Antysemityzm w ujęciu prawnym

Dotychczas najbardziej udaną próbę stworzenia definicji antysemi-tyzmu, która mogłaby być wykorzystywana w przepisach prawnych, podjęli eksperci ECMRK oraz Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE. Efektem ich prac jest dokument o nazwie „robocza definicja antysemityzmu”. Został on przygotowany w 2005 r. w celu ułatwienia identyfikacji treści i zdarzeń określonych jako antysemickich oraz ich monitorowania i gromadzenia danych na ich temat. W zamie-rzeniu jej autorów definicja ma ponadto posłużyć jako pomoc w proce-sie stanowienia i stosowania w krajowych porządkach prawnych regu-lacji w zakresie przeciwdziałania antysemityzmowi. W toku rozważań podjętych w niniejszej książce antysemityzm będzie definiowany i ro-zumiany w sposób, w jaki ujmuje go właśnie robocza definicja, dlatego też wskazane jest przytoczenie treści tego dokumentu:

„Antysemityzm to postrzeganie Żydów, które może się wyrażać jako nienawiść wobec nich. Antysemityzm może przejawiać się zarówno w słowach jak i w czynach wobec Żydów lub osób, które nie są Żydami,

89R.S. Wistrich, Anti-Zionism and anti-Semitism, Jewish Political Studies Review 2004, t. 16, nr 3–4, s. 29, cyt. za: J. Judaken, So what's new..., s. 556.

oraz ich własności, a także przeciw instytucjom i obiektom religijnym społeczności żydowskiej.

Ponadto takie przejawy nienawiści mogą uderzać w Państwo Izrael rozumiane jako wspólnota żydowska. Antysemityzm polega często na oskarżaniu Żydów o wyrządzanie krzywdy ludzkości poprzez spiskowa-nie, a także na obwinianiu Żydów za wszelkie niepowodzenia.

Antysemityzm wyrażany bywa w mowie, piśmie, formach wizual-nych, działaniu; posługuje się złowieszczymi stereotypami, przypisując Żydom negatywne cechy.

Współczesne przejawy antysemityzmu w życiu publicznym, me-diach, szkołach, miejscach pracy, w sferze religijnej mogą (biorąc pod uwagę ogólny kontekst) polegać na przykład, ale nie wyłącznie, na:

• nawoływaniu do zabijania lub krzywdzenia Żydów w imię radykal-nej ideologii lub ekstremistycznych poglądów religijnych; pomocy w takich aktach lub usprawiedliwianiu ich;

• wyrażaniu kłamliwych, odmawiających człowieczeństwa, demoni-zujących, opartych na stereotypach opinii o Żydach lub ich zbioro-wej władzy, zwłaszcza choć nie tylko w postaci mitu o międzynaro-dowym spisku żydowskim lub o kontroli przez Żydów mediów, gospodarki, rządu lub innych społecznych instytucji;

• oskarżaniu Żydów jako narodu o bycie odpowiedzialnym za realne lub wyimaginowane wykroczenia, popełnione przez jedną osobę lub grupę Żydów, czy nawet za czyny popełnione przez nie-Żydów; • negowaniu faktu, rozmiaru i metod (np. komór gazowych) lub zamysłu ludobójstwa ludności żydowskiej, przeprowadzonego przez niemieckich narodowych socjalistów i ich wspólników pod-czas drugiej wojny światowej;

• oskarżaniu Żydów jako narodu lub Izraela jako państwa o wymy-ślenie Holokaustu lub jego wyolbrzymianie;

• oskarżaniu Żydów jako obywateli o bycie bardziej lojalnym wobec Państwa Izrael lub też wobec rzekomych międzynarodowych inte-resów żydowskich niż wobec swojego kraju.

Przykłady możliwych przejawów antysemityzmu wobec Państwa Izrael (należy wziąć pod uwagę kontekst):

• odbieranie Żydom prawa do samostanowienia, np. poprzez wyra-żanie poglądu, że istnienie Państwa Izrael jest przedsięwzięciem rasistowskim;

• stosowanie podwójnej miary poprzez wymaganie od Izraela zacho-wania, którego nie oczekuje się od żadnego innego państwa demo-kratycznego;

• wykorzystywanie symboli i stylistyki, kojarzonych z klasycznym antysemityzmem (np. oskarżenie o bogobójstwo: spowodowanie śmierci Jezusa, legenda o rytualnym spożywaniu krwi chrześcijań-skich dzieci) w charakterystyce Państwa Izrael lub Izraelczyków; • porównywanie współczesnej polityki Państwa Izrael z polityką

nazistów;

• obwinianie Żydów jako ogółu za czyny Państwa Izrael.

