Geneza baśni braci Grimm a ich przekład na język polski
4. Dla kogo tłumaczyć baśnie braci Grimm?
Baśnie braci Grimm funkcjonują w polskiej recepcji przez pryzmat prze- kładów, więc de facto to tłumacz decyduje, jaki ostateczny kształt przybiorą te teksty w języku polskim. Główną płaszczyzną jest tutaj rozstrzygnięcie, dla kogo tłumaczymy baśnie. Czy tłumaczymy je dla dzieci i decydujemy się na wiele zabiegów dostosowujących tekst do potrzeb i możliwości odbiorcy dziecięcego, czy też bierzemy pod uwagę także odbiorcę dorosłego, co moż-na uzmoż-nać za zgodne z pierwotnym ukierunkowaniem dzieła, wyrażonym także w jego tytule.
Ponieważ oryginalne baśnie braci Grimm, m.in. w związku ze wspo-mnianymi zabiegami redakcyjnymi Wilhelma Grimma, z każdym kolejnym wydaniem na przestrzeni 45 lat coraz bardziej jednoznacznie kierowane były do odbiorcy dziecięcego, to wydaje się, że również ich przekład powi-nien być wykonywany z myślą o dzieciach. I tak też było w istocie – więk-szość istniejących przekładów, a tym bardziej niezliczonych adaptacji, powstała dla dzieci. Można to rozpoznać, śledząc stosowane przez tłuma- czy zabiegi, prowadzące do „opracowania” (Bearbeitung) tekstu oryginału.
„Opracowanie” to termin wprowadzony przez Michaela Schreibera (1993:
97 i n.) na oznaczenie takiej interlingwalnej transformacji tekstu, której nie można rozpatrywać w kategoriach tłumaczenia właściwego (dochowujące- go wymogów inwariancji, dzięki którym zachowana zostaje tożsamość oryginału). Opracowanie w przeciwieństwie do przekładu dopuszcza trans-formacje, jakie nie wynikają z wymogów samego procesu tłumaczenia.
Schreiber wyróżnia trzy podstawowe typy opracowania: amplifikujące (wzmacniające: ulepszenia, rozszerzenia, poetyzacje, puryfikacje), adaptu- jące (modernizacje, dostosowanie do grupy odbiorców, ideologizacje) oraz deminutywne (umniejszające: redukcje, prozaizacje, wulgaryzacje, stresz-czenia).
Analizując większość polskich przekładów, zauważamy, że w stosunku do oryginału charakteryzują się one amplifikacją walorów dydaktycznych, szczególną „infantylizacją” tekstu osiąganą m.in. za pomocą zdrobnień, da-leko idącą cenzurą wszystkich treści uznanych za nieodpowiednie (dotyczy to szczególnie zakończeń baśni, w których negatywny bohater zostaje uka-rany), szczególną poetyzacją i dramatyzacją tekstu. Takie zabiegi „opraco-wujące”, obecne w polskich tłumaczeniach baśni braci Grimm, zostały omówione szczegółowo w posłowiu tłumaczki do najnowszego przekładu baśni (por. Pieciul-Karmińska 2011: 87-90).
W ten sposób dzieło, które w oryginale może być czytane zarówno przez dzieci, jak i dorosłych, w przekładzie zostaje ograniczone do odbiorcy dziecięcego: czytelnik polski „nie posługuje się tekstami baśni Grimmów, a jedynie spreparowanymi przez wydawców i tłumaczy nieadekwatnymi,
polskimi kopiami tych baśni” (Krysztofiak 1999: 174). Czy baśnie przetłuma-czone na język polski mogą być także skierowane do czytelnika dorosłego, którego Ewers (2012: 42 i n.) zgodnie z intencją tekstu uważa za ich faktycz-nego i prymarfaktycz-nego odbiorcę?
Zadaniem każdego tłumacza jest zachowanie tożsamości przekładanego tekstu – w przypadku baśni Grimmów oznacza to również odpowiedzial-ność za utrzymanie w języku przekładu ich podwójnej roli jako baśni „dla dzieci” i „dla domu”. Wydaje się, że najprostszym rozwiązaniem jest tutaj powstrzymanie się od jakichkolwiek zabiegów adaptacyjnych oraz zacho-wanie charakterystycznych cech tekstu wyróżniających „gatunek Grim-mowski” (m.in. poprzez utrzymanie schematyczności, prostoty języka i fa-buły, czarno-białego obrazu świata). Tak rozumiany przekład nie powinien również rezygnować z elementów poznawczych, które w tekstach przezna-czonych dla dzieci są zwykle eliminowane jako zbyt trudne bądź nieistotne.
