W
spółczesny język rosyjski charakteryzuje się ogromnym bogactwem zjawisk homografii (niekiedy określanej mianem homonimii graficznej), przejawiającej się w relacjach graficznie identycznych, lecz fonetycznie róż-nych jednostek wyrazowych. Homografia rosyjska to w zdecydowanej więk- szości homografia akcentuacyjna, oparta na niestałości fonetycznej i mo- bilności morfologicznej akcentu wyrazowego, por.: орган ‘organ’ – орган‘organy (instrument muzyczny)’, органа (D. lp.) – органа (D. lp.), угольный (od уголь ‘węgiel’) – угольный (od угол ‘kąt, węgieł’), угольная – угольная, угольных – угольных, голубить ‘pieścić, hołubić’ – голубить ‘malować na nie- biesko’, голубил – голубил, верхом (przysł.) ‘górą’ – верхом (przysł.) ‘konno, wierzchem’, пропасть (rzecz. ‘przepaść’) – пропасть (czas. ‘przepaść’), зна- ком (N. lp. rzecz. знак ‘znak’) – знаком (krótka forma przym. знакомый ‘zna- jomy, znany’), белка (M. lp.) ‘wiewiórka’ – белка (D. lp. rzecz. белок ‘białko’), ношу (B. lp. rzecz. ноша ‘ciężar, brzemię’) – ношу (1. os. lp. czas. носить), мою (1. os. lp. czas. мыть) – мою (B. lp. r. ż. zaimka мой), ноги (M.-B. lm.
rzecz. нога) – ноги (D. lp. rzecz. нога), (к) лугу (C. lp. rzecz. луг ‘łąka’) – (на) лугу (Msc. lp. rzecz. луг), белите (cz. teraźn. czas. белить ‘bielić’) – белите (tryb rozkaz. czas. белить)1.
________________________
1 Inne przypadki homografii są stosunkowo nieliczne i wiążą się przede wszystkim z różną wymową tego samego grafemu spółgłoskowego, np. конечно [č’] (krótka forma przym.) – конечно [š] (wtrącenie; partykuła), теста [ť] (por. тестo ‘ciasto’) – теста [t] (por.
тест ‘test’), агá [g] ‘tytuł turecki’ – агá [h] (interiekcja; partykuła). Niekiedy komponenty tego rodzaju szeregów homograficznych mogą się dodatkowo różnić miejscem akcentu, np. сóте [ť] (por. сот ‘plaster miodu’ ) – сотé [t] ‘sauté (pieczeń)’, áга [g] ‘gatunek ropuchy’ – агá [h]
(interiekcja; partykuła) lub пóлого [v] (por. полый ‘pusty, próżny’) – полóго [g] (krótka forma przym. пологий ‘łagodnie pochyły’; przysłówek ‘łagodnie pochyło’).
Rosyjska homografia akcentuacyjna realizuje się przede wszystkim w binarnych korelacjach wyrazowych, których liczba, według moich sza-cunków, z pewnością sięga kilkudziesięciu tysięcy. Na ich tle korelacje po-naddwuczłonowe, dokładniej – trójczłonowe (szczyt możliwości języka ro-syjskiego!), zajmują pozycję marginalną i ledwie zauważalną. Są to takie szeregi homografów, jak выходите (cz. przyszły czas. выходить ‘wyhodo-wać, wypielęgnować’) – выходите (czas teraźn. czas. выходить ‘wychodzić’) – выходите (tryb rozkaz. czas. выходить ‘wychodzić’); ворона (D.-B. lp.
rzecz. ворон ‘kruk’) – ворона (M. lp.) ‘wrona’ – ворона (krótka forma r. ż.
przym. вороной ‘kary, wrony’); перепела (D.-B. lp. rzecz. перепел ‘przepiór-ka’) – перепела (M. lm. rzecz. перепел) – перепела (cz. przeszły czas. перепеть
‘prześpiewać; odśpiewać ponownie; prześcignąć w śpiewaniu’) itp.