Jednakże krytyka Państwa Izrael podobna do takiej, jaką stosuje się wobec innych państw, nie może być uznana za antysemityzm.

Antysemicki czyn uznawany jest za przestępstwo, gdy tak definiuje go prawo (np. negowanie istnienia Holokaustu lub rozpowszechnianie materiałów antysemickich w niektórych krajach).

Przestępstwo uznane jest za przejaw antysemityzmu, gdy cele ata-ków, czy są to osoby czy ich mienie – takie jak np. budynki, szkoły, świątynie (miejsce modlitw), cmentarze – są wybrane dlatego, że są związane z Żydami bądź są za takie uznane.

Dyskryminacja o charakterze antysemickim polega na odmawianiu Żydom możliwości lub usług dostępnych dla innych”90.

Rekomendacji dotyczących prawnego kwalifikowania poszczegól-nych treści i działań jako przejawów antysemityzmu dostarcza ponadto

90Tłumaczenie roboczej definicji na język polski zostało przygotowane przez Euro-pean Forum on Antisemitism i dostępne jest, wraz z tekstem oryginalnym, sporządzonym w języku angielskim, na stronie internetowej: http: // www. european- forum- on-antisemitism. org/ working- definition- of- antisemitism (odsłona z dnia 17 sierpnia 2013 r.). Ponadto warto sięgnąć do definicji sformułowanej przez Departament Stanu Stanów Zjednoczonych i stosowanej w corocznym sprawozdaniu Departamentu na temat skali i postaci zjawiska antysemityzmu na świecie: „Antysemityzm to nienawiść skierowana wobec Żydów – jako jednostek lub jako grupy, której podstawą może być żydowska religia i/bądź pochodzenie. Ważną kwestią pozostaje odróżnienie uprawnionej krytyki polityki i działań państwa Izrael od komentarzy o antysemickim charakterze. Demonizowanie Izraela lub znieważanie przywódców Izraela, następujące czasami poprzez zrównywanie ich z przywódcami nazistowskimi oraz ukazywanie za pomocą karykatur z użyciem symboli nazistowskich, wskazuje raczej na antysemickie uprzedzenia niż na uzasadnioną krytykę prowadzonej polityki (...)”. Zob. United States Depratment of State, Report on Global Anti-Semitism. July 1, 2003 – December 15, 2004, Bureau of Democracy, Human Rights and Labour 2005.

Zalecenie ECRI nr 991, w którym wzywa się państwa członkowskie RE do zapewnienia, że przepisy prawa karnego, odnoszące się do przeciw-działania rasizmowi, będą obejmować swoim zakresem przedmiotowym również antysemityzm. Za czyny o charakterze antysemickim podlega-jące kryminalizacji wówczas, gdy zostały popełnione umyślnie, ustawo-dawcy uznać powinni:

a) publiczne nawoływanie92 do przemocy, nienawiści albo dyskrymi-nacji skierowane przeciwko osobie albo grupie osób z powodu ich żydowskiej tożsamości albo pochodzenia;

b) publiczne obrażanie i zniesławianie osoby albo grupy osób z powo-du ich faktycznej albo przypuszczalnej żydowskiej tożsamości albo pochodzenia;

c) grożenie osobie albo grupie osób z powodu ich faktycznej albo przypuszczalnej żydowskiej tożsamości albo pochodzenia;

d) publiczne wyrażanie, w antysemickim celu, ideologii, która depre-cjonuje albo oczernia grupę osób z powodu ich żydowskiej tożsa-mości albo pochodzenia;

e) publiczne trywializowanie, usprawiedliwianie, przebaczanie zbrodni Holokaustu albo zaprzeczanie ich zaistnieniu;

f) publiczne trywializowanie, usprawiedliwianie albo przebaczanie, w antysemickim celu, zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości lub zbrodni wojennych, albo zaprzeczanie tym zbrod-niom, popełnionym przeciwko osobom z powodu ich żydowskiej tożsamości albo pochodzenia;

g) publiczne rozpowszechnianie, publiczną dystrybucję, produkcję albo magazynowanie mające na celu publiczne rozpowszechnianie bądź publiczną dystrybucję, w antysemickim celu, pisemnego, ob-razkowego albo innego materialnego przejawu antysemityzmu opisanego w pkt a–f powyżej;

91Zalecenie ECRI nr 9 dotyczące ogólnej polityki ECRI w sprawie walki z antyse-mityzmem z dnia 25 czerwca 2004 r., CRI (2004) 37.

