Uwagi ogólne

Wydaje się, iż pomimo różnorodności ujęć spójki uchwycić można we wszystkich podejściach pewną jej stałą właściwość. Jest to samogłoska występująca przy granicy przebiegającej pomiędzy morfem leksykalnym

________________________

1 Spośród autorów kilkunastu opracowań gramatycznych wymienionych w bibliografii jej ewentualną nieprzynależność do aparatu pojęciowego morfologii (lecz np. do fonologii bądź fonetyki) rozważa jedynie É. Kiss et al. 1999: 321–324, Keszler (red.) 2000: 25, Gaál 2002:

69. Zob. też: Pete 2004b: 330.

a morfem gramatycznym (fleksyjnym lub słowotwórczym), mogąca należeć zarówno do morfu leksykalnego, jak i gramatycznego lub też mogąca nie należeć do żadnego z nich (więcej m.in.: Faluvégi et al. (red.) 1994: 38, Jászó 1995: 242–243, Szilágyi 2004: 219). Przykładowo, w takim aktualnym wyra-zie jak házak ‘domy’ prócz morfu leksykalnego ház ‘dom’ oraz morfu grama-tycznego -k mającego znaczenie liczby mnogiej wyróżnia się samogłoskę graniczną a. W zależności od preferowanego jej statusu przyjąć można na-stępujące podziały morficzne wyrazu házak: háza-k, ház-ak, ház-a-k.

Spójka jako głoska graniczna odnajdywana jest także przy granicy dwóch morfów o charakterze gramatycznym. Wówczas mutatis mutandis może ona należeć zarówno do pierwszego, jak i do drugiego morfu grama-tycznego lub też nie należeć do żadnego z nich (więcej m.in.: Jászó 1995:

242–243). W konsekwencji podział morficzny takiego aktualnego wyrazu jak házakat ‘domy’, w którym wyróżnia się – poza wyżej wymienionymi – rów-nież morf accusativu -t, przebiegać może w jeden z następujących sposo-bów: háza-ka-t, háza-k-at, háza-k-a-t, ház-aka-t, ház-ak-at, ház-ak-a-t, ház-a-ka-t, ház-a-k-at, ház-a-k-a-t.

Jednocześnie zarysowują się następujące tendencje: jako spójki często traktowane są omawiane samogłoski graniczne, jeżeli czy to w ramach mor-fu leksykalnego, czy to w ramach mormor-fu gramatycznego należałyby one do morfemu posiadającego jednocześnie taki allomorf, w którym odpowiadało-by jej zero (explicite wyraża to np. Kiefer (red.) 2000: 47, 156 oraz Kiefer (red.) 2006: 56). Samogłoska a w podanym wyżej przykładowym aktualnym wyra-zie házak ‘domy’ spełnia ten warunek, co można zweryfikować na podstawie następujących porównań: háza-k ‘dom+[Pl]’ : házØ-ban ‘dom+[Iness]’ → HÁZ

‘DOM’ = {háza-, házØ-, (…)} → a : Ø; ház-ak ‘dom+[Pl]’ : hajó-Øk ‘statek+[Pl]’

→ -K ‘[Pl]’ = {-ak, -Øk, (…)} → a : Ø. Węgierscy językoznawcy dużo rzadziej dopatrują się analogicznego statusu, dla przykładu, samogłoski é w wyra-zach zaopatrzonych w końcówkę causalisa-finalisa z uwagi na brak opozy- cji é : Ø w ramach jednego morfemu, por.: ház-ért ‘dom+[Caus-Fin]’ : hajó-ért

‘statek+[Caus-Fin]’ : ember-ért ‘człowiek+[Caus-Fin]’ : (…) → -ÉRT ‘[Caus- -Fin]’ = {-ért}, traktując w rezultacie é jako przynależną do końcówki.

Ponadto za spójki brane są takie samogłoski graniczne, których kon-kretna manifestacja nie da się wywieść wyłącznie z zasad harmonii woka-licznej bez np. znajomości znaczenia morfu leksykalnego i/lub gramatycz-nego (więcej m.in.: Grétsy et al. (red.) 1985: 1071–1078, Pete 2004b: 330–331, Balázs et al. (red.) 2007: 141). Przykładowo, w węgierskich opracowaniach dostrzec można większą skłonność do nadawania statusu spójki samogło-skom mogącym wystąpić przy granicy przebiegającej między morfem lek-sykalnym a morfem liczby mnogiej -k niż między morfem leklek-sykalnym

a morfem superessivu -n. Wynika to, jak należy domniemywać, z faktu, iż w trakcie procedury dołączania morfu superessivu do morfu leksykalnego dobór właściwej samogłoski granicznej spośród możliwych o, e lub ö w spo-sób wyczerpujący regulują wyłącznie zasady harmonii wokalicznej. I tak formy superessywne takich morfów leksykalnych, jak ház ‘dom’, pad ‘ławka’, szék ‘krzesło’, föld ‘ziemia’ i gömb ‘kula’ przybierają następujące manifestacje:

házon ‘dom+[SupEss]’, padon ‘ławka+[SupEss]’, széken ‘krzesło+[SupEss]’, földön ‘ziemia+[SupEss]’ i gömbön ‘kula+[SupEss]’. W ramach procedury do- łączania do tych samych morfów leksykalnych morfu liczby mnogiej, z ko- lei, same reguły harmonii wokalicznej umożliwiają przyporządkowanie odpowiedniej samogłoski granicznej spośród możliwych a, o, e lub ö jedynie morfowi szék, por. székek ‘krzesło+[Pl]’. W przypadku pozostałych spośród podanych morfów leksykalnych o doborze odpowiedniej samogłoski decy-duje – prócz reguł harmonii wokalicznej – także ich znaczenie, por. házak

‘dom+[Pl]’, padok ‘ławka+[Pl]’, földek ‘ziemia+[Pl]’ i gömbök ‘kula+[Pl]’.