Rosyjska homografia akcentuacyjna występuje w dwóch postaciach: ja-ko homografia wewnątrzkategorialna i międzykategorialna, przejawiając się odpowiednio w korelacjach wyrazów jednej lub dwóch części mowy, por.
np. орган – орган, ноги – ноги, белите – белите i пропасть – пропасть, зна- ком – знаком, мою – мою.
Homografy wewnątrzkategorialne można podzielić na trzy typy:
na leksykalne, leksykalno-gramatyczne i gramatyczne (paradygmatyczne) (Мельникова 1974, Мельникова 1988, Петренко 1987). Pierwsze z nich mają różne znaczenia leksykalne i takie samo znaczenie gramatyczne: броня (M. lp.) ‘rezerwacja, przydział’ – броня (M. lp.) ‘pancerz, zbroja’ albo косим (1. os. lm. czas. косить ‘ścinać kosą’) – косим (1. os. lm. czas. косить ‘krzy-wić, wykrzywiać’); drugie mają różne znaczenia leksykalne i różne znacze- nia gramatyczne: белка (M. lp.) ‘wiewiórka’ – белка (D. lp. rzecz. белок ‘biał-ko’) albo выкупать (dk) ‘wykąpać’ – выкупать (ndk) ‘wykupywać’; trzecie wreszcie mają różne znaczenia gramatyczne przy identycznym znaczeniu leksykalnym, są więc różnymi formami fleksyjnymi tego samego leksemu:
ноги (М.-В. lm.) – ноги (D. lp.) albo белите (cz. teraźn.) – белите (impera-tivus). Jeśli chodzi o homografy międzykategorialne, to z natury rzeczy są one homografami leksykalno-gramatycznymi, bowiem różnica w semantyce leksykalnej i gramatycznej członów korelacji homograficznej wynika z sa-mego faktu ich przynależności do różnych części mowy, por. пропасть (rzecz.) – пропасть (czas.), мою (czas.) – мою (zaimek), сорок (liczebnik)
‘czterdzieści’ – сорок (D.-B. lm. rzecz. сорока ‘sroka’) itp.
Z moich obserwacji i wyliczeń jednoznacznie wynika, iż absolutną większość homografów rosyjskich stanowią homografy wewnątrzkate- gorialne. Ponadto w odróżnieniu od homografów międzykategorialnych, odznaczających się wysokim stopniem losowości, przypadkowości, charak-teryzuje je pewna regularność i systemowość. Dlatego też homografia we-wnątrzkategorialna zasługuje na szczególną uwagę i specjalną analizę, tym
bardziej że w literaturze przedmiotu wyraźnie brakuje prac poświęconych jej systemowemu opisowi.
Homografia wewnątrzkategorialna przejawia się wyłącznie na płasz-czyźnie tzw. nominatywnych części mowy – rzeczownika, przymiotnika, czasownika i przysłówka, przy czym w sferze przysłówka jest ona ledwo widoczna i – w odróżnieniu od obfitującej w tysiące szeregów homografii rzeczowników, przymiotników i czasowników – reprezentuje ją nie więcej niż dziesięć par wyrazowych, takich m.in. jak безобразно – безобразно, здоро-во – здороздоро-во.
Niniejszy artykuł stanowi próbę charakterystyki rosyjskiej homografii wewnątrzkategorialnej w obrębie jednej części mowy – rzeczownika.
Charakterystyka obejmuje tylko jeden typ homografii rzeczownikowej, a mianowicie homografię leksykalną. Do analizy odnośnych zjawisk wyko-rzystany został obszerny i kompletny materiał faktograficzny zaczerpnięty z licznych i różnorodnych współczesnych źródeł leksykograficznych (Ах- манова 1986, Венцов et al. 2004, Головня 2007, Гребенева 2009, Евгеньева 1981–1984, Ефремова 2000, Ефремова 2006, Зализняк 2008, Колесников 1978, Кузнецов (red.) 1998, Лопатин 2007, Ожегов, Шведова 1992, Тихо- нов 2003).
