Partykuły tonujące w języku niemieckim i polskim

Punkt wyjściowy mojego artykułu stanowi charakterystyka partykuł to-nujących. Aby dokładniej zrozumieć sens i funkcję partykuł, rozpocznę od ich przedstawienia wraz z odpowiednikami w języku polskim. Mówiąc o partykułach tonujących, mam na myśli następujące leksemy:

Partykuła

tonująca Zastosowanie w zdaniu niemieckim Odpowiednik w języku polskim aber Dein Kind ist aber groß geworden. Ależ twoje dziecko urosło!

auch Du musst es mir nicht sagen. Das weiß ich auch.

Nie musisz mi tego mówić. Przecież to wiem.

bitte Was soll das bitte heißen? Co to ma niby znaczyć?

bloß Lass mich bloß in Ruhe! Zostaw mnie w spokoju!

denn Wie spät ist es denn? Która jest godzina?

doch Das war doch deine Idee! To był przecież twój pomysł!

eben Er ist eben so. On po prostu taki jest.

eigentlich Wusstest du das eigentlich? Właściwie wiedziałeś o tym?

einfach Ich kann es einfach nicht anders. Po prostu inaczej nie potrafię.

etwa Will sie etwa schon gehen? Czyżby chciała już iść?

halt Das ist halt vorbei. To już po prostu minęło.

ja Das ist ja ein Superangebot! Ależ to jest okazja!

mal Kannst du mir mal helfen? Czy mógłbyś mi pomóc?

nicht War das nicht eine tolle Idee? Czyż to nie był świetny pomysł?

nur Wo kann er nur sein? No gdzie on się podziewa?

ruhig Du kannst mich ruhig morgen besuchen. Możesz mnie spokojnie jutro odwiedzić.

schon Das wirst du schon schaffen. Dasz sobie radę.

vielleicht Der Ausflug war vielleicht spannend. Ależ ta wyprawa była ekscytująca!

wohl Was soll wohl aus ihm werden? Co też może z niego wyrosnąć?

Już na podstawie tego krótkiego tabelarycznego zestawienia widać pewną prawidłowość, a mianowicie nie we wszystkich zdaniach w języku polskim udało się zawrzeć partykułę tonującą. Wytłuszczone leksemy nie należą jedynie do klasy partykuł (np. po prostu, właściwie, przecież), lecz także do partykuł enklitycznych (jak w przypadku czyżby, ależ) bądź po prostu do innych środków leksykalnych wzmacniających wypowiedź (no). W całym zestawieniu na 19 różnych partykuł tonujących w języku niemieckim przy-pada jedynie 6 partykuł w języku polskim (ależ, niby, przecież, właśnie, po prostu, też). Część odpowiedników polskich pozbawiona jest wręcz jakich-kolwiek illokucyjnych środków leksykalnych, ponieważ ich umieszczenie spowodowałoby, iż wypowiedź nie byłaby naturalna.

Ponadto zestawienie uwidacznia znaczącą różnicę składniową pomię-dzy niemieckimi partykułami tonującymi a ich polskimi odpowiednikami

(w tym również funkcyjnymi). Chodzi mianowicie o możliwość zajęcia po-zycji inicjalnej w zdaniu, co w przypadku niemieckich leksemów z tej grupy partykuł jest wykluczone.

Najistotniejszą cechą partykuł tonujących jest ich funkcja pragmatyczna, czyli nadanie wypowiedzi zabarwienia emocjonalnego i wyraźnego zazna-czenia intencji mówcy. Już z powyższych zdań przykładowych wynika, iż leksemy polskie nie zawsze odpowiadają illokucji zawartej w zdaniu nie-mieckim. Spójrzmy chociażby na leksem denn, który w języku niemieckim sygnalizuje tu przyjacielskie pytanie i tworzy swoistą atmosferę zażyłości.

W zdaniu polskim brak jest jakiegokolwiek środka illokucyjnego, co powo-duje, iż zanika intencja obecna w zdaniu niemieckim. Z drugiej jednak stro-ny próba umieszczenia w tym zdaniu jakiegokolwiek środka illokucyjnego mogłaby spowodować, iż cała wypowiedź nie byłaby naturalna. Podobnie rzecz się ma z partykułą etwa, sygnalizującą w języku niemieckim zaskocze-nie, ale także oczekiwanie negatywnej odpowiedzi, tzn. formując pytanie Willst du etwa schon gehen?, mówca sygnalizuje oczekiwanie odpowiedzi negatywnej, co w zdaniu polskim nie jest do końca oczywiste.

Zauważyć można, iż najczęściej stosowanym środkiem wzmacniającym w języku polskim jest partykuła ależ, która zdaje się stanowić odpowiednik wielu leksemów niemieckich.

Stwierdzić należy, iż w badaniach partykuł i ich poszczególnych pod-klas występują różne drobne nieścisłości; również przyporządkowanie po-szczególnych leksemów do grupy partykuł tonujących nie jest spójne. Po-równanie list partykuł tonujących zawartych we wspomnianych wyżej opracowaniach wykazuje poza nieścisłościami przede wszystkim niekonse-kwencje taksonomiczne, ponieważ nierzadko zawierają one oprócz partykuł także przysłówki lub przysłówki zdaniowe.

