Pejzaż językowy przestrzeni regionów pogranicza (peryferii)

Polskie peryferia kulturalno-językowe bada się głównie pod kątem historycznym, językoznawczym czy też etnolingwistycznym (zob. np. Za-brocki 1933, Synak 1998, Berlińska 1999, Rzetelska-Feleszko 2003, Obracht- -Prondzyński 2003). Pojawiają się również publikacje na temat relacji po-między językiem rdzenia (czyli językiem polskim) a językiem peryferii (ję-zykiem mniejszości), a raczej stosunku do nich samych użytkowników.

Rzadko natomiast poświęca się opracowania naukowe polskiemu pejzażowi językowemu, wyżej zdefiniowanemu jako język, który pojawia się na ozna-kowaniu oficjalnym i prywatnym. Zazwyczaj mówi się o dążeniach do umieszczenia tablic dwujęzycznych i o stosunku do nich samych mieszkań-ców regionu (zob. Mazurek 2010, Berlińska 1999). Warto byłoby się jednak zastanowić, jaką rolę może odegrać pejzaż językowy na polskich peryferiach językowych. Dotychczas większość informacji dotyczących pejzażu języko-wego traktowała go jako uzupełnienie rozważań na temat znaczenia języ-ków mniejszości, ich statusu oraz ogólnej polityki językowej (zob. np. Mazu-rek 2010). Pojawiają się także od czasu do czasu wzmianki o protestach przeciwko umieszczaniu tablic dwujęzycznych w regionach pogranicza.

O nich najczęściej donoszą media, a nie opracowania naukowe. Tymczasem

na pejzaż językowy można spojrzeć jak na narzędzie, które może chronić dziedzictwo kulturowe małych ojczyzn, o których wspomina Puppel (2009) oraz dziedzictwo językowe osób funkcjonujących w ich obrębie. Pejzaż języ-kowy może być także narzędziem chroniącym tożsamość kulturową, gdyż

„tożsamość kulturową [...] można najlepiej chronić poprzez utrzymywanie odpowiednio rozwiniętej świadomości i stałą działalność lokalnych środo-wisk kulturowo-językowych stanowiących organiczną część globalnego dziedzictwa kulturowo-językowego” (Puppel 2009: 104). Owo dziedzictwo może być właśnie zapisane m.in. w oznakowaniu.

Dyskusję na temat roli pejzażu językowego należy rozpocząć od przy-pomnienia, że w 2005 roku przyjęto w Polsce Ustawę o mniejszościach narodo-wych i etnicznych oraz o języku regionalnym (zob. Puppel 2007). Na podstawie tego dokumentu aż 41 gmin zostało wpisanych do Rejestru gmin, w których występuje nazewnictwo w języku mniejszości. Zgodnie z ustawą dwuję-zyczne nazewnictwo może być stosowane w nazwach miejscowości, obiek-tów fizjograficznych i nazwach ulic (art. 12 ust. 1). Nazwa w języku mniej-szości musi być jednak umieszczona po nazwie w języku polskim i nie może występować samodzielnie. Dwujęzyczne nazewnictwo pojawia się dopiero wówczas, gdy „1) liczba mieszkańców gminy należących do mniejszości jest nie mniejsza niż 20% ogólnej liczby mieszkańców tej gminy lub, w przypad-ku miejscowości zamieszkanej, za ustaleniem dodatkowej nazwy miejsco-wości w języku mniejszości opowiedziała się w konsultacjach, przeprowa-dzonych w trybie określonym w art. 5a ust. 2 ustawy z dnia 8 marca 1990 r.

o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późn. zm. 1), ponad połowa mieszkańców tej miejscowości biorących udział w konsulta-cjach; [...]” (art. 12 ust. 7). Obecność wspomnianego zapisu w dokumentach oficjalnych wskazuje, że pejzaż językowy staje się coraz to bardziej istotnym zagadnieniem, gdyż kolejne mniejszości chcą korzystać z prawa do umiesz-czania nazewnictwa dwujęzycznego w ich przestrzeni.

