Uwagi szczegółowe

Językoznawcy węgierscy na określenie spójki stosują szereg terminów, które już ze względu na swoje znaczenie dosłowne – czy to w sposób zamie-rzony, czy nie – wydają się sugerować jej przynależność do morfu leksykal-nego lub gramatyczleksykal-nego bądź też jej niezależny status morficzny. Tylko nieliczni wydają się wyraźnie dostrzegać implikacje doboru stosowanej ter-minologii (m.in. Temesi 1980: 138–139, Szilágyi 2004: 219). Konsekwencje wynikające z jej dosłownej interpretacji ilustruje poniższa tabela na przykła-dzie wyrazu házak(at) ‘dom+[Pl](+[Acc])’.

Termin Tłumaczenie Interpretacja Przykład

tővéghangzó ‘głoska wygłosowa

tematu’ spójka to ostatnia głoska

morfu leksykalnego háza-k

‘głoska łącząca’ spójka to osobny morf wy- stępujący pomiędzy mor-

Wydaje się, iż świadomość językoznawców węgierskich poziomu abs-trakcji, na którym operują, jest niewielka. Tym niemniej można zaobserwo-wać u nich dwa typy interpretacji. I tak zaliczenie spójki czy to do morfu leksykalnego, czy to do morfu gramatycznego sugeruje jej status submorficz-ny. Z kolei uznanie spójki jako nienależącej ani do morfu leksykalnego, ani do morfu gramatycznego sugeruje uznanie jej niezależnego statusu morficz-nego. Jej status jest w stosunku do statusu morfu leksykalnego i gramatycz-nego paralelny.

Analiza wyłącznie terminologii stosowanej przez autorów wspomnia-nych wyżej opracowań gramatyczwspomnia-nych przynosi następujące rezultaty:

Balassa 1943: 178 Rácz et al. 1959: 97 Tompa (red.) 1961: 296, 303–306 Rácz (red.) 1968: 91–95 Gálffy (red.) 1971: 188, 205, 238 Benkő et al. 1972: 167 Temesi et al. 1972: 284–289 Faluvégi et al. (red.) 1994: 38 A. Jászó 1995: 242–246 Német 1997: 91 É. Kiss et al. 1999: 203, 208, 211, 321–324, 376–377 Keszler (red.) 2000: 25, 45–46, 60 Kiefer (red.) 2000: 47, 156–157, 1045–1047 Gaál 2002: 69 Hegedűs 2005: 57 Kiefer (red.) 2006: 34, 56 M. Korchmáros 2006: 16

i) + + + + + + + +

ii) + + + + + + + + + + +

a) +

b) + + + + + + + + + +

Legenda:

i) spójka posiada status morficzny;

ii) spójka posiada status submorficzny:

a)poprzez przynależność do morfu leksykalnego;

b) poprzez przynależność do morfu gramatycznego;

+ użycie terminologii implikującej wskazaną interpretację;

brak jednoznacznie wyrażonego stanowiska autora w kwestii terminologicznej (m.in. z uwa- gi na wyłącznie deskryptywny charakter prezentowanych rozważań).

Liczne opracowania gramatyczne charakteryzują różnego rodzaju kon-sekwentnie powielane kontradykcje w opisie spójki. Rażące są między in-nymi sprzeczności w doborze terminologii z jednej strony i eksplikacji istoty omawianej głoski z drugiej strony. Dla przykładu, Károly (Tompa (red.) 1961: 296, 304) i Bokor (A. Jászó (red.) 1995: 243) preferują termin kötőhangzó, ponieważ spójkę lokują p o m i ę d z y tematem a przyrostkiem (czyli de facto nie zaliczają jej ani do morfu leksykalnego, ani do morfu gramatyczne-go). Zwracają jednak uwagę, iż nie pełni ona funkcji semantycznej, w związ-ku z czym odmawiają nadania jej statusu samodzielnego morfu. Kwestia jej morfologicznego statusu zatem pozostaje przez nich nierozstrzygnięta.

Dostrzec można również kontradykcje w ramach samych definicji spójki postulowanych przez węgierskich językoznawców. Przykładowo, Laczkó (Keszler (red.) 2000: 45 oraz Laczkó 2000: 184) z jednej strony stosuje termin előhangzó, podkreślając e x p l i c i t e przynależność spójki do morfu grama-tycznego. Z drugiej strony w myśl przedstawionej definicji lokuje ją w struk-turze morficznej wyrazu p o m i ę d z y jego tematem a sufiksem. Elekfi (2000: 147–162) z kolei naprzemiennie posługuje się terminami kötőhangzó

i előhangzó, nie wyjaśniwszy różnicy między nimi, zaliczając jednak implicite określaną przez nie samogłoskę do morfu gramatycznego (np. -ak ‘[Pl]’, -at

‘[Acc]’). Jedni językoznawcy proponują nadanie kötőhangzó miana „unifiksu”

nieposiadającego znaczenia, lecz posiadającego „jakąś funkcję” (Pete 1999:

488, Pete 2004a: 190), inni mianują ją „pseudomorfemem” (álmorféma) (Rácz et al. 1959: 97, Faluvégi et al. (red.) 1994: 38), powołując się czasem na do-mniemane funkcjonowanie jej na bliżej niedoprecyzowanym „poziomie między morfemami a fonemami” (Német 1997: 91). Co więcej, mimo wyróż-nienia przez siebie nowej jednostki, jaką jest „pseudomorfem”, i tak traktują utożsamianą z nim spójkę jako submorficzną głoskę należącą do morfu gramatycznego (Német 1997: 91).