Homografia leksykalna rzeczowników w swej zasadniczej postaci prze-jawia się już na płaszczyźnie form lemmatycznych (podstawowych, kano-nicznych, słownikowych) rzeczowników, czyli obiektywnie najważniejszych form reprezentujących wyrazy jako jednostki systemu leksykalnego, por.
атлас ‘atlas’ – атлас ‘atłas’, замок ‘castle’– замок ‘lock’, ирис ‘irys, kosaciec’
– ирис ‘irys (cukierek)’, микрометр ‘przyrząd pomiarowy’ – микрометр
‘jednostka miary’, мука ‘męka’– мука ‘mąka’, орган ‘organ’ – орган ‘organy (instrument muzyczny)’, острота ‘dowcip’ – острота ‘ostrość’, отзыв ‘od- dźwięk, odzew’ – отзыв ‘odwołanie, odwoływanie’, партийка ‘zdrobn.
od партия’ – партийка ‘partyjniaczka, partyjna’, рисовка ‘ryżowiec (ptak)’ – рисовка ‘popisywanie się’, бронирование ‘rezerwacja’ – бронирование ‘po- krywanie pancerzem’, свойство ‘właściwość’ – свойство ‘powinowactwo’, тупик ‘maskonur (ptak)’ – тупик ‘ślepa uliczka’, хлопок ‘bawełna’ – хлопок
‘trzask, klaśnięcie’ itp. Słowniki współczesnego języka rosyjskiego rejestrują około 250 tego rodzaju diad homograficznych.
Około 40% spośród par rzeczowników homograficznych w formach podstawowych (kanonicznych) można uznać za homografy całkowite, czyli za wyrazy homograficzne we wszystkich formach fleksyjnych (od mianow-nika do miejscowmianow-nika liczby pojedynczej i mnogiej). Są to na przykład pary замок – замок, орган – орган, кирпичина ‘jedna sztuka cegły’ – кирпичина
‘zgrub. od кирпич (cegła)’, вязанка ‘rzecz zrobiona na drutach lub szydeł-kiem’ – вязанка ‘wiązka drzewa, chrustu, słomy’ itp., generujące po 12 sze-regów homograficznych. Por. замок (M. lp.) – замок (M. lp.), замка (D. lp.),
– замка (D. lp.), замку (C. lp.) – замку (C. lp.), замок (B. lp.) – замок (B. lp.), замком (N. lp.) – замком (N. lp.), замке (Msc. lp.) – замке (Msc. lp.), замки (M. lm.) – замки (M. lm.), замков (D. lm.) – замков (D. lm.), замкам (C. lm.) – замкам (C. lm.), замки (B. lm.) – замки (B. lm.), замками (N. lm.) – замками (N. lm.), замках (Msc. lm.) – замках (Msc. lm.).
Pozostałe ze wspomnianych 250 diad rzeczowników homograficznych w formach lemmatycznych są homografami częściowymi. Ich niepełna ho-mograficzność spowodowana jest indywidualnym lub kompleksowym działaniem szeregu czynników – fonetycznych (akcentuacyjnych), grama-tycznych (deklinacyjnych) i leksykalno-gramagrama-tycznych. Na przykład rze-czowniki вина ‘instrument muzyczny’ i вина ‘wina, przewinienie’ mają homograficzne formy tylko w liczbie pojedynczej; w liczbie mnogiej for- my tych rzeczowników stają się homonimami (homoformami) – w wyniku przesunięcia akcentu w drugim z nich z końcówki fleksyjnej na temat flek-syjny, por.: lp. (M.) вина – вина, (D.) вины – вины, (C.) вине – вине, (B.) вину – вину, (N.) виной – виной, (Msc.) вине – вине i lm. (M.) вины – вины, (C.) винам – винам, (B.) вины – вины, (N.) винами – винами, (Msc.) винах – винах.