Jak już wspomniano, na polskich peryferiach występują różne mniejszo-ści językowo-etniczne. W niniejszych rozważaniach będę się jednak odwo-ływać do dwóch regionów, tj. Kaszub i Śląska Opolskiego, zamieszkanych przez grupy mniejszościowe. W obydwu omawianych regionach mamy do czynienia z językami mniejszości i w obu przypadkach na omawianych te-renach pojawia się dwujęzyczne nazewnictwo. Jednakże status używanych języków różni się znacznie. Na Kaszubach żyje mniejszość etniczna, która posługuje się językiem kaszubskim, który jako jedyny w Polsce został uzna-ny za język regionaluzna-ny (Ustawa o mniejszościach narodowych…). Język kaszub-ski używany jest w 11 gminach w 395 miejscowościach (woj. pomorkaszub-skie) (w 10 gminach nie mniej niż 20% mieszkańców posługuje się językiem ka-szubskim). W dwóch gminach język kaszubski uznany został za język

po-mocniczy w sferze publicznej, jest używany m.in. w urzędach. Poza tym język kaszubski nauczany jest w szkołach, wydawane są gazety, emituje się programy telewizyjne w języku kaszubskim (Mazurek 2010). Biorąc pod uwagę prawa zagwarantowane społeczności kaszubskiej przez państwo w formie ustaw, jego pozycja wydaje się stosunkowo mocna w porównaniu z innymi językami mniejszości w Polsce. Jak można zauważyć już z samych danych statystycznych, język kaszubski jest widoczny nie tylko w sferze prywatnej, ale przede wszystkim w sferze publicznej. Należałoby się w tym kontekście zastanowić nad przekazem, jaki w takim razie otrzymujemy z pejzażu językowego kaszubskiej peryferii. Nawiązując do funkcji, jakie może pełnić pejzaż językowy (Landry, Bourhis 1997, Ben-Rafael et al. 2006, Gorter 2005, Hicks 2002), należy zaznaczyć, że pojawienie się oznakowania (szczególnie oficjalnego) w języku kaszubskim świadczy o występowaniu na danym obszarze społeczności posługującej się językiem kaszubskim, o określonej kulturze, tradycjach, symbolach, rytuałach, czyli elementach będących jednymi z najistotniejszych składowych tożsamości. Pejzaż spełnia więc z pewnością funkcję informacyjną. Jednak jak wynika z niektórych publikacji uwzględniających elementy pejzażu językowego na Kaszubach (np. Mazurek 2010), jego znaczenie może nie być jeszcze doceniane. Badania prowadzone na Kaszubach, dotyczące dwujęzycznych nazw wskazały, że nie ma jednomyślności wśród samych Kaszubów co do umieszczania tablic dwujęzycznych na terenach przez nich zamieszkanych. Obok aprobaty po-jawiały się także głosy sprzeciwu lub obojętność (zob. Mazurek 2010).

Dokładne dane z tych badań nie są dla niniejszej dyskusji najistotniejsze.

Co powinno być jednak zauważone to niejednomyślny stosunek samych Kaszubów do ich mowy i pozycji ich języka. Z jednej strony społeczność kaszubska bardzo prężnie rozwija się i promuje różne sfery kultury, co wi-doczne jest między innymi w działaniach mających na celu promowanie nauki języka kaszubskiego. Przywiązanie do tradycji, symboli, rytuałów również jest niejednokrotnie podkreślane. Wydawać by się więc mogło, że poczucie tożsamości i wszystko to, co to poczucie wzmacnia, jest dla Kaszu-bów istotne. Tymczasem może okazać się, że język kaszubski, który ma również status języka pomocniczego w niektórych miejscowościach i urzę-dach, głównie tak jest właśnie postrzegany. Kłóci się to poniekąd z po-wszechnie przyjętym w badaniach nad pejzażem językowym twierdzeniem o symbolicznej funkcji pejzażu językowego, która wskazuje na wpływ obec-ności języka na oznakowaniu na poczucie wartości własnego języka oraz poczucie przynależności do danej społeczności (Landry, Bourhis 1997, Ben Rafael et. al. 2003, Gorter 2003, Backhous 2007).