Niemniej jednak na podstawie wymienionych opracowań można przy-pisać partykułom tonującym zarówno wiele cech morfosyntaktycznych, jak i różnorodne cechy pragmatyczne. Partykuły tonujące należą do nieodmien-nych części mowy, nie można ich też stopniować. Ponadto, jak już wspo-mniałam we wstępie, odnoszą się one poprzez orzeczenie do całego zdania i operują całym zdaniem, a nie jedynie konkretnym elementem, którego przydawkę stanowią (jak w przypadku wielu innych partykuł). Nie stano-wią składnika propozycji wypowiedzi, lecz są elementem jej illokucji i ope-rują na jej płaszczyźnie. Ich niezwykle istotną cechą jest fakt, iż możliwość ich zastosowania zależna jest z jednej strony od dystrybucji względem rodzajów zdań, a z drugiej strony od konkretnych aktów mowy (por. Duch- -Adamczyk 2012: 47). Ich funkcja pragmatyczna polega natomiast na wzmocnieniu, osłabieniu lub ogólnie modyfikacji illokucji wypowiedzi oraz zasygnalizowaniu partnerowi dyskursu stanowiska i oczekiwań mówcy (por. Engel 2004: 125).

Kwestią często podnoszoną w kontekście niemieckich partykuł tonują-cych są ich homonimy w innych częściach mowy, w czym po części upatry-wać można trudności w ich zrozumieniu, czy też prawidłowym zastosowa-niu. Prawie każdy leksem z grupy partykuł tonujących posiada swój homonim w innych częściach mowy, w tym także wśród innych partykuł.

I tak przykładowo leksem aber może być partykułą tonującą lub spójnikiem;

leksem etwa w zależności od kontekstu partykułą tonującą lub partykułą operatorem w znaczeniu około, pełniąc wówczas funkcję przydawki elemen-tu w zdaniu, do którego się odnosi. Dla zobrazowania tego zagadnienia przytoczę kilka przykładów z zastosowaniem obu partykuł i ich homo- nimów:

aber jako partykuła tonująca

(1) Das habe ich aber nicht gemeint!

(2) Ależ wcale nie to miałam na myśli!

aber jako spójnik dysjunkcji (3) Sie ist begabt aber faul.

(4) Ona jest zdolna, ale leniwa.

etwa jako partykuła tonująca

(5) Raucht er etwa schon wieder?

(6) Czy on znowu zaczął palić?

etwa jako partykuła operator (7) Ich habe etwa 20 Euro dabei.

(8) Mam przy sobie około 20 euro.

Na podstawie powyższych przykładów wyraźna staje się różnica po-między leksemem aber jako partykułą a leksemem aber jako spójnikiem. Par-tykuła aber w zdaniu (1) i jej polski odpowiednik funkcyjny ależ w zdaniu (2) sygnalizują zaskoczenie, zdziwienie, a w zależności od kontekstu (również w przytoczonym przykładzie) także oburzenie i sprzeciw mówcy wobec danego stanu rzeczy. Jej funkcją jest zatem wzmocnienie illokucji danej wy-powiedzi, a także ostrzejsze zarysowanie intencji mówcy. Z drugiej strony aber może być spójnikiem dysjunkcji, który w swej funkcji odpowiada do-kładnie polskiemu spójnikowi ale (por. przykład 3 i 4).

W zdaniu (5) zastosowano partykułę tonującą etwa. Należy podkreślić, iż partykuła ta stosowana jest jedynie w zdaniach pytających o rozstrzygnię-cie. W języku niemieckim partykuła etwa sygnalizuje oburzenie i zaskocze-nie. Dodatkowo modyfikuje ona wypowiedź, nadając jej charakter pytania retorycznego, a nie typowego pytania o rozstrzygnięcie, na które mówca oczekuje odpowiedzi twierdzącej lub negującej. Jeśli mówca oczekuje od-powiedzi na swe pytanie, to partykuła etwa sygnalizuje oczekiwanie odpo-wiedzi negującej. W zdaniu (6) nie zastosowano żadnego środka tonującego, co sprawia, że nie została oddana specyfika zdania wyjściowego, a pytanie

ma charakter zwykłego pytania o rozstrzygnięcie. Zarówno w zdaniu (7), jak i (8) mamy do czynienia z partykułami etwa i około, które nie odnoszą się do całego zdania, lecz jedynie do elementu 20 euro i stanowią jego przy-dawkę.

Jak już wspomniałam, występowanie partykuł tonujących zależy z jed-nej strony od rodzaju zdania, z drugiej od aktu mowy. I tak Krivonosov (por. Krivonosov 1977: 191 i n.) podkreśla, iż dopiero poprzez połączenie partykuły z odpowiednim rodzajem zdania wyraźne staje się jej znaczenie.

Podobne stanowisko znaleźć można u Helbiga (1998: 126), który stwierdza, iż: „Chodzi […] o silną, lecz nie absolutną korelację pomiędzy rodzajem zdania a sekcją partykuł. Z pewnością istnieją partykuły charakterystyczne dla poszczególnych rodzajów zdania” (tłum. – J.D.-A.). Helbig (1998: 126 i n.) podkreśla, iż kryterium dystrybucji w rodzajach zdań jest odpowiednie dla charakterystyki partykuł tonujących i de facto kryterium to bardzo często stosowane jest w literaturze przedmiotu (por. np.: Helbig 1994, Hentschel, Weydt 2003). Dystrybucja niemieckich partykuł tonujących rozłożona jest w miarę równomiernie, we wszystkich rodzajach zdań występuje porów-nywalna liczba leksemów, w przeciwieństwie do polskich partykuł tonu- jących, których większość występuje jedynie w zdaniach twierdzących, a tylko nieliczna grupa w zdaniach pytających o rozstrzygnięcie lub uzupeł-nienie bądź zdaniach rozkazujących.