Inny przykład. Rzeczowniki отруб (hist.) ‘nadział’ – отруб ‘poprzeczny przekrój drzewa’ albo подрез ‘metalowa listwa na płozie sań’ – подрез
‘podcięcie, podcinanie; miejsce podcięcia’ są homografami częściowymi ze względu na dzielące je różnice fleksyjne w mianowniku i bierniku liczby mnogiej, por. w lp.: (M.) отруб – отруб, подрез – подрез, (D.) отруба – отруба, подреза – подреза, (C.) отрубу – отрубу, подрезу – подрезу, (B.) отруб – отруб, подрез – подрез, (N.) отрубом – отрубом, подрезом – подре- зом, (Msc.) отрубе – отрубе, подрезе – подрезе; w lm.: (D.) отрубов – отру- бов, подрезов – подрезов, (C.) отрубам – отрубам, подрезам – подрезам, (N.) отрубами – отрубами, подрезами – подрезами, (Msc.) отрубах – отрубах, подрезах – подрезах, ale (D.-B.) отруба – отрубы, подреза – подрезы. Jeszcze inny przykład. Rzeczowniki r. ż. typu арийка ‘Aryjka’ – арийка ‘aryjka, arietka’ albo партийка ‘partyjniaczka’ – партийка ‘partyjka’ nie są homo-graficzne w bierniku lm. – z tej przyczyny, że pierwsze z nich są rzeczo- wnikami żywotnymi, drugie zaś nieżywotnymi. Z tej samej przyczyny są pozbawione homograficznych form biernika lm., a także biernika lp. rze-czowniki r. m. typu метчик ‘trasownik (osoba)’ – метчик ‘gwintownik (przyrząd)’, пикник ‘otyły człowiek (pyknik)’ – пикник ‘piknik (zabawa na łonie natury)’. W niektórych wypadkach, na przykład w parze венец ‘wie-deńczyk’ – венец ‘wieniec, korona’, dodatkowo obserwuje się uwarunkowa-ny charakterem akcentu oraz specyfiką finalnej spółgłoski tematu brak ho-mograficzności form narzędnika lp. (por. венцем – венцом) i dopełniacza lm.
(por. венцев – венцов). Oprócz wymienionych tu przykładów niepełną homograficzność wykazują liczne pary rzeczownikowe typu мошка ‘mesz-ka’ – мошка (zbior.) ‘meszka, meszki’, острота ‘dowcip’– острота ‘ostrość’,
пильня ‘tartak’ – пильня ‘monotonne ostre dźwięki’, рисовка ‘ryżowiec (ptak)’ – рисовка ‘popisywanie się’ lub typu парение ‘gotowanie na parze;
parzenie; wyparzanie’ – парение ‘szybowanie’, безобразность ‘brak obra- zowości (plastyczności, barwności)’ – безобразность ‘brzydota, szpetota’, w których jeden lub oba komponenty należą do kategorii singularia tantum.
Podsumowując opisany wyżej fragment zjawisk homografii leksykalnej, należy dodać, że pary rzeczowników homograficznych w swych formach podstawowych (słownikowych) zdolne są wygenerować w sumie ponad 1000 szeregów homograficznych.
W sferze leksykalnej homografii rzeczownikowej szeroko reprezento-wana jest i taka jej postać, kiedy w relacje homograficzne wchodzą nienomi-natywne formy dwóch w określony sposób fonetycznie korespondujących ze sobą leksemów. Ten rodzaj homografii bazuje na homonimii wyrazów lub na ich bliskości fonetycznej.