W ten sposób czytelnik dorosły może uzyskać wgląd w oryginalne dzieło Grimmów oraz wzbogacić się o wiedzę o ówczesnym świecie, ludzkiej men-talności, sposobie życia. Równocześnie wiele istotnych motywów (np. wę-drówki czeladniczej, egzaminów mistrzowskich, przędzenia, zagrożenia śmiercią głodową; por. Pieciul-Karmińska 2010: 480-483) może być już dzi-siaj nieczytelnych. Z tego powodu Baśnie dla dzieci i dla domu opatrzone zo-stały przypisami oraz obszernym posłowiem. Wprowadzenie paratekstu miało przede wszystkim na celu wyrównanie braków w wiedzy konteksto-wej, gdyż ludzka komunikacja wymaga nie tylko odpowiedniego tekstu, lecz również odpowiedniego zaplecza informacyjnego (por. Gutt 2004: 29).
Jednakże, prezentując kolejny przekład powszechnie znanych baśni, tłumacz niejako zobligowany jest do „wytłumaczenia się” z podjętych decyzji, tu-dzież do wskazania, w jakich wymiarach ów nowy przekład różni się od pozostałych elementów serii translatorskiej baśni braci Grimm.
5. Wnioski
Znajomość źródeł tekstu, intencji autorów czy projektowanego odbiorcy nie jest obojętna dla tłumacza. Co istotne, nie może on też abstrahować od wiedzy teoretycznej, jaką zapewni mu dziedzina językoznawstwa zwana translatoryką. Dzięki takiej „przed-wiedzy” tłumacz może w sposób konse-kwentny stosować wybrane strategie tłumaczeniowe i zrealizować w ten sposób przyjętą przez siebie hierarchię inwariantów (por. Schreiber 1993:
29 i n.). Warto, by również studenci Wydziału Neofilologii UAM pamiętali, że znajomość teorii tłumaczenia nie zaszkodziła jeszcze żadnemu tłuma-czowi praktykowi.
BIBLIOGRAFIA
Teksty źródłowe
Grimm, J. i W. Grimm. 2010. Baśnie dla dzieci i dla domu. Tłum. E. Pieciul-Karmińska. 2 to- my. Poznań: Media Rodzina.
Literatura sekundarna
Eco, U. 1996. Interpretacja i nadinterpretacja. Kraków: Znak.
Ewers, H.-H. 2012. „«Sie nähren unmittelbar, wie der Honig, süß und sättigend, ohne irdische Schwere…» Vom unaufhaltsamen Aufstieg der Grimm’schen. Märchen- ideals im Biedermeier”. Das Wissenschaftsmagazin Forschung Frankfurt. 38-43.
Grimm, J. i W. 2010. „Posłowie”. W zbiorze: Grimm, J. i W. Baśnie dla dzieci i dla domu.
Tłum. E. Pieciul-Karmińska. T. II. Poznań: Media Rodzina. 434-442.
Gutt, E.-A. 2004. Dystans kulturowy a przekład. Tłum. A. Pokojska. Kraków: Universitas.
Krysztofiak, M. 1999. Przekład literacki a translatologia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Lathey, G. 2010. The role of translators in children’s literature. New York–London: Rout- ledge.
Ługowska, I. 1981. Ludowa bajka magiczna jako tworzywo literatury. Wrocław: Ossolineum.
Martus, S. 2013. Die Brüder Grimm. Eine Biographie. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt.
Orłowski, H. 2010. „Świat baśni braci Grimm”. W zbiorze: Grimm, J. i W. Baśnie dla dzieci i dla domu. T. I. Poznań: Media Rodzina. 5-10.
Pieciul-Karmińska, E. 2010. „Słowo od tłumaczki. Baśnie braci Grimm na nowo”. W zbio-rze: Grimm, J. i W. Baśnie dla dzieci i dla domu. T. II. Poznań: Media Rodzina. 443-484.
Pieciul-Karmińska, E. 2011. „Polskie dzieje baśni braci Grimm”. Przekładaniec 22-23. 80-96.
Schreiber, M. 1993. Übersetzung und Bearbeitung. Zur Differenzierung und Abgrenzung des Übersetzungsbegriffs. Tübingen: Gunter Narr Verlag.
Stolt, B. 1984. „Textsortenstilistische Beobachtungen zur «Gattung Grimm»”. W zbiorze:
Stedje, A. (red.). Die Brüder Grimm. Erbe und Rezeption (Stockholmer Germanistische Forschungen 32). Stockholm: Almqvist & Wiksell International.
Woźniak, M. 2011. „Jak to z Kotem w butach było. Baśnie Charles’a Perraulta w przekła-dzie i w adaptacji Hanny Januszewskiej”. Przekładaniec 22-23. 59-79.
Instytut Filologii Germańskiej