Funkcja symboliczna jest wielokrotnie podkreślana przy dyskusjach do-tyczących mniejszości etniczno-językowych, dla których języki (i pejzaż

ję-zykowy) są widoczną manifestacją tożsamości i przynależności. Przykładem mogą być chociażby badania prowadzone w Jaffie w Izraelu (Ben Rafael et al. 2006). Jeśli więc chcielibyśmy odnieść przyjmowaną w wielu badaniach funkcję symboliczną do kontekstu Kaszub, na początku trudno byłoby się zgodzić z twierdzeniem, że „[r]ola języka pomocniczego w znacznej mierze sprowadza się do polsko-kaszubskich napisów na tablicach wjazdowych i wyjazdowych do/z miejscowości, co raczej jest elementem pop-etniczności, stanowiącej atrakcję turystyczną” (Mazurek 2010: 330). Postrzeganie tablic dwujęzycznych jako elementu turystycznego wydaje się umniejszać ich zna-czenie dla lokalnej społeczności. Sytuacja Kaszubów jest jednak dychoto-miczna: z jednej strony wydaje się prosta i przejrzysta, z drugiej zaś nie do końca zrozumiała. Kaszubi są jedyną mniejszością w Polsce, której język został uznany za język regionalny. Jest to o tyle istotne, iż toczą się w Polsce starania innych grup o uznanie ich dialektów/gwar za język, gdyż stanowi on dla nich wyraźną manifestację ich tożsamości. Tak jest w przypadku dia-lektu śląskiego. Kaszubi mają taką walkę już za sobą, zyskali szereg praw broniących ich języka, dostępu do niego i dających możliwości rozwoju. Być może jest to przyczyna niejednoznacznego opowiadania się za tablicami dwujęzycznymi, one nie są już elementem walki, stały się czymś codzien-nym, zwykłą powszechną częścią przestrzeni.

Do tak ustabilizowanej sytuacji dążą mieszkańcy Śląska Opolskiego, a ściślej mówiąc członkowie mniejszości niemieckiej. Obecność dwujęzycz-nych tablic miejscowości w tym regionie Polski wiąże się przede wszystkim z nieustanną walką o zachowanie tablic, które są często niszczone. Region Śląska Opolskiego zamieszkuje dość liczna mniejszość niemiecka, która po-sługuje się językiem niemieckim. Na Śląsku Opolskim aż 27 gmin jest za-mieszkanych przez mniejszość niemiecką, w których nie mniej niż 20%

mieszkańców posługuje się językiem niemieckim. W 25 gminach i w 310 miejscowościach używane są nazwy w języku mniejszości.

Obecność mniejszości niemieckiej na Śląsku wiąże się z dość skompli-kowaną sytuacją polityczną tego regionu, szczególnie po drugiej wojnie światowej. W związku z doświadczeniami wojennymi stosunek do ludności niemieckiej był raczej negatywny. Żyli oni w diasporze, z dala od rdzennego kraju, poddawani byli akcjom polonizacyjnym, które skutkowały między innymi „wyrugowaniem” języka niemieckiego z systemu edukacyjnego.

Doprowadziło to do sytuacji, w której ludność deklarująca narodowość nie-miecką niekoniecznie zna język niemiecki. Przez lata ludność narodowości niemieckiej podlegała bowiem procesowi asymilacyjnemu (Choinski 2008).

Dopiero w ostatnich latach sytuacja zaczęła się zmieniać. Jedną z bardziej widocznych zmian jest między innymi Ustawa o mniejszościach etnicznych i narodowych oraz o języku regionalnym, która reguluje status grup

mniejszo-ściowych, w tym również mniejszości niemieckiej. Poza tym zmiany dotknę-ły także sfery codziennej, pojawidotknę-ły się dwujęzyczne programy telewizyjne, a nawet specjalne kanały, stacje radiowe, gazety i czasopisma. Pomimo po-myślnych zmian w nastawieniu do mniejszości niemieckiej oraz zmian w sferze społeczno-kulturalnej Choinski (2008) wskazuje, że pod względem tożsamości sytuacja mniejszości niemieckiej jest dość skomplikowana. Z jed- nej bowiem strony poprzez rodzinne tradycje mają styczność z kulturą rdzenną, niemiecką, z drugiej zaś, „ponieważ ich socjalizacja miała miejsce w Polsce, kulturowo związani są z Polską” (Choinski 2008: 37).