Homografia oparta na homonimii wyrazów odznacza się wyjątkową różnorodnością. Poszczególne pary rzeczowników charakteryzują się skraj-nie różnymi zespołami i specyficznymi konfiguracjami wzajemskraj-nie homogra-ficznych słowoform. Na przykład rzeczowniki щурI ‘antenat, praszczur’
i щурII ‘łuskowiec (ptak)’ tworzą 11 szeregów homograficznych – 5 w lp.
i 6 w lm.: (D. lp.) щура – щура, (C. lp.) щуру – щуру, (B. lp.) щура – щура, (N. lp.) щуром – щуром, (Msc. lp.) щуре – щуре; (M. lp.) щуры – щуры, (D. lm.) щуров – щуров, (C. lm.) щурам – щурам, (B. lm.) щуров – щуров, (N. lm.) щурами – щурами, (Msc. lm.) щурах – щурах. Rzeczowniki бунтI
‘bunt’ i бунтII ‘paczka, bela, zwój’ tworzą 10 szeregów homograficznych – 4 w lp. i 6 w lm.: (D. lp.) бунта – бунта, (C. lp.) бунту – бунту, (N. lp.) бунтом – бунтом, (Msc. lp.) бунте – бунте; (M. lm.) бунты – бунты, (D. lm.) бунтов – бунтов, (C. lm.) бунтам – бунтам, (B. lm.) бунты – бун- ты, (N. lm.) бунтами – бунтами, (Msc. lm.) бунтах – бунтах. Tyle samo szeregów w identycznym układzie generują rzeczowniki гуртI ‘element architektoniczny’ i гуртII ‘stado’. Z kolei rzeczowniki тузI ‘szalupa’ i тузII
‘ważna osoba’ generują 9 szeregów homograficznych – 4 w lp. i 5 w lm.:
(D. lp.) туза – туза, (C. lp.) тузу – тузу, (N. lp.) тузом – тузом, (Msc. lp.) тузе – тузе; (M. lm.) тузы – тузы, (D. lm.) тузов – тузов, (C. lm.) тузам – тузам, (N. lm.) тузами – тузами, (Msc. lm.) тузах – тузах. Również 9 sze- regów, ale już w innym układzie – 3 w lp. i 6 w lm., tworzą rzeczowniki вираж ‘wiraż, zakręt’ i вираж ‘roztwór fotograficzny’: (D. lp.) виража – ви- ража, (C. lp.) виражу – виражу, (Msc. lp.) вираже – вираже; (M. lm.) виражи – виражи, (D. lm.) виражей – виражей, (C. lm.) виражам – виражам, (B. lm.) виражи – виражи, (N. lm.) виражами – виражами, (Msc. lm.) виражах – ви- ражах. Jeszcze inną konfigurację homograficznych form można zaobserwo-wać u rzeczowników средаI ‘dzień tygodnia’ i средаII ‘środowisko’: wyrazy te mają 4 pary akcentowo zróżnicowanych form – biernika lp. i celownika,
narzędnika oraz miejscownika lm., por.: среду – среду, средам – средам, сре- дами – средами, средах – средах. Liczne pary rzeczowników homonimicz-nych tworzą szeregi homograficzne tylko w ramach jednego paradygmatu liczby – albo liczby pojedynczej, albo, częściej, liczby mnogiej. Należą do nich m.in. винтI ‘wint (gra w karty)’ i винтII ‘wkręt; śruba; śmigło’, które z braku lm. u pierwszego z nich są homograficzne tylko w odpowiednich formach lp. – formach dopełniacza, celownika, narzędnika i miejscownika, por.: винта – винта, винту – винту, винтом – винтом, винте – винте.
