny punkt ciężkości i zupełnie pomija pierwotne znaczenie lingua franca. Natomiast w leksykonie Bußmann Lexikon der Sprach- wissenschaft (2008: 408) uwzględnione są dwa znaczenia: pierwsze jako język Franków, czyli najstarszy język pidżynowy, który powstał w Średniowieczu.
Komunikowali się w nim chrześcijanie zachodniej Europy z muzułmanami tureckiego i arabskiego pochodzenia. W związku z tym lingua franca zawiera elementy języka tureckiego i arabskiego, bazą jest język włoski oraz inne języki romańskie, wpływ na lingua franca miały także język grecki oraz per-ski. W znaczeniu drugim pojawia się informacja o lingua franca jako języku służącym komunikacji w wielojęzycznych społecznościach. Jako przykłady wymienione są – oprócz języka angielskiego jako najbardziej rozpowszech-nionej w skali globalnej lingua franca – także język rosyjski jako lingua franca w dawnym Związku Radzieckim czy suahili we wschodniej Afryce, a także łacina jako linga franca Średniowiecza oraz język arabski jako lingua franca islamu.
Podsumowując, należy zaznaczyć jeszcze zasadniczą różnicę między lingua franca w znaczeniu historycznym a współczesnym. Jenkins (2007: 1) ujmuje to w następujący sposób:
The historical lingua franca had no NSs2, and this could be taken to imply that NSs of ENL (English as a Native Language) should be excluded from the definition of ELF3. Because of the international spread of English that has been growing apace since the latter part of the 20th century [...], English is frequently the mutual language of choice in settings such as conferences, business meetings, and political gatherings. The difficulty here is that such interactions may include NSs of English as well as its NNSs4.
W powyższym cytacie autorka porusza kwestię natywnych użytkowników języka angielskiego, pomijaną w większości omawianych pozycji i dlatego tym bardziej wartą podkreślenia.
Analiza wybranych źródeł pozwala stwierdzić, że nie we wszystkich z nich pojawia się znaczenie lingua franca jako języka wspólnego, a tylko nieliczne wskazują bezpośrednio na język angielski. Autorzy, którzy zdecy-dowali się na ten punkt ciężkości, są zgodni w kwestii bardzo dużego
roz-________________________
2 Native speakers.
3 English as a Lingua Franca.
4 Non-native speakers.
Historyczna lingua franca nie miała natywnych użytkowników języka i to może impli-kować, że użytkownicy języka angielskiego jako ojczystego powinni być wyłączeni z definicji języka angielskiego jako lingua franca. Z powodu międzynarodowego rozpowszechnienia języka angielskiego, które zaczęło wzrastać szczególnie od drugiej połowy XX wieku [...] an-gielski jest często językiem wspólnego wyboru podczas konferencji, spotkań biznesowych, spotkań politycznych. Problemem w tych sytuacjach jest to, że ich uczestnikami są zarówno natywni użytkownicy języka, jak i ci, dla których jest on językiem obcym (tłum. – M.K.-J.).
powszechnienia języka angielskiego w skali globalnej. Warto zatem w kolej-nym podrozdziale zastanowić się nad tym, co doprowadziło do jego roli jako współczesna lingua franca.
3. Język angielski jako lingua franca
Główne przyczyny, które zadecydowały o dzisiejszej dominującej roli języka angielskiego w skali globalnej, to:
– powstanie Imperium Brytyjskiego i rozpowszechnienie angielszczy-zny w różnych koloniach;
– rewolucja przemysłowa, dzięki której wprowadzona została termi- nologia angielska;
– rozwój Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej;
– dominacja terminologii angielskiej w języku nowoczesnych techno- logii.
Proces, który zapoczątkowała rewolucja przemysłowa, kontynuowały po II wojnie światowej Stany Zjednoczone, promując język angielski jako język nowych technologii, mediów czy też nauki (co wpłynęło na dominują-cą dziś rolę angielskiego jako języka publikacji naukowych w naukach ścisłych, a coraz częściej i humanistycznych).
Warto w tym miejscu przytoczyć słowa Czesława Miłosza, wygłoszone przed Bożym Narodzeniem 1999 roku we Francuskim Instytucie Spraw Międzynarodowych, które przedrukowała „Gazeta Wyborcza” (24–26.12.
1999):
Każde z dwóch imperiów, sowieckie i hitlerowskie, próbowało narzucić Europie swój język, ale ani niemiecki, ani rosyjski nie stały się nową lingua franca. [...] Dzisiaj o całkowicie nowej sytuacji przesądza wspólny język, następca łaciny i francuskiego, angielski jako lingua franca Europy oraz film i telewizja [...]. Każdy kraj z osobna jest wystawiony na wpływy amerykańskiej kultury masowej, [...] mocą niespodziewa-nego paradoksu Hollywood staje się stolicą świata.
Ze słów Miłosza wynika zatem, że język angielski – przejąwszy w obec-nych czasach rolę średniowiecznej łaciny czy francuskiego w XVII, XVIII i jeszcze nawet XIX wieku jako języka dyplomacji – jest dziś podstawowym narzędziem w machinie popkultury.