Poczucie tożsamości wśród mniejszości niemieckiej jest niewątpliwie związane z ich językiem. Mniejszość niemiecka podejmuje wiele działań, które mają na celu przywrócenie znaczącego statusu ich języka w tej grupie.

Można więc wnioskować, że odczuwa dużą potrzebę identyfikacji z nośni-kiem swojej rdzennej kultury – języnośni-kiem niemieckim. Było to m.in. zauwa-żone w dążeniach do przywrócenia dwujęzyczności wśród Niemców na Śląsku oraz „uznania na Śląsku Opolskim języka niemieckiego za język urzędowy” (Wyderka 2003: 507). Język niemiecki zyskał status języka po-mocniczego w niektórych gminach. Doprowadzono także do umieszczenia w sferze publicznej tablic z dwujęzycznymi nazwami miejscowości. Obecnie wpisują się one na stałe w pejzaż językowy Śląska Opolskiego. Tablice te pełnią z pewnością funkcję informacyjną, wskazując, że dana miejscowość zamieszkana jest przez ludność pochodzenia niemieckiego i w języku niemieckim można się komunikować. Warto zaznaczyć, że tuż przed poja-wieniem się tablic wskazywano, że mogą się one „stać identyfikatorami toż-samości społeczności lokalnych. […] nazwy miejscowości symbolizują nie-miecką przeszłość i do niej się odwołują” (Berlińska 1999: 295). Tym samym pełniłyby one funkcję symboliczną. Stosunek mieszkańców Śląska Opolskie-go do tablic jest jednak zróżnicowany i podobnie jak u Kaszubów rozbieżny.

Można to zauważyć w komunikacji codziennej. W ostatnich latach prasa donosiła o aktach wandalizmu, które wymierzone były w tablice polsko- -niemieckie. Przeciwnicy tablic zamalowywali nazwy niemieckie, co spoty-kało się z dość dużym sprzeciwem mniejszości niemieckiej (ŹI.1-3). Z jednej strony wydaje się, że tablice dwujęzyczne są nawiązaniem do historii regio-nu, szczególnie dla starszego pokolenia, młodszemu z kolei mogą służyć za łącznik z historią i korzeniami. Śledząc doniesienia prasowe, można odnieść wrażenie, że ani w jednej, ani w drugiej grupie nie ma jednak chyba jedno-znacznej pozytywnej czy negatywnej opinii na temat sensu stawiania tablic dwujęzycznych. Pojawia się więc pytanie, podobnie jak w przypadku Ka-szubów, czy pejzaż językowy może na tych terenach pełnić, wskazywaną w wielu badaniach, funkcję symboliczną, wpływającą na poczucie tożsa- mości i przynależności do danej grupy.

6. Podsumowanie

Wspomniane powyżej przykłady pejzażu językowego Kaszub i Śląska Opolskiego wskazują, że trudno jest rozpatrywać zagadnienie pejzażu ję- zykowego w ten sam sposób na każdym terytorium. Pomimo jasno opisa-nych w literaturze przedmiotu funkcji należy je rozpatrywać indywidualnie w każdym przypadku, biorąc pod uwagę także czynniki społeczne czy kul-turowe. Z pewnością to krótkie omówienie wskazuje, że przestrzeń publicz-na umożliwia rozmieszczanie i propagowanie symboli, tutaj języka, ściśle związanych z daną kulturą, tutaj mniejszością, czy to etniczną czy narodo-wą. Dwujęzyczne tablice (pejzaż językowy wybranych regionów) nawiązują do historii regionu i wskazują, czyje losy z daną ziemią zostały związane.

W kontekście mniejszości kaszubskiej i niemieckiej można przyjąć, że pejzaż językowy Kaszub i Śląska Opolskiego może pełnić funkcję informacyjną, wskazując, kto zamieszkuje dane terytorium, jaki język jest na nim używa-ny. Natomiast w przypadku funkcji symbolicznej, w związku z niejedno-znacznym opowiadaniem się za tablicami dwujęzycznymi, funkcję tę nale-żałoby dokładniej zbadać. Badania prowadzone w krajach wielojęzycznych, takich jak Izrael, gdzie napięcia między grupami narodowymi są bardziej widoczne i nasilone aniżeli w Polsce, w której wielokulturowość dopiero się rozwija, wskazują, jak bardzo istotne dla członków danej mniejszości są ta-blice umieszczane w przestrzeni publicznej w jej języku (np. tata-blice w języku arabskim obok tablic w języku hebrajskim w Jaffie, zamieszkanej w więk-szości przez ludność arabską; zob. Ben Rafael et al. 2006).