Z drugiej strony wydaje się, iż status spójki samogłoski występującej przy granicy między morfem leksykalnym a morfem modalisa-essivu -n lub ho-mofonicznym z nim morfem superessivu -n wzmacnia fakt, iż jej konkretna manifestacja zależna jest – prócz reguł harmonii wokalicznej – także od zna-czenia morfu gramatycznego. I tak po dołączeniu do morfu leksykalnego gyors ‘szybki’ morfu modalisa-essivu samogłoska graniczna przybiera postać a (por. gyorsan ‘szybki+[Mod-Ess]’), zaś po dołączeniu doń morfu super-essivu – o (por. gyorson ‘szybki+[SupEss]’).

Znaczenie morfu leksykalnego i/lub gramatycznego – prócz okreś- lonych uwarunkowań morfofonologicznych – determinuje również samą obecność lub nie spójki w głoskowej strukturze linearnej wyrazu (więcej m.in.: Lőrincze 1961: 307–310, Lőrincze 1968: 269–70, Grétsy et al. (red.) 1985:

1068–1071, Felde et al. 1980: 173, Balázs et al. (red.) 2007: 141, Pete 2008: 470).

Przykładowo, taki wyraz jak reggeli ‘śniadanie’ (morf leksykalny będący w istocie zleksykalizowanym derywatem od reggel ‘ranek’ i gramatycznego przyrostka przymiotnikowego -i) zaopatrzony w morf liczby mnogiej -k przybierze manifestację reggelik ‘śniadanie+[Pl]’ (bez spójki). Z drugiej strony homofoniczny wyraz reggeli ‘poranny’ zaopatrzony w ten sam morf gramatyczny manifestować się będzie w postaci reggeliek ‘poranny+[Pl]’.

Wówczas przy granicy przebiegającej między przymiotnikowym morfem gramatycznym -i a również gramatycznym morfem liczby mnogiej -k poja-wia się spójka e.

Powyższe obserwacje można zreasumować za pomocą poniższej tabeli, prezentującej ujęcia spójki przez autorów kilkunastu najważniejszych wę-gierskich gramatyk akademickich wydanych w ostatnich dziesięcioleciach.

Balassa 1943: 178 Rácz et al. 1959: 97 Tompa (red.) 1961: 296, 303–306 Rácz (red.) 1968: 91–95 Gálffy (red.) 1971: 188, 205, 238 Benkő et al. 1972: 167 Temesi et al. 1972: 284–289 Faluvégi et al. (red.) 1994: 38 A. Jászó 1995: 242–246 Német 1997: 91 É. Kiss et al. 1999: 203, 208, 211, 321–324, 376–377 Keszler (red.) 2000: 25, 45–46, 60 Kiefer (red.) 2000: 47, 156–157, 1045–1047 Gaál 2002: 69 Hegedűs 2005: 57 Kiefer (red.) 2006: 34, 56 M. Korchmáros 2006: 16

i) + + + + + + + + + + + + +

ii) + + + + + + +

iii) + – + +

iv) + + + + + + + + +

a) + + + +

b) + + + + + + + + +

v) + + +

Legenda:

i) spójka występuje przy granicy przebiegającej pomiędzy morfem leksykalnym i gramatycz-nym;

ii) spójka występuje przy granicy przebiegającej pomiędzy dwoma morfami gramatycznymi;

iii) spójka musi alternować z zerem w ramach jednego morfemu;

iv) postać spójki nie daje się wywieść wyłącznie z zasad harmonii wokalicznej:

a) bez znajomości znaczenia morfu leksykalnego;

b) bez znajomości znaczenia morfu gramatycznego;

v) obecność lub nie spójki determinują nie tylko uwarunkowania morfofonologiczne, lecz także znaczenie morfu leksykalnego i/lub gramatycznego;

+ informacje (explicite bądź implicite) potwierdzające daną właściwość spójki;

‒ informacje (explicite bądź implicite) kwestionujące daną właściwość spójki;

brak możliwości jednoznacznej interpretacji właściwości spójki z uwagi na fakt, iż wskazani autorzy rozróżniają w jej ramach różne podtypy o odmiennych właściwościach.

Powyższa tabela jest również egzemplifikacją faktu, iż podejścia prezen-towane przez węgierskich językoznawców w kwestii rozumienia pojęcia spójki są nader rozbieżne. Jedyną w zasadzie właściwością omawianej głos- ki, która stanowi wspólny mianownik podejść przyjętych przez podanych autorów, jest fakt występowania spójki przy granicy przebiegającej pomię-dzy morfem leksykalnym a gramatycznym.