Pejzaż językowy jako element przestrzeni publicznej

Poza rozpatrywaniem pojęcia przestrzeni i terytorium należy również wspomnieć o elementach przestrzeni, które są nośnikami wielu istotnych informacji i które mogą odgrywać znaczącą rolę w tworzeniu, określaniu i podtrzymywaniu tożsamości użytkowników danej przestrzeni. Owym kluczowym dla niniejszej dyskusji pojęciem jest pejzaż językowy. Stworzony przez człowieka, użytkownika przestrzeni i osadzony w przestrzeni umoż-liwia mu wszelkiego rodzaju przekaz, wskazuje również na zależności i wzajemne relacje między językiem a przestrzenią. Pejzaż językowy (ang.

linguistic landscape) to język pojawiający się na znakach, zarówno tych ofi-cjalnych, stworzonych przez urzędy, jak również tych nieofiofi-cjalnych, stwo-rzonych przez osoby prywatne, w różnym celu (Landry, Bourhis 1997). Pełni on wielorakie funkcje, do których w niniejszych rozważaniach będę się od-woływać.

Pierwszą z nich jest funkcja informacyjna. Pejzaż językowy wskazuje, kto zamieszkuje dane terytorium i jaki język jest w jego obrębie stosowany, a więc, w jakim języku można się komunikować na danym obszarze. Pejzaż

językowy może również odzwierciedlać różnorodność językowo-etniczną oraz status i zależności między językami, a więc między grupami. Kolejną funkcją jest funkcja symboliczna. Obecność lub brak języka na oznakowaniu może mieć wpływ na to, jak czuje się jednostka jako członek danej społecz-ności. Pojawienie się języka na oznakowaniu wskazuje, że ma on istotne znaczenie i wartość w porównaniu do innych języków. Co więcej, może pozytywnie wpływać na poczucie społecznej tożsamości. Obecność języka na oznakowaniu wskazuje także na siłę lub żywotność danego języka oraz na znaczenie, jakie zyskała dana grupa w sferze instytucjonalnej (urzędy, ekonomia, edukacja, media itd.). Należy również podkreślić, że pejzaż języ-kowy wpływa korzystnie na przetrwanie języków naturalnych, gdyż utwierdza w przekonaniu, że dany język jest potrzebny, stąd rodzi chęć do przekazywania go kolejnym pokoleniom. Pejzaż językowy nawiązuje rów-nież do historii danego miejsca i społeczności, pełni tym samym istotną funkcję mitologiczną/folklorystyczną (Hicks 2002). Nie należy także za- pominać, że oznakowanie jest w stanie wskazać, czy dana przestrzeń (np.

miasto) sprzyja współistnieniu języków mniejszości i większości czy ra- czej przyczynia się do stopniowego osłabiania jednego z nich (zob. Grześ-kowiak 2010).

Badania nad pejzażem językowym są prowadzone w wielu krajach eu-ropejskich, jak również w Azji, Afryce, Ameryce Północnej czy na Bliskim Wschodzie (zob. Hubner 2006, Backhous 2007, Reh 2004, Malinowski 2009, Ben Rafael et al. 2006), wszędzie tam, gdzie społeczeństwa są zróżnicowane etnicznie i językowo. Zamieszkująca Polskę populacja określana jest raczej jako homogeniczna pod względem etnicznym i językowym, ze stosunkowo niewielką liczbą mniejszości narodowych i etnicznych. Języki tych grup są badane i opisywane, ale właściwie niewiele uwagi poświęca się zagadnieniu pejzażu językowego w relacji do tych grup. Pogranicze (peryferia) Polski jest zasiedlone przez mniejszości posługujące się nie tylko językiem polskim, ale również językiem regionalnym, np. językiem kaszubskim (Kaszuby), czy językiem kraju sąsiedniego, np. językiem czeskim (Śląsk Cieszyński), języ-kiem litewskim (Suwalszczyzna), języjęzy-kiem białoruskim (woj. podlaskie) lub językiem historycznie związanym z krajem sąsiadującym – językiem nie-mieckim (np. Śląsk Opolski). Nie jest to oczywiście sytuacja szczególna czy nadzwyczajna. Jednakże wiele badań dotyczących tych regionów skupia się głównie na relacjach między językiem mniejszości a językiem polskim (języ-kiem centrum), ich wzajemnym wpływie, działaniach promujących dany język. Pomijają lub bardzo ogólnie omawiają przy tym pejzaż językowy, który te relacje dobrze odzwierciedla. Mówiąc o peryferiach i pejzażu ję- zykowym, mówimy o tablicach dwujęzycznych, mieszczących nazwy miejscowości, nazwy ulic w języku polskim i języku peryferyjnym, czy to kaszubskim, litewskim, niemieckim czy też czeskim. Większość dyskusji

nawiązujących do pejzażu językowego, które pojawiają się w debacie pu-blicznej, tzn. w mediach, nie podkreśla funkcji i znaczenia pejzażu języko-wego, a dotyczy protestów przeciwko umieszczaniu tablic dwujęzycznych lub aktów wandalizmu, na skutek których tablice są niszczone (zob. ŹI 1,2).