Tymczasem w Polsce pojawia się pewien dysonans. Przez lata mniejszo-ści walczyły o uznanie statusu ich języka (np. język regionalny na Kaszu-bach), o wprowadzenie języka do szkół czy uznanie go za język pomocniczy w urzędach. Wydawać by się mogło, że była to walka nie tylko o ustawy, dokumenty, ale przede wszystkim o uznanie i tym samym o zachowanie tożsamości kulturowej, której podstawą jest język. Kiedy natomiast pojawia się zagadnienie tablic dwujęzycznych, które w pewnym sensie odzwiercie-dlają daną kulturę, mniejszości zdają się nie doceniać ich funkcji w pełni i zdarza się, że traktują je tylko jako atrakcję turystyczną. Zgodnie z przyję-tymi założeniami obecność tablic w języku mniejszości powinna wzmacniać poczucie dumy z własnej kultury, historii i języka. Ich akceptacja świadczy o akceptacji swojej odrębności i poczuciu silnej społecznej kohezji.

Pojawia się więc pytanie, czy rzeczywiście przestrzeń (pejzaż językowy) w omawianych regionach będzie wzmacniała poczucie tożsamości, skoro stosunek do niej nie jest jednoznaczny. Gdyby brać pod uwagę jedynie ma-teriał wizualny oraz inne badania w tej dziedzinie, z pewnością można by powiedzieć, że tak być powinno. W pewnym stopniu dostrzegane jest ich znaczenie, a członkowie mniejszości odczuwają potrzebę oznaczania

teryto-rium, manifestowania własnej tożsamości m.in. poprzez język (pejzaż języ-kowy). Wahania w stosunku do oznakowania mogą być związane z tym, że członkowie mniejszości czują się zarówno Polakami, jak i Kaszubami czy Niemcami. Być może niemożność jednoznacznego określenia swojej przyna-leżności lub brak takiej potrzeby sprawia także, że pejzaż językowy może nie odgrywać dla nich tak znaczącej roli, jak przyjęto na początku niniejsze-go opracowania.

BIBLIOGRAFIA

Backhous, P. 2007. Linguistic landscapes. A comparative study of urban multilingualism in Tokyo. Clevedon: Multilingual Matters.

Ben-Rafael, E., Shohamy, E., Amara, M.H. i N. Trumper-Hecht. 2006. „Linguistic land-scape as symbolic construction of the public space: the case of Israel”. International Journal of Multilingualism 3.1. 7-30.

Berlińska, D. 1999. Mniejszość niemiecka na Śląsku Opolskim w poszukiwaniu tożsamości.

Opole: Wydawnictwo Instytut Śląski.

Choinski, K. 2008. „Tożsamość kulturowa Ślązaków”. W zbiorze: Masojć, I. i R. Naruniec (red.). Tożsamość na styku kultur: zbiór studiów. Wilno: Wileński Uniwersytet Pedago-giczny. 25-45.

Chojnicki, Z. 1996. „Region w ujęciu geograficzno-systemowym”. W zbiorze: Czyż, T.

(red.). Podstawy regionalizacji geograficznej. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Boguc-ki. 7-44.

Dobkowska, J. 2008. „Tożsamość a język na pograniczu narodów i kultur (Analiza świa-domości i kompetencji językowej dzieci na pograniczu polsko-litewskim)”. W zbio-rze: Masojć, I. i R. Naruniec (red.). Tożsamość na styku kultur: zbiór studiów. Wilno:

Wileński Uniwersytet Pedagogiczny. 53-66.

Giddens, A. 2007. Socjologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Gorter, D. 2006. „Introduction: the study of the linguistic landscape as a new approach to multilingualism”. W zbiorze: Gorter, D. (red.). Linguistic landscape. A new approach to multilingualism. Clevedon: Multilingual Matters. 1-7.