Także Puppel (2007: 84) zwraca uwagę na to, że m.in. język angielski jest transportowany w skali globalnej w dużej mierze przez media, wyróżniając cztery sposoby istnienia języków naturalnych:
1. niesymetryczny-rozproszony, który dotyczy hojnej podaży danego ję-zyka naturalnego w sposób wielokierunkowy (przykładem mogą być wspo-
mniane wcześniej działania Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej, popularyzujące język angielski poprzez mass media);
2. niesymetryczny-skupiony, w centrum którego również stoi podaż danego języka naturalnego w sposób wielokierunkowy, tyle że dostosowy-wana do konkretnych grup odbiorców (tu można wspomnieć także działa-nia Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej skierowane do międzyna-rodowej społeczności nauczycieli języka angielskiego);
3. symetryczny-skupiony, w którym chodzi między innymi o podaż ję-zyka naturalnego w procesie akwizycji jęję-zyka pierwszego, czyli np. jęję-zyka polskiego jako ojczystego na terenie Polski;
4. symetryczny-rozproszony, który charakteryzuje podaż języka natu-ralnego w warunkach występowania tego języka w rozproszeniu terytorial-nym, np. podaż języka polskiego w środowiskach polonijnych. Sposób ten obejmuje także mass media, podaż języka następuje z rdzenia w stronę pery-ferii (np. poprzez TV Polonia).
Zaproponowany przez Puppla podział częściowo pokrywa się z mode-lem Kachru (1985), który koncentruje się na zjawisku rozprzestrzenienia terytorialnego języka angielskiego. Krąg wewnętrzny wyznaczany jest przez terytoria krajów, w których język angielski jest językiem ojczystym, ko- lejnym obszarem oddziaływania, a więc kręgiem zewnętrznym są kraje, w których język ten ma status oficjalny. Krąg rozszerzający się tworzą kraje, w których język angielski na szeroką skalę nauczany jest jako język obcy.
Model trzech stref języka angielskiego w mniejszej skali – stricte dla ob-szaru Unii Europejskiej – proponuje McArthur (2002: 159f, w: Gutsche 2009:
115-116). Podział ten jest następujący:
1. angielski jako język ojczysty w Anglii, Irlandii, na Gibraltarze, Wy-spach Normandzkich i wyspie Man;
2. angielski połączony z językiem ojczystym (obszary dwujęzyczne w Holandii, Danii, Szwecji i Finlandii);
3. angielski jako lingua franca (który autor określa jako Euro-English) na-uczany w szkołach w krajach unijnych, ale jeszcze nie tak bardzo zinstytu-cjonalizowany, jak np. w Holandii. Pojęcie Euro-English nie obejmuje krajów, w których język angielski jest językiem ojczystym.
Analizując powyższe punkty, trzeba zaznaczyć, że Wyspy Normandz-kie oraz wyspa Man nie należą do Unii EuropejsNormandz-kiej.
Rozprzestrzenienie języka angielskiego jako następcy łaciny i francu-skiego w Europie a także w skali świata jest niezaprzeczalne. W świetle po-wyższych rozważań należy stwierdzić, że obecnie mamy do czynienia z hegemonią języka angielskiego w różnych dziedzinach życia (por. Pfeiffer 2005: 306). W kolejnym podrozdziale należy zastanowić się zatem nad pyta-niem, jak owa hegemonia wpływa na inne języki.
4. Zapożyczenia z języka angielskiego
W nawiązaniu do omawianego w poprzednim rozdziale rozpowszech-nienia angielszczyzny trzeba zaznaczyć także, że język ten stawał się (i nadal staje się) dawcą coraz większej liczby zapożyczeń, co na przykładzie wzro-stu liczby anglicyzmów w języku niemieckim na przestrzeni ostatnich pię-ciuset lat możemy zaobserwować na wykresie 1.
Wykres 1. Liczba anglicyzmów w języku niemieckim
B. Kettemann. „Anglizismen allgemein und konkret: Zahlen und Fakten”. W zbiorze: Muhr, R.
i B. Kettemann (red.). Eurospeak. Der Einfluss des Englischen auf europäische Sprachen zur Jahr- tausendwende. Frankfurt am Main 2002. 62
W tym kontekście rodzi się pytanie: co należy zatem rozumieć pod poję-ciem zapożyczenie z języka angielskiego?
Zdaniem Fisiaka (1962: 286), z zapożyczeniem mamy do czynienia wte-dy, gdy do jednego języka wprowadzone zostają formy leksykalne, które dotychczas istniały jedynie w drugim języku. Przejęcie bez zmian nazywa-my importacją, a ze zmianami substytucją. W celu egzemplifikacji autor przytacza wyraz skaut (ang. scout), który na płaszczyźnie morfologicznej i semantycznej jest importacją, a na płaszczyźnie fonologicznej pozostaje substytucją. Wyraz skaut jest zapożyczeniem z języka angielskiego, czyli anglicyzmem, który to termin definiowany jest słownikowo jako: „wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa przejęte z języka angielskiego lub na nim wzorowane” (Słownik języka polskiego PWN online5). Odpowiednie hasło w Słowniku wyrazów obcych PWN (1997: 52) zawiera informację o etymologii terminu, wyraz wywodzi się od łacińskiego Anglicus ‘angielski’ i oznacza:
________________________
5 <http://sjp.pwn.pl/>, 31.03.2013.