92W tłumaczeniach na język polski terminu „incitement”, pojawiającego się w wielu dokumentach prawa międzynarodowego, w tym tych omawianych w niniejszej książce, stosowany jest zarówno termin „nawoływanie” (decyzja ramowa Rady 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych, Dz. Urz. UE L 328 z 06.12.2008, s. 55), jak i „podżeganie” (Pakt, Konwencja LDR). W tej pracy konse-kwentnie stosowane będzie tłumaczenie posługujące się terminem „nawoływanie”.

h) profanacja, w antysemickim celu, żydowskiej własności i pomni-ków;

i) tworzenie grup albo przewodzenie grupom, które promują antyse-mityzm; popieranie takich grup (takie jak zapewnianie im finanso-wania bądź zaspokajanie ich innych materialnych potrzeb, produk-cja bądź uzyskiwanie dokumentów); udział w ich działalności z zamiarem przyczynienia się do popełniania przestępstw opisanych w pkt a–h powyżej.

Eksperci ECRI nie wymieniają wśród przykładów postaw antyse-mickich tych odnoszących się do form „nowego antysemityzmu”, jak czynione jest to w roboczej definicji antysemityzmu. We wstępie do uwag podkreślają jednak istnienie tego rodzaju zjawiska. Mowa jest tam zatem o dostrzegalnym wzroście antysemityzmu w wielu krajach, który charakteryzują nowe przejawy antysemityzmu, występujące często wraz z rozwojem wydarzeń na Bliskim Wschodzie oraz o zagrożeniach wynikających z zaobserwowanego używania symboli czasów nazistow-skich i odniesień do Holokaustu w przejawach nowego antysemityzmu. Europejska Komisja przeciwko Rasizmowi i Nietolerancji wskazuje po-nadto, że „w pewnej liczbie krajów antysemityzm, w tym jego nowe formy, nadal jest promowany, otwarcie albo w zakodowany sposób, przez niektóre partie polityczne i liderów politycznych, w tym nie tylko przez partie o charakterze ekstremistycznym, ale także pewne partie głównego nurtu”93.

Definiując antysemityzm w ujęciu prawnym, należy ponadto zwrócić uwagę na zagadnienie współzależności pomiędzy pojęciem antysemityzmu i rasizmu. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zaczęto stosować pojęcie rasy dla podkreślenia odmienności i podrzędności „rasy żydowskiej” – wcześniej akcentowane były przede wszystkim różnice religijne (zjawisko antyjudaizmu), jak również kulturowe. Jed-nym z czołowych ideologów rasowego ujęcia antysemityzmu był H.S. Chamberlain, podkreślający, że „Żydostwo” (niem. Judentum) stanowi całkowite zaprzeczenie ideału, jaki tworzy „aryjsko-germańska rasa Panów”94. Ukształtowana wówczas niemiecka „nauka rasowa” pozostawała w bezpośrednim związku z coraz bardziej agresywną eks-pansją zachowań i postaw antysemickich, które w konsekwencji

dopro-93Zalecenie nr 9 dotyczące ogólnej polityki ECRI w sprawie walki z antysemityzmem z dnia 25 czerwca 2004 r., CRI (2004) 37, s. 4.

wadziły do Holokaustu. Współcześnie antysemityzm jedynie w części opiera się na teoriach przynależności rasowej (najczęściej w ideologii neonazistowskiej), dlatego też nie powinien być postrzegany w sposób zacierający różnice pomiędzy tymi pojęciami. Bez wątpienia natomiast antysemityzm może stanowić formę rasizmu oraz dyskryminacji raso-wej, w rozumieniu definicji przedstawionych poniżej. Antysemityzm uznawany jest również za jedną z postaci ksenofobii.

3.4. Rasizm

W podstawowym znaczeniu jako rasizm zwykło się określać teorię opartą na pseudonaukowych argumentach z dziedziny antropologii, socjologii, psychologii, historii kultury czy genetyki, zgodnie z którymi istnieje związek przyczynowy pomiędzy cechami fizycznymi członków danej grupy (m.in. kolorem skóry, kształtem czaszki, wzrostem) a ich cechami psychicznymi (np. stopniem zdolności intelektualnych i mo-ralności). Związek ten tłumaczyć miał z kolei dominację pełnowarto-ściowych, utalentowanych i moralnych „ras wyższych” nad „rasami niższymi”. Zgodnie z teorią rasizmu na szczycie „hierarchii rasowej” znajduje się „rasa biała”, w sposób szczególny predysponowana do sprawowania władzy nad pozostałymi, podległymi jej rasami95. Teoria ta służyła w XVIII i XIX wieku przede wszystkim uzasadnieniu niewol-nictwa i ekspansywnego, agresywnego kolonializmu, w czasach Naro-dowego Socjalizmu stała się zaś podstawą polityki i praktyki podporząd-kowania oraz eliminacji wrogów „niemieckiej rasy panów”96. W ujęciu współczesnym, na kanwie instrumentów międzynarodowej ochrony praw człowieka, rasizm zdefiniowany został m.in. jako „przekonanie, że podstawy takie, jak rasa, kolor skóry, język, religia, obywatelstwo albo pochodzenie narodowe lub etniczne usprawiedliwiają pogardę dla