Tylko w lp. i w dodatku w jednej tylko formie gramatycznej – formie bierni-ka – w relacje homograficzne wchodzą takie rzeczowniki, jak косаI ‘warkocz (uczesanie)’ i косаII ‘kosa (narzędzie)’, косаI i косаIII ‘mierzeja’, головаI
‘część ciała’ i головаII ‘naczelnik, przełożony’, рor.: косу (косаI ) – косу (косаII, III), голову (головаI) – голову (головаII). Tego rodzaju parom można przeciwstawić pary typu борI ‘wiertło’ i борII ‘bór’, клубI ‘klub’ i клубII
‘kłąb’, палI ‘pal, żeliwny pachołek cumowniczy’ i палII ‘pożar lasu lub stepu;
wypalone miejsce w lesie, stepie’, тельцеI ‘zdrobn. od тело’ i тельцеII
‘krwinka’ – z całkowicie homograficznymi paradygmatami lm.; pary typu стопаI ‘jednostka wiersza’ i стопаII ‘część nogi’ – z pięcioma szeregami homograficznych form lm.; pary typu бойI ‘sługa’ i бойII ‘bitwa’, тонI (mu- zyczny) i тонII (kolorystyczny) – z czterema szeregami homograficznych form lm.; a także pary typu полI ‘płeć’ i полII ‘podłoga’ – homograficzne tylko w formach mianownika i biernika lm.
Opisane przed chwilą i podobne wypadki homografii gramatycznie równoznacznych form rzeczowników homonimicznych reprezentowane są we współczesnej ruszczyźnie nie mniej niż 200 szeregami homograficznymi.
„Pracuje” na nie około 40 par homonimów rzeczownikowych.
Jak zaznaczyłem wyżej, w relacje homografii leksykalnej mogą wcho-dzić nie tylko pary rzeczowników homograficznych lub homonimicznych w swych formach podstawowych, lecz także pary rzeczowników zbliżonych pod względem fonetycznym. Chodzi tu zwłaszcza o wyrazy różniące się rodzajem gramatycznym, jak również charakterem akcentu, takie jak душ
‘prysznic’ – душа ‘dusza’, жар ‘żar; upał, skwar; gorączka; zapał, werwa’ – жара ‘upał, skwar, znój’, змей ‘smok’ – змея ‘wąż, żmija’, зуд ‘świerzbienie, swędzenie’ – зуда ‘nudziarz (nudziara), zrzęda’, трест ‘trust’ – треста ‘wy- roszony len; wyroszone konopie’, ухо ‘ucho’ – уха ‘zupa rybna’ itp., mające homograficzne formy miejscownika lp., por.: душе – душе, жаре – жаре, змее – змее, зуде – зуде, тресте – тресте, ухе – ухе. Wiele z różniących się rodza-jem gramatycznym rzeczowników oprócz homograficznych form miejscow-nika lp. mają jednocześnie homograficzne formy dopełniacza i celowmiejscow-nika lp.
i/lub szereg form homograficznych w paradygmacie lm., np. rzeczowniki дельце ‘zdrobn. оd дело (‘sprawa, rzecz’)’ i делец ‘kombinator, geszefciarz, macher’: (D. lp.) дельца – дельца, (C. lp.) дельцу – дельцу, (C. lm.) дельцам –
дельцам, (N. lm.) дельцами – дельцами, (Msc. lm.) дельцах – дельцах; донце
‘zdrobn. od дно (‘dno’)’ i донец ‘mieszkaniec basenu Donu’: (D. lp.) донца – донца, (C. lp.) донцу – донцу, (C. lm.) донцам – донцам, (N. lm.) донцами – донцами, (Msc. lm.) донцах – донцах; сzy фат ‘fircyk’ i фата ‘welon’:
(M. lm.) фаты – фаты, (C. lm.) фатам – фатам, (N. lm.) фатами – фата- ми, (Msc. lm.) фатах – фатах; пирог ‘wyrób z ciasta’ i пирога ‘piroga’:
(M. lm.) пироги – пироги, (C. lm.) пирогам – пирогам, (B. lm.) пироги – пиро- ги, (N. lm.) пирогами – пирогами, (Msc. lm.) пирогах – пирогах; ворон ‘kruk’
i ворона ’wrona’: (M. lm.) вороны – вороны, (C. lm.) воронам – воронам, (N. lm.) воронами – воронами, (Msc. lm.) воронах – воронах; игрища ‘zgrub.
od игра (‘gra’)’ – игрище (przest.) ‘zebranie młodzieży (na zabawy, tańce)’:
(D. lm.) игрищ – игрищ, (C. lm.) игрищам – игрищам, (N. lm.) игрищами – игрищами, (Msc. lm.) игрищах – игрищах.