Grześkowiak, M. 2010. Trans-city or Inter-city? The co-existence of majority and minority languages in the urban space: a comparative case study of London and Warsaw linguistic landscapes. Poznań: Katedra Ekokomunikacji UAM.

Hicks, D. 2002. „Scotland’s linguistic landscape: the lack of policy and planning with Scotland’s place-names and signage”. Paper presented at the World Congress on Language Policies. Barcelona April 2002. <http://www.arts.ed.ac.uk/celtic/poileasa- idh/hicksseminar.html>.

Jałowiecki, B. i M.S. Szczepański. 2006. Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.

Landry, R. i R.Y. Bourhis. 1997. „Linguistic landscape and ethnolinguistic vitality: an empirical study”. Journal of Language and Social Psychology 16.1. 23-49.

Lisowski, A. 2003. Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Przemysłowe WEMA.

Malinowski, D. 2009. „Authorship in the linguistic landscape: a multimodal-performa- tive view”. W zbiorze: Shohamy, E. i D. Gorter (red.). Linguistic landscape: expanding the scenery. London: Routledge. 107–125.

Mauryc, J. 2008. „Tożsamość językowa i kulturowa na Zaolziu w Republice Czeskiej”.

W zbiorze: Masojć, I. i R. Naruniec (red.). Tożsamość na styku kultur: zbiór studiów.

Wilno: Wileński Uniwersytet Pedagogiczny. 46-52.

Mazurek, M. 2010. Język – przestrzeń – pochodzenie. Analiza tożsamości kaszubskiej. Gdańsk:

Instytut Kaszubski.

Obracht-Prondzyński, C. 2003. „Język w systemie wartości Kaszubów”. W zbiorze: Wro-cławska, E. i J. Zieniukowa (red.). Języki mniejszości i języki regionalne. Warszawa: In-stytut Slawistyki PAN. 237-246.

Puppel, S. (red.). 2007. Ochrona języków naturalnych. Poznań: Katedra Ekokomunikacji UAM. 230-250.

Puppel, S. 2009. „Uwagi w sprawie konieczności ochrony dziedzictwa kulturowo-języko- wego, czyli od ojcowizny i ojczyzny do wspólnoty światowej”. Acta Pomerania 2.

101-108.

Reh, M. 2004. „Multilingual writing: a reader-oriented typology – with examples from Lira Municipality (Uganda)”. International Journal of the Sociology of Language. 170. 1-41.

Rzetelska-Feleszko, E. 2003. „Rola nazw własnych dla samoidentyfikacji mniejszości na- rodowych i etnicznych (na przykładzie Kaszub i Łużyc)”. W zbiorze: Wrocław- ska, E. i J. Zieniukowa (red.). Języki mniejszości i języki regionalne. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN. 49-60.

Synak, B. 1998. Kaszubska tożsamość. Ciągłość i zmiana. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersy-tetu Gdańskiego.

Szczepański, J. 1972. Elementarne pojęcia socjologii. Warszawa: PWN.

Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym 2005.

Wallis, A. 1990. Socjologia przestrzeni. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.

Wyderka, B. 2003. „Śląsk jako region językowy”. W zbiorze: Wrocławska, E. i J. Zieniu- kowa (red.). Języki mniejszości i języki regionalne. Warszawa: Instytut Slawistyki PAN.

501-509.

Zabrocki, L. 1933. „Charakterystyka językowa Pomorza”. Tygodnik o Pomorzu. 162-179.

Źródła internetowe

ŹI 1: „Opolscy Niemcy o reakcji na niszczenie dwujęzycznych tablic na Podlasiu”

<http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,10181693,Opolscy_Niemcy_

o_reakcji_na_niszczenie_dwujezycznych.html>, 20.03.2013.

ŹI 2: „Internauci przeciw niemieckim nazwom Ozimka i Grodźca” <http://opole.gazeta.

pl/opole/1,35114,9729113,Internauci_przeciw_niemieckim_nazwom_Ozimka_i_Gr- odzca.html>, 20.03.2013.

ŹI 3: „Ślązacy dwujęzyczne tablice mają w rzyci”

<http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,7582390.html>, 20.03.2013.

Instytut Filologii Germańskiej

O krótko-, średnio- i długotrwałych zmianach