95J.H. Moore (red.), Encyclopedia of Race and Racism, t. 1, Detroit 2008, s. 11–12. Zob. również H. Cremer, „...Und welcher Rasse gehoeren Sie an?” Zur Problematik des Begriffs „Rasse” in der Gesetzgebung, Deutsches Institut fuer Menschenrechte, Berlin 2009, s. 8.

osoby albo grupy osób, bądź poczucie wyższości osoby albo grupy osób”97.

Obecnie wszelkie teorie dowodzące istnienia jakiejkolwiek „hierar-chii ras” zostały, na gruncie badań naukowych, całkowicie zanegowane i odrzucone. Kwestionowane jest samo istnienie różnych ras, ponieważ występuje jedna tylko rasa, do której należą wszyscy ludzie – jest nią rasa ludzka. Skrajnie negatywne konotacje związane ze stosowaniem pojęć takich jak rasa, pochodzenie rasowe, przynależność rasowa sprawiły, że zaczęto postulować odejście w aktach prawnych od tej terminologii98. Jest to jednak postulat trudny do spełnienia, czego do-wodem jest choćby dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzająca w życie zasadę równego traktowania osób bez względu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. Urz. WE L 180 z 19.07.2000, s. 22; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 20, t. 1, s. 23), która w pkt 6 stanowi, że „Unia Europejska odrzuca wszystkie teorie zmierzające do określenia istnienia odrębnych ras ludzkich”, by jednocześnie w samym tytule dyrektywy oraz dalszej jej treści używać terminu „pochodzenie rasowe”, z zaznaczeniem, że sto-sowanie go nie oznacza akceptacji wyżej wspomnianych teorii. Z kolei w decyzji ramowej Rady 2008/913/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych (Dz. Urz. UE L 328 z 06.12.2008, s. 55) nie czyni się nawet odniesienia do braku zasadności wszelkich teorii rasowych, wskazując m.in. że „Termin «nienawiść» należy rozu-mieć jako odnoszący się do nienawiści okazywanej ze względu na rasę [podkreślenie autorki – przyp. aut.], kolor skóry, religię, pochodzenie lub przynależność narodową lub etniczną”.

W literaturze można spotkać stanowisko, zgodnie z którym prze-ciwdziałanie rasizmowi na gruncie międzynarodowych systemów ochrony praw człowieka nie jest w pełni możliwe, ze względu na rów-noległą obecność w traktatach z dziedziny praw człowieka terminologii wskazującej na rasę, pochodzenie rasowe, przynależność rasową czy

97Zalecenie nr 7 dotyczące ogólnej polityki ECRI w sprawie prawodawstwa krajo-wego dotyczącego zwalczania rasizmu i dyskryminacji rasowej z dnia 13 grudnia 2002 r., CRI (2003) 8, s. 5.

98Zob. m.in. opracowanie zawierające stanowisko UNESCO wobec zagadnienia ras i różnic rasowych: UNESCO, Four statements on race question, Paris 1969, unes-doc.unesco.org/images/0012/001229/122962eo.pdf (odsłona z dnia 17 sierpnia 2013 r.).

dyskryminację rasową99. Poszczególne państwa (np. Niemcy, Austria, Finlandia) podjęły już inicjatywy w tym zakresie, m.in. przez wdrażanie wspomnianej powyżej dyrektywy z zastosowaniem innej terminologii, pomijającej odniesienie do rasy100. Jednak istnienie w powszechnej świadomości oraz zdecydowanej większości aktów prawnych odnoszą-cych się do tej problematyki terminu „dyskryminacja rasowa” uniemoż-liwia całkowite wyeliminowanie go, przynajmniej na obecnym etapie. Nie wydaje się również, aby taka zmiana terminologiczna była koniecz-na. Terminy „rasizm” oraz „dyskryminacja rasowa” utożsamiane są dziś bowiem niemal powszechnie ze zjawiskiem niepożądanym, nega-tywnym i prawnie zakazanym. Dlatego też w niniejszej książce stosowa-na będzie terminologia uwzględniająca określenia obecne w Międzystosowa-na- Międzyna-rodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej, otwartej do podpisu w Nowym Jorku dnia 7 marca 1966 r. (Dz. U. z 1969 r. Nr 25, poz. 187).