We współczesnym języku rosyjskim występuje ponad 150 par fonetycz-nie bliskich rzeczowników różniących się rodzajem gramatycznym. W su-mie generują one nie mniej niż 700 szeregów homograficznych. Wśród nich szczególnie „homografogenne” są pary rzeczowników rodzaju żeńskiego i męskiego na -ка i -óк (-ёк) typu соска ‘smoczek’ – сосок ‘sutek; występ, wy-pukłość’, стрелка ‘strzałka’ – стрелок ‘strzelec’. Tego typu pary wyrazowe w sytuacji, gdy oba ich człony posiadają pełny paradygmat liczbowy, dają konsekwentnie po 5 lub – w wypadku nieżywotności obu członów pary – po 6 szeregów homograficznych: (Msc. lp.) соске – соске, стрелке – стрелке, (M. lm.) соски – соски, стрелки – стрелки, (C. lm.) соскам – соскам, стрелкам – стрелкам, (B. lm.) соски – соски, (N. lm.) сосками – сосками, стрелками – стрелками, (Msc. lm.) сосках – сосках, стрелках – стрелках. W chwili obecnej słowniki rejestrują ponad 80 par bliskich fonetycznie rzeczowników na -ка i -óк (por. jeszcze: белка ‘wiewiórka’ – белок ‘białko’, дымка ‘mgiełka’
– дымок ‘dymek’, змейка ‘żmijka’ – змеёк ‘mały smok’, кружка ‘kubeł, kufel’
– кружок ‘krążek, kółko’, леска ‘linka, żyłka’ – лесок ‘lasek’, линька ‘linienie’
– линёк ‘linek’, мазка ‘smarowanie’ – мазок ‘pociągnięcie pędzla; sztrych’, низка ‘nizanie, nawlekanie’ – низок ‘dół, dolna część’, пастушка ‘pastuszka’
– пастушок ‘pastuszek’, простачка ‘prostaczka’ – простачок ‘prostaczek’, сучка ‘suczka’ – сучок ‘mały sęk’, утка ‘kaczka’ – уток ‘wątek, element struktury tkaniny’, чайка ‘mewa’– чаёк ‘herbatka’ itp.). Pary te generują w sumie ponad 400 korelacji homograficznych. Należy podkreślić, że tego typu korelacje stanowią liczebnie wyróżniającą się i zarazem najbardziej regularną klasę homografii leksykalnej rzeczowników niehomograficznych i niehomonimicznych w swych formach kanonicznych.
Oprócz scharakteryzowanych tu par rzeczowników różnorodzajowych (душ – душа, змей – змея, ухо – уха, дельце – делец, ворон – ворона, игрища – игрище, соска – сосок, стрелка – стрелок itp.) źródło homografii leksykalnej stanowią dodatkowo takie pary rzeczownikowe, jak ворот (techn.) ‘koło-
wrót’ – ворота ‘brama, wrota’, козёл ‘kozioł (samiec kozy)’ – козлы ‘część powozu’, порт ‘port’ – порты ‘portki’, род ‘rodzaj, typ’ – роды ‘poród’, хор
‘chór (zespół)’ – хоры ‘chór (galeria)’, родина ‘ojczyzna’ – родины (przest.)