Niniejszy artykuł jest próbą wytłumaczenia, jaką rolę może odgrywać pejzaż językowy na peryferiach Polski. Obecna z konieczności krótka dysku-sja dotyczy pytania, czy rzeczywiście pejzaż językowy jest tak bardzo istotny dla mniejszości etniczno-językowej, czy jest postrzegany jako ogniwo łączą-ce obecną wspólnotę językowo-etniczną z jej przodkami, historią i tradycją, czy raczej jest ozdobnikiem przestrzeni, elementem dodatkowym, ale nie odgrywającym istotnej roli dla ich kultury i tożsamości. Podejmę również próbę odpowiedzi na pytanie, czy w kontekście pejzażu językowego pol-skiego pogranicza funkcje pejzażu językowego, informacyjna i symboliczna, są spełnione i czy rzeczywiście mogą odgrywać znaczącą rolę w podtrzy-mywaniu tożsamości.

4. Tożsamość

Tożsamość jest cechą złożoną i zależną od czynników społecznych i kul-turowych. I tak jak podejmuje się wiele prób definiowania pojęcia tożsa- mości, tak nie zawsze badacze zwracają uwagę na sposób, w jaki jest ona manifestowana. A może być np. odzwierciedlana w przestrzeni, ściślej w jej pejzażu językowym. W rozważaniach na temat grup mniejszościowych warto zastanowić się nad pojęciem tożsamości społecznej, kulturowej i ję- zykowej.

Tożsamość społeczna wiąże się z przynależnością do określonej grupy społecznej, np. zawodowej, religijnej, etnicznej, z funkcją pełnioną w rodzi-nie, np. matka lub ojciec. Zazwyczaj jednostka ma tzw. „wieloraką tożsa-mość społeczną” (Giddens 2007: 52). Ma ona charakter zbiorowy, czyli jest oparta „na wspólnych celach, wartościach i doświadczeniach” (Giddens 2007: 52).

Poza tożsamością społeczną badacze wyodrębniają również tożsamość kulturową. Definiuje się ją jako obraz, „który pewna grupa wspólnotowa, związana nieformalnymi relacjami, bezpośrednią stycznością, układami integracyjnymi (religia, język, zwyczaje) sama tworzy o sobie, z którym się identyfikuje, oraz w podobny sposób jest postrzegana przez innych” (Mau-ryc 2008: 25).

Rozważania na temat tożsamości nie mogą także pominąć kwestii języ-kowych, ponieważ język jest istotnym czynnikiem kształtującym tożsamość jednostki. Jest on elementem kultury i jak podkreśla Muryc (2008: 47), pełni

„funkcję komunikacyjną, identyfikacyjną oraz integracyjną”. Należy jednak

zaznaczyć, że istnieją sytuacje, w których określona społeczność mniejszo-ściowa, czy to etniczna czy narodowa, funkcjonuje w obrębie większej do-minującej kultury. Zazwyczaj jest też zmuszona do przyjęcia języka więk-szości. Jednakże możliwość posługiwania się swoim językiem (tj. językiem mniejszości) w komunikacji codziennej może mieć istotne znaczenie dla wzmacniania i wykształcania się poczucia przynależności do danej grupy etnicznej czy kulturowej (zob. Dobkowska 2008).

Istotną kwestią w kontekście tożsamości językowej, kulturowej czy spo-łecznej jest też pojęcie korzeni, które – jak podaje Puppel (2009: 103) – są właśnie tożsamością człowieka, którą można określić jako „złożoną z za-chowanego w pamięci obrazu własnego miejsca w świecie, zrozumienia dla historii i tradycji, także przywiązania do języka zarówno »większego« (na-rodowego), jak i »mniejszego« (np. dialektu, gwary) […]”. Są to elementy niezbędne, żeby jednostka mogła być i czuć się członkiem danej kultury i tym samym wspólnoty.

W niniejszym opracowaniu spróbuję przedstawić, jak i czy wspomniane tożsamości społeczna, kulturowa oraz językowa mogą być odzwierciedlone w pejzażu językowym i czy są dzięki niemu utrwalane.

5. Pejzaż językowy przestrzeni regionów pogranicza