Nawet powierzchowna analiza wyłącznie samych egzemplifikacji spójki prezentowanych przez autorów niektórych opracowań prowadzi do obser-wacji, iż nie przystają one do postulowanej przez nich terminologii. Károly (zob. Tompa (red.) 1961: 304) na przykład, forsując termin kötőhangzó, impli-kujący niezależny status morficzny spójki, ilustruje ją na przykładzie ház-on

‘dom+[SupEss]’, który jednoznacznie sugeruje jej status submorficzny. Gaál (2002: 69) przeciwnie, jako przykład submorficznej előhangzó podaje a w wy-razie ház-a-k, którego graficzny podział morficzny narzuca interpretację jej samodzielnego charakteru morficznego.

Spośród ujęć preferujących submorficzny charakter spójki na uwagę za-sługuje fakt, iż zdecydowana większość autorów przytoczonych opracowań stoi na stanowisku, iż przynależy ona do morfów gramatycznych, a precy-zyjniej ujmując – lokuje je w nagłosie ich głoskowych struktur. Podejście przeciwne z kolei charakteryzuje w przeważającej mierze opracowania hi-storyczne (por. m.in. Benkő (red.) 1967: 107–108, 146–147, Lakó 1971: 100, Sima 1971: 175–177, Bárczi 1975: 51–52, 146–147, Bereczki 1996: 76). Ich auto-rzy zwracają uwagę, iż w pauto-rzypadku węgierskich wyrazów pochodzenia ugrofińskiego omawiana samogłoska pierwotnie należała do morfu leksy-kalnego. Do początku XIII w. jednak – w odróżnieniu od wielu pozostałych języków ugrofińskich – w formach niezaopatrzonych w sufiksy stopniowo ulegała redukcji aż do Ø, por. np. dzis. węg. hal ‘ryba’ : halak ‘ryba+[Pl]’ z fiń.

kala ‘ryba’ : kalat ‘ryba+[Pl]’. Spośród gramatyk opisowych tylko nieliczne nadają spójce status wygłosowej samogłoski morfów leksykalnych (np. Te-mesi et al. 1972: 284–289).

Wielu językoznawców podziela również pogląd w kwestii przyczyn rozszerzenia zasięgu występowania tych samogłosek na formy derywowane od nowych wyrazów zapożyczonych ze spółgłoską w wygłosie, które we-szły do języka węgierskiego już po XIII w. (Benkő et al. 1972: 167, Temesi et al. 1972: 288, H. Varga 2011: 50). Zapożyczenia te próbowano dostosowywać do węgierskiej fleksji, czego efektem było pojawianie się, w procesie anap-tyksy, spójek samogłoskowych w obrębie grupy spółgłosek, z których jedna należała do tematu, druga zaś do przyrostka. Proces ten można obserwować

do dziś, por. np. internet ‘internet’ + -t ‘[Acc]’ → internetet ‘internet+[Acc]’;

drog ‘narkotyk’ + -z ‘[Verb]’ → drogoz ‘brać narkotyki’. Fakt ten jednak tylko niektórych językoznawców skłania do usankcjonowania submorficznego charakteru spójki poprzez jej przynależność do morfu leksykalnego, a co za tym idzie – uznania form w nie zaopatrzone za alternanty tematów derywa-cyjnych. Nieliczni wydają się w tym kontekście zauważać, iż usankcjonowa-nie przynależności spójki do tematu derywacyjnego wydaje się słuszne, zważywszy, iż gramatyki opisowe i tak nie unikają pojęcia alternacji te- matycznych, por. np. hó ‘śnieg’ : hava-s/hav-as/hav-a-s ‘śnieg+[Adi]’ → HÓ

‘ŚNIEG’ = {hó, hava-/hav-, (…)}; szerelem ‘miłość’ : szerelme-t/szerelm-et/szerelm- -e-t ‘miłość+[Acc]’ → SZERELEM ‘MIŁOŚĆ’ = {szerelem, szerelme-/szerelm-, (…)} (Temesi et al. 1972: 285–286, Bárczi 1975: 51). Tym samym wydają się oni postulować uznanie spójki za pojęcie redundantne dla opisu struktury morfologicznej wyrazów.