‘urodziny; poród’, w których jeden z wyrazów należy do kategorii pluralia tantum. Naturalnie tego typu pary tworzą szeregi homograficzne tylko w ramach paradygmatu liczby mnogiej, por.: (C.) воротам – воротам, (N.) воротами – воротами, (Msc.) воротах – воротах; (M.) козлы – козлы, (C.) козлам – козлам, (N.) козлами – козлами, (Msc.) козлах – козлах; (M.) порты – порты, (B.) порты – порты; (D.) родов – родов, (C.) родам – родам, (N.) родами – родами, (Msc.) родах – родах; (M.) хоры – хоры, (D.) хоров – хоров, (C.) хорам – хорам, (B.) хоры – хоры, (N.) хорами – хорами, (Msc.) хорах – хорах; (M.) родины – родины, (D.) родин – родин, (C.) родинам – родинам, (B.) родины – родины, (N.) родинами – родинами, (Msc.) родинах – родинах.
Jak widać z przedstawionego opisu, rosyjska homografia leksykalna jest zjawiskiem niezwykle różnorodnym i szeroko rozpowszechnionym. W su-mie reprezentuje ją blisko 2000 szeregów homograficznych. Należy jednak pamiętać, że mimo swej masowości stanowi ona zaledwie wąski wycinek globalnego obszaru zjawisk homograficznych współczesnego języka rosyj-skiego. Obszar ten, liczący – jak powiedziałem na wstępie – dziesiątki tysię-cy szeregów homograficznych, powinien zostać jak najprędzej gruntownie zbadany i wyczerpująco opisany. Nie mam też wątpliwości, że zasługuje on na pełne opracowanie leksykograficzne, które z pewnością stanowić będzie nieocenioną pomoc w nauczaniu i uczeniu się języka rosyjskiego jako obcego.
BIBLIOGRAFIA
Ахманова, О.С. 1986. Словарь омонимов русского языка. Москва: Русский язык.
Венцов, А.В., Грудева, Е.В. i В.Б. Касевич. 2004. Словарь омографов русского языка.
Санкт-Петербург: Филологический факультет СпбГУ.
Голoвня, А.И. 2007. Словарь лексико-грамматических омонимов. Минск: Белорусский государственный университет.
Гребенева, Ю.Н. 2009. Словарь омографов русского языка. Ливны: Мухаметов Г.В.
Евгеньева, А.П. (red.). 1981–1984. Словарь русского языка. Т. 1-4. Москва: Русский язык.
Ефремова, Т.Ф. 2000. Новый словарь русского языка. Толково-словообразовательный. Т. 1-2. Москва: Русский язык.
Ефремова, Т.Ф. 2006. Современный толковый словарь русского языка. Т. 1-3. Москва:
Астрель.
Зализняк, А.А. 2008. Грамматический словарь русского языка. Москва: АСТ-ПРЕСС КНИГА.
Зарва, М.В. 2001. Русское словесное ударение. Словарь. Москва: НЦ ЭНАС.
Колесников, Н.П. 1978. Словарь омонимов русского языка. Тбилиси: Тбилисский уни- верситет.
Кузнецов, С.А. (red.). 1998. Большой толковый словарь русского языка. Санкт-Петер- бург: Норинт.
Лопатин, В.В. (red.). 2007. Русский орфографический словарь. Москва: Институт русско- го языка им. В.В. Виноградова РАН.
Мельникова, А.И. 1974. К вопросу о русских омографах. Русский язык в школе 4.
80-84.
Мельникова, А.И. 1988. Пути возникновения и развития омографии в русском языке. Русский язык в школе 4. 73-78.
Ожегов, С.И. i Н.Ю. Шведова. 1992. Словарь русского языка. Москва: Азъ.
Петренко, М.Г. 1987. Явление омографии в современном русском языке. Автореф.
дисc. канд. филол. наук. Одесса: Одесский государственный университет им.
И.И. Мечникова.
Тихонов, А.Н. 2003. Словообразовательный словарь русского языка. Т. 1-2. Москва:
Астрель.
Instytut Językoznawstwa